Griekse publieke baden

Chronologische ontwikkeling, typologie en functie

Katrien Luts

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
voor het behalen van de graad van
Licentiaat in de Archeologie.

Academiejaar: 2005-2006

Katholieke Universiteit Leuven

Promotor: Prof. Dr. Marc Waelkens

Dankwoord

1. Inleiding

    1.1 Voorwoord 

    1.2 Antieke bronnen 

         1.2.1 Literaire bronnen 

         1.2.2 Iconografische bronnen

    1.3 Reiniging met water bij de Grieken

         1.3.1 In het dagelijkse leven

         1.3.2 In religieuze context

         1.3.3 In gymnasia

         1.3.4 In paleizen  

2. Analyse

    2.1 Verklarende woordenlijst

    2.2 Catalogus

         2.2.1 Zeker en onzeker geïdentificeerde Griekse baden

 PUBLIEKE BADGEBOUWEN

1. Selinunte

2. Athene – Dipylonpoort

3. Olympia – Zweetbad

4. Olympia – Badgebouw aan de Kladeos

     De oudste Bouw I

     Het oudere zitbad II

     Verbouwing IIa en IIb 

     Het jongere zitbad III

     Overbouwing van zitbad II door III

     Overbouwing van zitbad III

     Het Griekse hypocaustbad IV 

5. Olympia – Zwembad

6. Korinthe – Painted Building 

7. Korinthe – Centaurbad

8. Kolophon-noord

9. Gela

10. Morgantina

11. Megara Hyblaea

12. Qasr-Qarun

13. Eretria – Havenbaden

14. Asafrah

15. Oiniadai

16. Syrakuse

17. Velia

18. Olympia – Hellenistisch bad

19. Athene – Zuidwest-baden

20. Kom en-Negileh

21. Kôm Ganâdy

22. Medinet-Ghoran

23. Tell Atrib

24. Abukir

25. Delos – Agora van de Italiërs

26. Taposiris Magna 

27. Athene – Pouloupouloustraat 

28. Marsa-Matrouh

29. Petra

30. Karnak

31. Tell Edfou

BADEN IN RELIGIEUZE CONTEXT

32. Aigina

33. Korinthe – Lernabron aan het Asklepieion

34. Piraeus 

35. Oropos - Amphiareion

36. Isthmia

37. Gortys

38. Troizene

39. Kyrene – Rituele baden

40. Eleusis

BADEN IN PALEIZEN

41. Vouni 

42. Aï Khanoum

 Paleis, onder kamer 20

 Paleis, bad in blok 4

 Zwembad

 Badkamers 82-86

 Badkamers 34-35

43. Aï Khanoum – Rotonde 

44. Jericho – Winterpaleiscomplex

45. Tell Judeideh

46. Masada  

47. Rhodos

BADEN IN GYMNASIA

48. Thera

49. Delphi

50. Nemea

51. Eretria – Gymnasion

52. Epidauros

53. Delos – Gymnasion

54. Olympia – Gymnasion 

55. Aigeira-Hyperesia  

56. Delos – Palaestra van Graniet 

57. Delos – Palaestra aan het Heilige Meer

58. Pergamon

59. Priene

60. Hermopolis

61. Korinthe – Fontein van de Lampen

        2.2.2 Literair geattesteerde baden 

62. Abu-Hommos

63. Arsameia

64. Gezer

65. Kithion

66. Kôm el-Wasat

67. Kypros

68. Marion

69. Nea Anchialos

70. Sakha

71. San Calogero

72. Sybaris 

73. Tell el Fara’in

3. Synthese

    3.1 Baden in religieuze context

         3.2.1 Baden bij heiligdommen

         3.2.2 Rol van baden i.v.m. cultus

             3.2.2.1 Asklepios

             3.2.2.2 Andere goden

             3.2.2.3 Mysterieculten

    3.2 Baden in paleizen

    3.3 Publieke seculiere baden

         3.3.1 Chronologische spreiding

         3.3.2 Geografische verdeling

         3.3.3 Types van badcomplexen

             3.3.3.1 Gymnasia

             3.3.3.2 Seculiere badgebouwen

         3.3.4 Inplanting van badgebouwen

             3.3.4.1 Locatie in (of rond) de stad

         3.3.5 Ordening en indeling van badinstallaties 

         3.3.6 Technische elementen

             3.3.6.1 Waterverzorging: toevoer en afvoer

             3.3.6.2 Badkuipen en bekkens

             3.3.6.3 Zwembaden

             3.3.6.4 Verwarmingssystemen

             3.3.6.5 Zweetbaden

             3.3.6.6 Overdekking van de ruimtes

         3.3.7 Financiering en onderhoud

             3.3.7.1 Eigenaars en beheerders

