Deel II. Een inventarisatie van het VP tussen 1990 en 2002

Inleiding

In het eerste deel van deze thesis heb ik een aantal ethische denkpistes uitgewerkt die me relevant leken voor een goed begrip van het VP. Verschillende keren heb ik gesteld dat elke ethische conceptie pas zinvol is en gèèn verspilling van tijd en intellectuele energie is, als ze toepasbaar of relevant is voor de werkelijkheid. Ik wil de ethiek echter niet volledig afhankelijk maken van het direct waarneembare dagelijkse leven. De mens heeft nood aan fundamentele morele ideeën, die op indirecte wijze interfereren in het ethische leven van de mens. Waar ik wel problemen mee heb, zijn ten eerste intellectuele hersenspinsels die logisch knap in elkaar zitten maar in de werkelijkheid gevaarlijk worden voor een maatschappij, het milieu of een bepaalde groep, en ten tweede hersenspinsels die totaal geen relevantie hebben voor de mens die leeft in de werkelijkheid. De problemen die we anno 2004 als sociale wetenschappers in de wereld waarnemen zijn te schrijnend om energie en menselijke capaciteit te verspillen aan loze, vaak Eurocentrische filosofische theorieën .

Daarom verlaat ik dit tweede deel van mijn thesis het abstracte denken dat ik in deel I hanteerde. Daar heb ik een overzicht gegeven van enerzijds de historiek van het VP en anderzijds van de inhoudelijke dimensies van het VP. De redenering die ik heb opgebouwd speelde zich af op een fundamenteel en theoretisch niveau. Ik heb getracht een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van de toestanden die zich kunnen voordoen bij de drie verschillende dimensies die ik heb onderscheiden. In dit empirische deel wil ik terug met mijn voeten op de aarde komen en doe ik een poging om op een meer sociaal wetenschappelijke manier met het VP om te gaan. De vraag die ik me stel is hoe het VP in de juridische en politieke werkelijkheid geëvolueerd is. Omdat het niet mogelijk is om hier nog een exhaustieve en representatieve studie van te doen, beschouw ik dit deel eerder als een methodologische oefening als voorbereiding voor verder onderzoek. De inspiratie voor dit subonderzoek haalde ik uit het boek van Harald Hohmann,[207] die aan de hand van een inventarisatie van het VP zocht naar verschuivingen in de betekenissen van het VP.

Ik zal me de vraag stellen of het mogelijk is om te onderzoeken of er een verschuiving is waar te nemen in de betekenis van het VP op vlak van milieuethisch perspectief (zie Deel I, 2.1.). Naar mijn mening is dit perspectief immers bepalend hoe een beleidsmaker het VP interpreteert: klassiek antropocentrisch, hedendaags antropocentrisch, of holistisch, etc. In het theoretische deeltje dat volgt werk ik dit idee verder uit. In het methodologische deel bespreek ik kort de werkwijze die ik gevolgd heb. In een derde deel doe ik de analyse van een selectie van de verdragsteksten waarin het VP vervat zit. Tenslotte formuleer ik een viertal hypotheses en tracht ik daar besluiten uit te trekken. Voor het opzet van deze werkwijze ben ik schatplichtig aan het doctoraatsonderzoek van Bas Arts over de politieke invloed van INGO’s op de UNFCCC en de CBD.[208]

1. Het theoretisch kader

1.1. Hohmanns onderzoek: verouderd en relevant tegelijkertijd

Daarnet vermeldde ik reeds het boek van Harald Hohmann dat me inspireerde voor dit meer empirisch gerichte deel. Hohmann tracht in zijn onderzoek aan te tonen dat:

(…) legal duties to act in a precautionary an resources-preserving manner, (…), have become part of customary law and the conventions concerning the protection of seas, rivers and lakes as well as conventions for protection of air, the atmosphere, soil and agreements concerning environmental protection in general.[209]

Hohmann stelt dat het international milieurecht een evolutionaire aard heeft. Hij onderscheidt in deze evolutie drie fases vanuit een extrapolatie van een studie van de  geschiedenis van het Duitse[210] milieurecht. De eerste fase noemt hij de cyclic economic phase.[211] In deze fase gebruikte de mens de natuur op een extensieve wijze, in de zin dat er genoeg rijkdommen, ruimte en tijd overbleef opdat de natuur zich zou kunnen regenereren. Deze fase is een pre-milieurechtfase. Er waren al een aantal wetten rond vervuiling of bosbeheer, maar die hadden alleen op indirecte wijze een impact op de natuur.

