Waar en vals bewustzijn in het Marxisme

een studie van Das Kapital
en de vroege werken van Marx.

Matthias Lievens

Scriptie voorgelegd aan het departement Politieke Wetenschappen,
voor het behalen van de graad van
Licentiaat in de Politieke Wetenschappen.

Academiejaar: 2001-2002

Katholieke Universiteit Leuven

Promotor: Prof. Dr. André Van de Putte

Voorwoord

Inleiding

Deel I: MARX EN HET MARXISME: NAAR EEN THEORIE VAN HET BEWUSTZIJN

    Hoofdstuk 1: Bewustzijn als contemplatie

        1.De mentalistische conceptie van het bewustzijn

            1.1.De mentalistische conceptie

            1.2.De mentalistische conceptie en het marxisme: bewustzijn als reflectie

                1.2.1.De intransitiviteit van het object

                1.2.2.Bewustzijn als reflectie

                1.2.3.Waarheidsdefinitie en waarheidscriterium

                1.2.4.Kritiek

        2.De interpretatieve conceptie van het bewustzijn

            2.1.Interpretatie

            2.2.Marxisme en interpretatie

        Besluit

    Hoofdstuk 2: Praxis

        1.De praxis als Marx’ object

        2.Praxis, subject/object-dialectiek en realisme

            2.1.Praxis en interpretatie

            2.2.Praxis, interpretatie en waarheid

            2.3.Ding op zich

            2.4.Taal

            2.5.Het zijn bepaalt het bewustzijn: een interne relatie

                2.5.1.Marx’ dialectiek: de filosofie van de interne relaties

                2.5.2.Bewustzijn en zijn

                2.5.3.De eenheid zijn/bewustzijn en de eenheid individu/samenleving

                2.5.4.Verandering van de omstandigheden

            2.6.Historisering van de epistemologie

            2.7.De transitiviteit van het object

            2.8.Interpretatie, vervreemding en geschiedenis

            2.9.Conclusie: propaganda en agitatie

        3.Historisch materialisme : structuralisme versus praxeologie

        4.Marxisme en filosofie

            4.1.De opheffing van de filosofie

            4.2.De eenheid van theorie en praktijk

                4.2.1.De linkshegelianen

                4.2.2.Marx

                4.2.3.De praktijk als het bepalende moment

        Besluit

DEEL II: HET ‘ONWARE’ BEWUSTZIJN

    Hoofdstuk 3: Het kader van Marx’ ideologiebegrip

        1.Epistemologische versus pragmatische ideologieconceptie

            1.1.Epistemologische conceptie

            1.2.Pragmatische conceptie

        2.Genetische versus functionele ideologieconceptie

            2.1.Genetische conceptie

            2.2.Functionele conceptie

            2.3.Miskenning van het motivationele aspect

        4.De reikwijdte van het ideologiebegrip

            4.1.Ideologie en alledaags bewustzijn

            4.2.Ideologie en cultuur

        5.De dominante ideologie these

            5.1.De indoctrinatiethese

            5.2.De dominante ideologie

            5.3.De functionaliteit van de ideologie

            5.4.De noodzaak van ideologiekritiek

        6.Ideologie en klassenstrijd

        7.Hegemonie en geweld

        8.Totale en partiële ideologie

        9.De universaliteit van het kapitalisme: de dialectiek van de ideologie

        Besluit

    Hoofdstuk 4: Marx’ ideologiekritiek

        1.Idealisme

            2.1.Marx’ transformatiemethode

            2.2.Genealogie van het idealisme

            2.3.Idealisme en apologie

            2.4.De almacht van de idee

            2.5.Dualisme leidt tot idealisme

            2.6.De dualisering van de samenleving

            2.7.Camera Obscura

            2.8.Verklaring van het idealisme

        2.Politieke economie

            2.1.Relaties als object

            2.2.Historische categorieën

                A)Voorbeeld: gebruikswaarde en ruilwaarde, concrete en abstracte arbeid

                B)Voorbeeld: de machine

            2.3.Historisch object

            2.4.Naturaliseren en universaliseren

                2.4.1.Overabstractie

                2.4.2.Universaliseren

                2.4.3.Naturaliseren

            2.5.Ideologie in Het Kapitaal: het essentie/verschijning onderscheid

                2.5.1.Essentie/verschijning

                    A)Voorbeeld: waarde/ruilwaarde

                    B)Voorbeeld: arbeidscontract

                2.5.2.De transparantie van het communisme

                2.5.3.Anti-empiricisme en anti-positivisme

                2.5.4.Wetenschappelijk verklaren is ‘opstijgen’

            2.6.Valse verschijningen en fetisjisme

                2.6.1.Warenfetisjisme

                2.6.2.Fetisjisme en vervreemding

                2.6.3.Oplossing van het fetisjisme

                2.6.4.Verdinglijking van de dingen

                2.6.5.Vervreemding, fetisjisme en idealisme

            2.7.De mystificaties van de kapitalistische productiewijze

                A)Productie en circulatie

                B)Winstvoet en uitbuitingsgraad

                C)Meerwaarde/winst en waarde/productieprijs

            2.8.Apologetische definitie van concepten

            2.9.De totaliteit

            2.10.Marx’ kritiek

            2.11.Marx en de empirie

        Besluit

    Hoofdstuk 5: Elementen ter verklaring

        1.Standpuntelijkheid

            1.1.Klassenstandpunt

            1.2.De Burgerlijke wetenschap

                1.2.1.Vulgaire economie

                1.2.2.Klassieke economie

                1.2.3.Verklaring van het onderscheid

                1.2.4.Ontwikkeling van de wetenschap

            1.3.Het standpunt van het proletariaat

                1.3.1.Wetenschap versus revolutie

                1.3.2.Het socialistisch perspectief

                1.3.3.Marx’ standpunt

            1.4.Het marxisme als de uitdrukking van de revolutionaire proletarische beweging

                1.4.1.Reflexiviteit

                1.4.2.Historicisme

                    A)De geldigheid van de theorie is historisch gelimiteerd

                    B)Theorie als historisch product

                    C)Theorie als een participerend element in de geschiedenis

                1.4.3.Het marxiaanse historicisme is geen relativisme

        2.Arbeidsdeling

            2.1.Reïficatie van het bewustzijn

            2.2.Fragmentering van de kennis

            2.3.Reïficatie van maatschappelijke domeinen: de staat en het recht

        3.Vervreemding en ideologie

            3.1.Vervreemding

                3.1.1.Hegel

                3.1.2.Marx’ Economisch-filosofische manuscripten van 1844

                3.1.3.De latere Marx

            3.2.Vervreemding en de mystificatie van het bewustzijn

                3.2.1.De staat

                3.2.2.Religie

        Besluit

Deel III: HET ‘WARE’ BEWUSTZIJN

    Hoofdstuk 6: Het klassenbewustzijn

        1.De objectieve factor

        2.Vrijheid en determinisme

        3.Belang en noodzaak van het klassenbewustzijn

        4.Politieke en economische strijd

        5.Marx en de genese van het klassenbewustzijn

        6.Een hegeliaanse denkfiguur

        7.Circulariteit

        8.Marx en de kwestie van de organisatie

        Besluit

REFERENTIES