             3.3.7.2 Personeel 

         3.3.8 Gebruikers

             3.3.8.1 Voor wie waren baden toegankelijk?

             3.3.8.2 Vrouwen

         3.3.9 Relatie met Romeinse baden

4. Besluit

5. Bibliografische lijst

6. Illustratiemateriaal 

    6.1 Verwijzingen figuren

    6.2 Figuren

    6.3 Verwijzingen afbeeldingen

    6.4 Afbeeldingen

Samenvatting

Dit werk over Griekse publieke baden is volledig gebaseerd op literatuurstudie. Hiervoor werden de basiswerken over de antieke Griekse badcultuur geraadpleegd en werden ook de uitgaven van l’Année Philologique van de laatste 10 jaar doorzocht om recentere publicaties op te sporen.

Uit alle verzamelde gegevens kon een catalogus worden opgesteld met alle gekende publieke baden. De besproken baden staan geordend per context waarin ze voorkomen, namelijk in publieke badgebouwen, in religieuze context, in paleizen en in gymnasia. Dat overzicht is waarschijnlijk het meest recente en volledige dat er momenteel beschikbaar is.

In de verdere besprekingen blijft de onderverdeling van de verschillende categorieën behouden. Er wordt nagegaan welke betekenis baden hadden in die verscheidene publieke contexten, welk soort voorzieningen er beschikbaar waren, welke technische oplossingen er gezocht werden, wat voor evolutie de gebouwen en installaties doorgemaakt hebben… Het chronologische en geografische kader wordt ook behandeld.

Uiteindelijk is gebleken dat reiniging met water diverse betekenissen kon hebben bij de oude Grieken. De badvoorzieningen in het dagelijkse leven waren dan ook veel minder uitgebreid en luxueus dan bijvoorbeeld in badhuizen en paleizen.

Die paleizen hebben een aparte rol gespeeld in het hele verhaal. Naast badkamers in het woongedeelte zagen we ook grote zwembaden in openlucht. Zulke grote bekkens komen elders in de Griekse wereld maar zelden voor, daarom werd er gewezen op invloeden uit andere culturen.

Bij de baden met een religieuze meerwaarde kregen de baden niet alleen een reinigende functie, maar hadden ze ook geneeskracht en konden ze in het teken staan van waarzegkunst of mysterieculten. De gebruikte badinstallaties zijn dezelfde als in de publieke badhuizen.

In die publieke badgebouwen kon zowat iedereen genieten van een comfortabel bad. Vele van die gebouwen hadden 1 of 2 rotondes waarin een reeks zitbekkens werd geplaatst tegen de wand. Een andere opstelling die vaak voorkomt, is die van zitkuipen tegen de zijden van een rechthoekige ruimte. Soms werden er creatieve oplossingen gezocht om de lege hoeken te vullen (bijvoorbeeld door een inrichting in hoefijzervorm), of werden er langwerpige kuipen met hun lange zijde tegen de wand gezet. Grote zwembekkens zijn zeldzaam in badhuizen.

Ook in het gymnasion konden de mannen zich wassen. De karakteristieke voorzieningen daar zijn rijen verhoogde wasbakken met stromend water. Lage voetbaden en zwembaden werden sporadisch aangetroffen.

Wat de technische kant van de zaak betreft, werd er uitgebreide aandacht geschonken aan de verwarmingsinstallaties. Al in de vroege baden bestonden er primitieve systemen die zich later verder ontwikkelden. Ook de waterverzorging, diverse soorten bekkens en overdekking van de badruimtes werden onder de loep genomen.

Tenslotte werd er nog nagegaan wie de beheerders en de gebruikers van de baden waren en ook welke relatie de Griekse baden hebben met de latere Romeinse thermen.

Uiteindelijk kon er besloten worden dat de Grieken qua badcultuur een eervolle plaats verdienen tussen de oude Mediterrane volkeren.

Er wordt enkel nog gesuggereerd dat verder terreinonderzoek nog nuttig zou zijn, vooral in Egypte.