De tweede fase noemt Hohmann de artificial alteriation or exploitation of nature.[212] Deze fase komt overeen met de beschrijving van de moderniteit die ik in punt 1.2.2. gaf. De juridische normen die er ontwikkeld werden, waren van secondair belang in de zin dat ze ondergeschikt waren aan het principe van vrijhandel.[213] Het waren selectieve verbodsbepalingen of toelatingen voor het uitvoeren van controles met als doel de mogelijke gevaren te voorkomen. Hohmann ziet deze wetgeving als een eerste categorie van milieurecht die gekenmerkt was door een bekommernis over de efficiënte allocatie van natuurlijke rijkdommen en minder aandacht had voor de bescherming van het milieu als dusdanig.[214] Je zou dit het embryonaal milieurecht kunnen noemen. De derde fase in de ontwikkeling van het milieurecht wordt in een eerste subfase gekenmerkt door transitie. Er worden een reeks wetten gecreëerd die meer en meer de natuur an sich als onderwerp hadden, meer bepaald de environmental media: water, bodem en lucht. Het gebrek van deze wetgeving aan consistentie met andere milieuproblemen (ze waren te gericht op één individueel medium: ofwel water, ofwel, bodem, ofwel lucht) zorgde voor het ontstaan van wetgeving die gericht was op eco-management.[215] Karakteristieken zijn preventie, reductie en recyclageplichten, en plichten van voorzorg, management en planning. Hohmann omschrijft de hele evolutie ten slotte als volgt:

This means that a change of paradigma has occured in German environmental law since 1986: out of the previous economic- and maximum distribution oriented regulations pertaing to natural resources has emerged an ecological, precautionary law oriented toward long-term optimum resource conservation. The law of environmental allocation has become a law of environmental protection. [216]

Hohmann stelde de drie fases in eerste instantie vast in de Duitse milieuwetgeving, maar stelt dat het schema te extrapoleren is naar de internationale wetgeving.[217] De laatste fase wordt gekenmerkt door 9 voorzorgsplichten en principes, die in de subconclusies van zijn onderzoek te leidraad vormen. Deze voorzorgsplichten en –principes zijn noodzakelijk wil men van een postmoderne ecologische en medium-geörienteerde benadering gewag maken. Het grote probleem met Hohmanns boek is dat het geschreven is in 1994, en dat in de 10 jaar tussen 1994 en 2004 het VP een belangrijke verandering heeft ondergaan. Hohmann stelt bijvoorbeeld nog dat:

These efforts at sharply differentiating between protective and precautionary principle are hardly operable. (…) In addition, many treaty provisions contain formulations aimed at “preventing damage and coping with risk”, which can be regarded as a combination of protective and precautionary principles. These two aspects are the reason why elements of the protective approach should be included –and have been included here- in any analysis of the precautionary principle. (…) Our analysis had to follow an approach according to which duties, principles and instruments had to be analyzed with respect to how far they are able to promote the precautionary approach.[218]

Een eerste probleem stelt zich omtrent de definitie van het VP. Het is net na de publicatie van Hohmanns boek dat er een duidelijke omschrijving is vastgelegd van het VP. In zijn inleidend hoofdstuk schrijft Hohmann nog het volgende in een voetnoot:

In Germany, the two concepts, precaution and prevention are used synonymously. One must bear in mind that in German environmental literature the term prevention (Prävention) really means preventing danger, whereas precaution (Vorsorge) goes beyond that. However, Rehbinder states that: “the question as to the distinction between the precautionary principle and the prevention of danger principle, which dominates the discussion of German environmental law, and to a lesser extent that of German environmentally policy, has no parralel in any onther of the foreign legal codes examined. In general, no distinction is made at all between preventive protection from dangers and precaution. (...) It seems reasonable to suggest that the marked difference between German and foreign law is notbased upon the subject itself, i.e. the uniqueness of the precautionary principle and the duties of states arising from the precautionary appraoch; rather, it is connected with pecularities of the German legal system". Consequently, this distinction in German Law could not be applied to international environmental law in this study.[219]

K. de Ketelaere, Professor in Belgisch Milieurecht en International and European Environmental Law aan de K.U.Leuven zegt hierover:

[Het] boek [van Hohmann] is van 1994. Sedertdien heeft het PP [VP] een ganse evolutie gekend, die wel gestart is bij dat vreemde onderscheid van de Duitsers; anno 2004 zijnPP [Protective Principle] en PP[Precautionary Principle] in het internationaal, Europees en in de meeste nationale stelsels vanmilieurechttwee duidelijk onderscheiden beginselen, en ook de Duitsers hebben nu al lang door dat ze beter ook expliciet dit onderscheid maken; mijns inziens is je [die van de auteur van deze thesis (n.v.d.a.)] verwarring dus enkel te wijten aan het feit dat dat boek al 10 jaar oud is ... en niet de huidige stand van de discussie weergeeft.[220]

In het theoretisch gedeelte heb ik deze assumptie gemaakt. Ik stelde daar dat het VP zich onderscheidde van de preventie, doordat beide principes voortkomen uit verschillende kenniscondities. Het is deze dimensie die het VP onderscheidt van andere rechtsprincipes of ethische principes. Het feit dat de beleidsmatige toepassing van het VP in mijn theoretische conceptie een gedachtesprong inhoudt naar kennisconditie 3, geeft een plaats aan de historische verwarring, een verwarring die blijkbaar de Duitsers nog lang parten heeft gespeeld. Het VP onderscheidt zich op politiek en juridisch niveau van het Preventieprincipe (PP). Qua daadwerkelijke actie wordt dit verschil opgeheven door de gedachtesprong.

Het tweede probleem met Hohmanns boek ligt in zijn onderscheid tussen VP en Voorzorgsbenadering (VB). De VB wordt door hem gezien als de weg naar het VP. In de realiteit is er volgens hem geen plaats voor een VP, enkel voor de zachtere vorm, de VB. Birnie en Boyle stellen over dit probleem:

Few commentators regards the difference in terminology as significant. (…) However, actual use of the terms in treaties and EC law contradicts any such distinctions and reveals instead that European treaties and EC law generally refer to the precautionary Principle, whereas global agreements more often refer to the Precautionary Approach or Precautionary Measures.[221]

Sands suggereert in zijn recenter werk hetzelfde:

The precautionary approach (or precautionary principle, as the US and some others prefer to call it) (…)[222]

Het VP dekt op international vlak dezelfde lading als de VB. Er blijkt enkel weerstand te zijn in enkele staten (de US op kop) voor de term ‘principe’ omdat dit in hun nationale wetgeving verregaande implicaties zou hebben. Maar dit heeft geen effect op het internationale vlak.

De conclusies die Hohmann trekt over het VP moeten dus nauwkeurig onderzocht worden, omdat hij in het licht van wat het VP anno 2004 betekent te snel voorzorgskenmerken aan verdragen toeschrijft. Hohmanns werk is uiteraard niet zinloos geworden door de conceptuele verschuivingen van de laatste 10 jaar. Zijn werk levert overtuigend bewijsmateriaal voor mijn historische schets van het VP, met name dat er een verschuiving is in het milieubeleid van het (in mijn eigen terminologie) moderne utilitaire denken naar een meer ecologisch management denken met de mens als behoeder van de aardse rijkdommen. Er is duidelijk een verschuiving (scharnierjaren zijn 1980-1987) van het klassieke antropocentrische denken naar het aangepaste of postmoderne antropocentrische denken, en waarbij sommige verdragen zelfs holistische kenmerken vertonen.

1.2. Het VP door de tijd in het internationale milieurecht

1.2.1. Verantwoording

Hoewel ik in de vorige paragraaf heb aangetoond dat het onderzoek van Hohmann anno 2004 achterhaald is, betekent dit uiteraard niet dat zijn onderzoek zinloos is geworden. Zijn poging om doorheen de tijd te zoeken naar variatie in het milieurecht a.d.h.v. een conceptie van een in die tijd nog zwak afgebakend VP, inspireerde me bij het uitwerken van een methodologie om de invulling van het VP te kunnen toetsen. Hoewel zijn intentie vandaag bijzonder interessant blijft, is zijn aanpak dat echter niet. Ten eerste om het eerder gestelde probleem van de zwakke definiëring van de concepten en ten tweede omdat hij niet echt een methodologie lijkt te hebben. Er wordt nergens verantwoording afgelegd over de verdragen die hij selecteert. Is het een representatieve steekproef voor het internationale milieurecht waarop hij zijn onderzoek baseert? En welke standaarden gebruikt hij om bepaalde verdragsartikels te vergelijken? Tevens is er geen sprake van een theoretisch kader, assumpties en OV en AV; al bij al elementaire delen in een wetenschappelijk onderzoek.[223] Er wordt een hypothese geformuleerd die ik hierboven al even aanhaalde. Zijn manier van onderzoek is (naar ik vermoed, ik ben geen jurist) de juridische werkwijze.

Ik wil in dit tweede deel een poging doen om op een meer methodologische manier het VP te onderzoeken. Ik heb niet de pretentie om een sluitende werkwijze te kunnen ontwikkelen. Ik beschouw het eerder als een eerste denkoefening, waar nog veel aan zal geschaafd moeten worden in later onderzoek. Mijn betrachting is om een aantal OV en AV af te bakenen, die een theoretisch kader vormen voor empirisch onderzoek.[224] Op de methodologie kom ik in punt 2 terug. Laat ik eerst dieper ingaan op dat theoretische kader.

1.2.2. Het theoretische kader

Mijn hoofdbekommernis in dit deel is een evolutie te kunnen schetsen van de sterkte van het VP, vanuit het milieuethische standpunt van de holist (figuur 4). (Als ik bij de andere variabelen spreek van ‘sterkte’ dan is sterk steeds gezien in het voordeel van een holistisch wereldbeeld.) Deze afhankelijke variabele zal ik voorstellen met het symbool N.

Het eerste grote onderscheid waarmee ik mijn theoretisch kader begin, is het onderscheid tussen het VP en het PP. Het onderscheid tussen beiden werd in deel I reeds uitvoerig behandeld. Beide principes zijn bepalend voor de waarde die N aanneemt. Ik stel ze voor door X en Y. We kunnen deze verhouding als volgt voorstellen:

N = X + Y                                                    (1)

De koppeling van het PP aan het VP zal een versterkend effect hebben op N. [225]  Immers, zoals uit figuur 5 gebleken is, is de toepassing van het VP een gedachtesprong naar een situatie van preventie, wat zoveel wil zeggen als dat er  voor de beleidstoepassing van het VP preventieve maatregelen noodzakelijk zijn.  De inverse redenering is dan dat zonder preventiemechanismen het VP een reus op lemen voeten is. De koppeling van X aan Y stel ik voor door het symbool α. We kunnen deze factor in vergelijking (1) inbrengen:

N = X + α(Y)                                               (2)

Een vierde variabele die meespeelt is de afdwingbaarheid van het verdrag. Als een verdrag behoort tot de absolute softlaw, is het logisch dat het VP weinig verplichtingen aan de verdragsstaten zal opleggen. Als het verdrag afdwingingsmechanismen bevat, op een politieke manier onomkeerbaar is of tot het jus cogens is gaan behoren, zal het VP in meerdere gevallen kunnen toegepast worden. Maar ook de bepalingen van het PP, dat in een bepaalde mate aan het VP is gekoppeld (zie vgl. (2)), zullen meer rechtskracht hebben wanneer het verdrag meer afdwingbaar is. Ik stel deze variabele voor door symbool C (Compliance). In vergelijking (3) vullen we deze variabele in:

N = C [X + α(Y)]                                         (3)

De volgende twee stappen die ik zal zetten zijn het bepalen van de OV die X en Y beïnvloeden. Laat ons met X beginnen, die een relatieve waarde weergeeft van de wijze waarop het VP in een bepaald verdrag is opgenomen. De eerste OV is de milieuethische bepaling in het VP-artikel.. Waarop heeft het VP betrekking: het beschermen van economische functies van natuurlijke publieke goederen? Of het beschermen van de intrinsieke waarde van de natuurlijke publieke goederen? Ik stel deze variabele voor door ME (MilieuEthisch). Een tweede OV van X is de wijze waarop over de mogelijke schade gesproken wordt. In vele verdragen wordt het VP op deze manier beperkt en uitgehold.[226] Ik stel deze variabele voor met S (schade). Een derde variabele is de mate waarin er ruimte wordt gelaten voor een conflict tussen intragenerationele ditributieve rechtvaardigheid en intergenerationele distributieve rechtvaardigheid. Sommige verdragen worden hierdoor beperkt, in de zin dat er ruimte wordt gelaten om minder sterke milieumaatregelen te nemen vanuit sociale of economische bekommernissen. Ik stel deze variabele voor met WC (Waardenconflict). Een vierde variabele is de plaats van het VP in het verdrag. Staat het in de preambule? Is het een apart Art.? Ik stel deze variabele voor met P. Een laatste OV voor X duidt aan wie de bewijslast wordt toegewezen. Traditioneel moest er eerst een overtuigend bewijs komen van risico voor er opgetreden werd. Door de jaren heen is de bewijslast langzaam aan het omkeren, en moeten actoren van activiteiten die mogelijk schade zullen toebrengen aan het milieu aantonen dat hun activiteit geen schade zal hebben. Ik stel deze variabele voor met B. De OV die X bepalen, kunnen als volgt worden weergegeven:

X = ME + S + WC + P + B                        (4)

Y stelde de wijze voor waarop het PP werd opgenomen in het bestudeerde verdrag. Y wordt door de volgende OV bepaald. Ten eerste is er de horizontale sterkte van het PP. In feite is een analoge variabele als ME bij X. Aan wie of wat worden er dus rechten toegeschreven die preventie impliceren. Ik stel deze variabele voor met H. De twee OV die Y bepaald is de verticale sterkte van het PP. Hoe sterk is de bescherming die aan iets of iemand wordt toegeschreven? Eerder groot of in feite bijna onbestaande? Deze variabele krijgt het symbool V. Ik zou nog een variabele P_Y kunnen ontwikkelen, maar vermits reeds een gevestigde waarde was toen het VP zich begon te ontwikkelen, lijkt het me aanvaardbaar te stellen dat deze variabele een constante is doorheen alle verdragen. Hohmann toonde immers aan dat sinds de jaren ’80 een significante meerderheid van de milieuverdragen als hoofddoelstelling protectie hebben door middel van preventie.[227] Vermits het de bedoeling is om de verdragen onderling te vergelijken, kan deze constante variabele weggelaten worden. Y kunnen we dus als volgt voorstellen:

Y = H + V                                                                    (5)

Vervolgens kunnen we vergelijking (4) en (5) in (3) inbrengen:

N =C [ [ME + S + WC + P+ B] + α[H + V] ]           (6)

In tabel 5 geef ik voor de duidelijkheid de lijst variabelen .

Tabel 5:Verklarend overzicht van de variabelen

Naast de analyse van de afhankelijke variabele N zal ik aandacht besteden aan een drietal aparte OV. Ten eerste zal van elk verdrag de datum van het openen voor ondertekening worden genoteerd. Ik noem dit de variabele D. Ten tweede zal voor elk verdrag worden nagegaan of het gaat om een regionaal of een internationaal verdrag. Dit wordt de variabele G. Ten derde zal van elk verdrag worden vastgelegd tot welk milieuregime het behoort. Ik noem dit R.

Vergelijking (6) en de drie laatste variabelen zullen de basis vormen voor het verdere proefonderzoek dat ik hier opzet. Wanneer we voor n verdragen die we tot voorwerp van dit onderzoek nemen de analyse maken en waarden vastleggen, komen we uiteindelijk aan n reële waarden. Deze waarden zullen samen met D, G en R de toetssteen vormen voor een viertal hypotheses.

Nu we alle variabelen geformulariseerd hebben, is de volgende logische stap om ze terug bijeen te brengen in een schema dat als theoretisch kader zal dienen in dit proefonderzoek. In figuur 9 worden de variabelen weergegeven a.d.h.v. de symbolen die hierboven werden toegekend.

Figuur 9: Theoretisch model voor het empirisch proefonderzoek

2. Methodologisch kader

De eerste vraag die ik me stelde met betrekking tot de te gebruiken methodologie was welke verdragen ik zou betrekken bij dit proefonderzoek. Omdat ik in deze thesis niet in de mogelijkheid ben om op zoek te gaan naar een absoluut representatief staal van verdragen, baseer ik me op twee standaardwerken in het internationaal milieurecht, het boek van Birnie & Boyle[228] en van Sands.[229] Beide boeken bevatten een uitgebreide maar selecte lijst van verdragen die in het boek zijn behandeld. Vermits beide boeken standaardwerken zijn in het internationale milieurecht, acht ik het opportuun om te stellen dat de selectie van verdragen door de auteurs met de grootste zorg gebeurd is, en een representatief beeld van verdragen uit het internationale milieurecht. Ik beperk me tot de vragen die ondertekend werden tussen 1995 en 2003. Daarbij voeg ik enkele verdragen die in beide boeken in het hoofdstuk over het VP worden genoemd als belangrijk. De verdragen uit het nucleaire regime heb ik niet opgenomen, omdat ze in de literatuur van het VP niet aan bod komen. Het gevolg is dat de VP-bepalingen uit hoofdstuk 22 van Agenda 21 ook niet zijn opgenomen.

De tweede opdracht die ik hier moet doen is het vastleggen van interpretatiekaders en waarden voor de variabelen die ik hierboven heb beschreven. De bedoeling is dat de N-waarde zo hoog mogelijk is bij een sterk holistische toepassing van het VP, en klein is bij een klassiek antropocentrisch gebruik van het VP. Ik overloop de variabelen en hun categorieën één voor één.

2.1. De bewijslast (B)

Voor deze variabele kan een verdrag scoren op een schaal van 0 tot 4.

0    geen twijfel mogelijk is dat de bewijslast niet bij de mogelijke vervuiler ligt. Dan moet er expliciet een verwijzing gegeven worden in het artikel.

1    Impliciet ligt in verdrag vervat dat bewijslast niet bij vervuiler ligt. Het is een vage formulering, of eventueel afgeleid uit preventieve bepalingen. Bijvoorbeeld wanneer in het verdrag voortdurend het economische belang van de visserij centraal staat, als de zee enkel wordt beschreven als bron van economische inkomsten, etc.

2    Er wordt niets expliciet over gezegd. Afhankelijk van de interpretatie van het verdrag zin het geheel, zal de bewijslast toegewezen worden.

3    Impliciet ligt in het verdrag vervat dat de bewijslast bij vervuiler ligt. Het verdrag is duidelijk bedoeld om ook de intrinsieke ecologische waarde van de natuur te beschermen.

4    Het staat in het verdrag expliciet geschreven dat de bewijslast bij vervuiler ligt

2.2. Beperkingen op de schadebepaling (S)

We kennen waarden toe van 1 tot 3:

1    Wanneer er sterke beperkingen zijn op welke schade in aanmerking komt, zoals ‘serious and irriversible damage’. Middelzware schade is daardoor geen grond voor voorzorgsmaatregelen.

2    Wanneer de formulering van de tekst toelaat dat bij discussie er sterke beperkingen worden gelegd op welke schade aanleiding kan zijn voor voorzorgsmaatregelen.

3    Wanneer er in het verdrag enkel over ‘schade’ gesproken wordt, zonder verdere bepalingen.

2.3. Mogelijkheid tot waardenconflict (WC)

We onderscheiden 3 categorieën:

0    Wanneer in het artikel expliciet wordt verwezen naar mogelijke spanningen tussen de belangen van de huidige en toekomstige generatie, en het voordeel van de twijfel duidelijk aan de huidige generatie wordt gegeven.. Een formulering als ‘according to their capabilities’ is daar het typevoorbeeld van. Deze formulering zal voor beleidsmakers in geval van moreel dilemma een juridisch uitvlucht zijn om zwakke voorzorgsmaatregelen te nemen.

1    Wanneer er in het VP-artikel wordt gesproken over de belangen van toekomstige en huidige generaties, en er impliciet, in de teneur van het verdrag, (wanneer er bijvoorbeeld erkent wordt dat het voor bepaalde verdragspartijen moeilijk kan zijn bepaalde maatregelen te nemen), openheid wordt gelaten voor zwakke interpretatie van het VP. Het gaat bijna altijd om verwijzingen naar ontwikkelingslanden waaraan specifieke omstandigheden en noodzaken worden toegeschreven.

2   Deze waarde geldt wanneer wordt erkent dat bepaalde landen in een speciale situatie zitten die een speciale behandeling noodzakelijk maakt, zonder een directe opening te laten omwillen van gebrek aan mogelijkheden aan het verdrag te verzaken. Deze landen moeten aangepaste maatregelen kunnen nemen. Het probleem is dat wanneer dit vaag is uitgedrukt, het even goed toch beperkend kan geïnterpreteerd worden.

3 Wanneer er niets over beperkingen van landen in het artikel in staat, worden alle verdragsstaten geacht op een gelijke manier, in overeenstemming met het verdrag de bepalingen uit te voeren en te interpreteren.

2.4. De plaats van het VP in het verdrag (P)

0    Er staat geen omschrijving van of verwijzing naar het VP, noch een omschrijving van wat te doen bij wetenschappelijke zekerheid zonder dat het VP wordt genoemd.

1    Enkel vermeld in Preambule. Bij twijfel  over de juiste interpretatie van het verdrag zal er dan hiernaar gekeken worden. De toepassing blijft echter zwak.

2    Het concept VP wordt vernoemd, maar er wordt niet veel meer over gezegd.

3 Het VP wordt expliciet vernoemd en uitgewerkt, in een artikel met meestal andere basisprincipes.

4        Er is een apart artikel voor het VP. Het krijgt dus een centrale plaats in het verdrag.

5        Er is een apart artikel dat ook nog eens een reeks implementatie-mechanismen bevat. Op deze wijze is het VP het meest dwingende.

2.5. Milieuethische perspectief van de VP-bepaling (ME)

Ik onderscheid 5 antwoordcategorieën,

0    Wanneer in de VP-artikels bepalingen staan die sterk antropocentrisch zijn. Het VP dient dan ter bescherming van de belangen van de mens, belangen die dan ‘toevallig’ in de natuur liggen. Dit is echter geen duurzame manier om met milieuproblemen om te gaan. Als de menselijke belangen verschuiven, verschuift ook de wil om voorzorgsmaatregelen te nemen.

1   De dominantie van de mens worden minder dominant in de zin dat ze algemener en/of ruimer zijn omschreven. Het gaat bijvoorbeeld om de culturele en sociale waarden van de natuur. De grens wordt dus vager en het wordt steeds minder vanzelfsprekend om geen voorzorgsmaatregelen te nemen vanuit economische belangen.

2   Hiermee bedoelen we de VP-bepalingen waarin de mens het rentmeesterschap heeft over de aarde. De belangen van de mens blijven wel centraal staan in het milieubeleid.

3   Er worden aan de natuur al intrinsieke waarden toegekend, maar er blijft nog een zweem van menselijke superioriteit. De natuur blijft beschouwd worden als bron van economische rijkdommen voor de mens.

4   Natuur wordt als inherent waardevol beschouwd, en is het waard om alleen al voor die reden beschermd te worden.

2.6. Milieuethisch perspectief van de preventie- en protectiebepalingen in het verdrag (H)

Ik onderscheid de zelfde antwoordcategorieën als voor ME , maar met dat verschil dat de analyse hier voor heel het verdrag geldt.

0    Wanneer in de VP-artikels bepalingen staan die sterk antropocentrisch zijn. Het VP dient dan ter bescherming van de belangen van de mens, belangen die dan ‘toevallig’ in de natuur liggen. Dit is echter geen duurzame manier om met milieuproblemen om te gaan. Als de menselijke belangen verschuiven, verschuift ook de wil om voorzorgsmaatregelen te nemen.

1   De dominantie van de mens worden minder dominant in de zin dat ze algemener en/of ruimer zijn omschreven. Het gaat bijvoorbeeld om de culturele en sociale waarden van de natuur. De grens wordt dus vager en het wordt steeds minder vanzelfsprekend om geen voorzorgsmaatregelen te nemen vanuit economische belangen.

2    Hiermee bedoelen we de VP-bepalingen waarin de mens het rentmeesterschap heeft over de aarde. De belangen van de mens blijven wel centraal staan in het milieubeleid.

3    Er worden aan de natuur al intrinsieke waarden toegekend, maar er blijft nog een zweem van menselijke superioriteit. De natuur blijft beschouwd worden als bron van economische rijkdommen voor de mens.

4        Natuur wordt als inherent waardevol beschouwd, en is het waard om alleen al voor die reden beschermd te worden.

2.7. Sterkte van de protectie- en preventiemaatregelen in het verdrag (V)

Ik onderscheid 5 categorieën die moeten weergeven wat het verdrag in zijn totaliteit voorstelt. Is het eerder een raamverdrag, zonder sterke beschermende en preventieve maatregelen? Of is het een uitgewerkt verdrag of eventueel Protocol dat concrete doelen en deadlines heeft.

0   Verdrag zonder enige inhoudelijke waarde. Het bevat enkel vage en multi-interpreteerbare voornemens, die altijd in het voordeel van actoren geïnterpreteerd kunnen worden.

1   Verdrag waarin er wordt voorgeschreven wat verdragen zullen of zouden (shall en should) moeten doen het verdrag effectief te maken. Er zijn geen en geen significante data meegegeven.

2  Er worden maatregelen voorgeschreven die de staten moeten uitvoeren, beperkingen opgelegd die de staten moeten respecteren etc. maar de bepalingen blijven vaag (should, shall).

3 Analoog aan twee, maar de omschrijvingen zijn minder vrijblijvend. Er zit geen voorwaardelijke ondertoon in.

4  Verdragen met deadlines, meetinstrumenten, verboden, geboden, etc. Dit zijn de sterkte verdragen.

2.8. Het bindende karakter van het verdrag (C)

Om de N-waade niet te graat te maken, geef ik de categorieën waarden mee tussen 0 en 1.

0,25 Geen 0-waarde, omdat elk verdrag een zekere impact heeft. Wanneer een verdrag een intentieverklaring is, of een resolutie van een orgaan uit de VN-familie dat geen afdwingingsmechanismen heeft.

0,50  Soft law instrumenten

0.75 Conventies, die mogelijkheid hebben om afdwingbaar te zijn, maar dat nog niet zijn. Doordat er echter sprake is van coöperatie en een regimevorming, is er een zeker bindend karakter aan het verdrag.

1       Verdrag waarin bepalingen zijn opgenomen die de naleving regelen.

2.9. De mate waarin VP gekoppeld is aan preventie(a)

Deze variabele geeft de koppeling mee van het VP aan preventievoorzieningen in het verdrag. Als het VP niet gekoppeld is aan de preventieve maatregelen in het verdrag, dan gaat de sterkte van het VP in zijn totaal achteruit (N-waarde moet dalen). Als er een sterke koppeling is tussen VP en preventieve voorzieningen (als dus in het verdrag de gedachtesprong voorzien wordt (zie deel I)) dan zal de N-waarde sterk toenemen. Daarom zitten de waarden op een schaal tussen 0,5 en 1,5.

0,5    niet gekoppeld

1       zwak gekoppeld

1,5    sterke en expliciete koppeling

2.10. Overzicht

Tabel 6: Variabelen, antwoordcategorieën en corresponderende waarden

Ik ben me er ten volle van bewust dat de categorieën die ik voor elke variabele heb ontwikkeld en de daaraan gekoppelde waarden een hoog arbitrair karakter hebben. Waarom heeft het dan zin om door te gaan met dit proefonderzoek? Wat we uiteindelijk gaan doen is de 65 verdragen onderling vergelijken. Als ik er zorg voor draag bij alle verdragen hetzelfde interpretatiekader te gebruiken, betekent dit dat bij een mogelijke fout in de categorieën deze fout bij alle verdragen in een zelfde mate zal optreden. Daardoor blijft het mogelijk om bepaalde conclusies te trekken. Hoewel het uiteindelijk een proefonderzoek blijft dat eerder als methodologische illustratie en oefening is bedoeld dan als onderzoek waar significante conclusies uit getrokken kunnen worden.

3. De analyse aan de hand van verdragsteksten

3.1. Overzicht van de geanaylseerde verdragen

In tabel 7 worden de eerste basale gegevens op een rij gezet. In de tweede kolom worden de volledige titels van de bestudeerde verdragen weergegeven. In de eerste kolom staan de nummers die verwijzen naar de verdragen, om de lange verdragstitels in de rest van het proefonderzoek te mijden. De derde kolom geeft de datum van ondertekening weer. De vierde en vijfde kolom geven weer in welk boek het verdrag vermeld staat. De zesde kolom geeft weer of er in het verdrag sprake is van het VP. In de volgende tabellen zullen enkel die verdragen opgenomen worden die hier ‘ja’ op scoren. De zevende en achtste kolom staan respectievelijk voor de variabelen G en R. Voor de datums ben ik ofwel te rade gegaan op de websites van de verdragen of op de zoekrobot www.Ecolex.org. Voor de variabele G heb ik me gebaseerd op de data uit Ecolex.

Tabel 7: Overzicht selectie van verdragen: met variabele D, G, R

3.2. Analyse van variabelen in de verdragsteksten

De volgende stap die ik zet is het bijwerken van tabel 7, en wel zo dat ze als datamatrix kan dienen om voor elk verdrag de N-waarde te kunnen berekenen. Alle verdragen die geen VP-bepalingen bevatten, worden geschrapt. Zij zullen later weer toegevoegd worden in tabel 10 en voor N de waarde 0 meekrijgen. De nummers van de verdragen, in tabel 7 de linkerkolom, blijven wel toegewezen aan de verdragen. In de nieuwe tabel zullen er dus nummers ontbreken in de linkerkolom. Vervolgens schrap ik de kolom met de namen van de verdragen. Vanaf nu zal ik de nummers hanteren die ik heb toegewezen. De kolommen met de indicatie uit welke boeken de verdragen werden geselecteerd valt ook weg, evenals de kolom met de verwijzingen naar de artikels waar VP in vermeld wordt. We gaan immers nu naar die artikels zelf kijken. In de plaats van deze geschrapte gegevens voeg ik de andere OV uit het theoretisch kader in.

Het eigenlijke empirische onderzoek kan nu beginnen. Ik zal één voor één de verschillende verdragen onder de loep nemen. Ik zal achter elkaar twee matrixen presenteren. De eerste matrix bevat verwijzingen naar de belangrijkste passages in de verdragen die me hebben geleid bij het interpreteren en toekennen van waarden aan de OV. Wanneer in cellen een schuine streep staat, betekent dit dat er geen specifieke artikels gevonden zijn die indicatief waren, maar dat de waarde van deze categorie afgeleid is uit de context van het verdrag. Bij de variabelen voor X (ME, S, P, WC, en B) is de interpretatie in de meeste gevallen gebaseerd op hetzelfde specifieke VP-artikel. Deze cellen werden dan samengevoegd. Omdat de preambule voor de onderscheiden variabelen van groot belang is, ontstaat er een probleem van duidelijke en gedetailleerde referentie naar het juiste statement van de preambule. Ik heb telkens de artikels van de preambule genummerd. Elk artikel in een preambule begint in het algemeen met een werkwoord (reaffirming, recognizing, …). Een referentie naar het 12^de statement ziet er dan als volgt uit: PA (12). De referentietabel ziet er als volgt uit:

Tabel 8: Referentietabel: gedetailleerd schema van de bronnen voor de analyse van n-verdragen

De volgende matrix is de uiteindelijke resultatenmatrix, waarin alle waarden voor de categorieën zijn ingevuld. Aan de hand van de artikels uit tabel 7 heb ik getracht voor elke categorie van elk verdrag en zo betrouwbaar mogelijke interpretatie te doen. Ik kan niet genoeg benadrukken dat dit maar een eerste voorzichtige poging is, en dat aan deze methodologie nog hard gesleuteld zal moeten worden.

Bij een aantal verdragen werd er verwezen naar Rio Principle 15 en worden er verder niet veel bepalingen gegeven voor een interpretatie van het VP. Het verdrag werd dan ook geïnterpreteerd analoog aan Principle 15.

Tabel 9: Tabel met OV en de slotwaarde N

Wanneer we de verdragen met VP-bepalingen terug bij de andere verdragen voegen (die voor N een waarde 0 meekrijgen), krijgen we tabel 10: