III. Besluit (belangrijkste conclusies)

Als gevolg van het bronnenprobleem -met name dat de tijdschriften uit de periode 1950-1970 heel weinig tot zelfs soms niets over Spock nalaten- is deze thesis enigszins anders geëvolueerd dan vooropgesteld: noodzakelijkerwijs werd er meer secundaire literatuur bij betrokken en wordt dr. Spock in een breder kader geplaatst: er wordt gezocht naar het verloop van de zeer snelle maatschappelijke evolutie na WO II; Spock wordt hierin gesitueerd, zowel in de beperkte schriftelijke bronnen als nadien in uitgebreide mondelinge bronnen.

Dr. Spock heeft overduidelijk succes én invloed gehad in Vlaanderen. De persoon Spock had succes omdat hij arts én pedagoog was. Ten tweede was hij Amerikaan. Bovendien was hij bijzonder populair: ouders praten erover en hij verschijnt (weliswaar beperkt) in tijdschriften. Een vierde reden is zijn interactiviteit met de lezers: hij luistert naar ouders en in herwerkingen past hij zijn adviezen aan hen aan.

Toch is het gevaarlijk om te spreken van Baby- en kleuterverzorging als van ‘het boek in Vlaanderen’: oplagecijfers zijn immers niet terug te vinden en het Nederlandstalige boek heeft nooit een Vlaamse, maar steeds een Nederlandse bewerker gekend. Receptieonderzoek van het boek specifiek in Vlaanderen is wel mogelijk door gericht bronnenonderzoek, in hoofdzaak tijdschriften en ouders.

Het enorme enthousiasme voor Spock komt het meest tot uiting in de interviews met ouders. De verspreiding gebeurde voornamelijk via mond aan mond reclame. De populariteit van het boek kan groeien door een soort sneeuwbaleffect: hoe meer erover wordt gepraat, hoe meer het wordt gekocht. Schijnbaar wordt Spock vooral door de mensen zelf gedragen. Er is nooit sprake van een echt reclameoffensief. Vooral de middenklasse heeft het boek gelezen: mensen met een zekere intellectuele bagage en kapitaal. Arbeiders stonden niet open voor de boekencultuur.

In de schriftelijke bronnen kwam dit succes -enigszins verwonderlijk- om uiteenlopende redenen veel minder tot uiting. De medische wereld (pediaters) volgt duidelijk een ander circuit: Spock is voor hen te vulgariserend, te populariserend en niet wetenschappelijk genoeg. Spock heeft duidelijk de bedoeling alleen de ouders aan te spreken, hij wil geen dialoog met de artsen. Bovendien maakt Spock duidelijk dat de dokter niet langer het alleenrecht op de waarheid heeft. Spock tast dus hun autoriteit aan. Hij haalt de artsen uit hun ivoren toren.

Het overheidsniveau, het NWK, gebruikt manifest Spock’s ideeën in zijn voorlichting vanaf 1950, maar zonder hem bij naam te noemen. Alleen vanaf 1961, na de definitieve doorbraak, wordt Spock nominatief gepromoot, vele jaren lang.

De kinderverzorgsters en –verpleegsters en hun opleiding konden om uiteenlopende redenen niet efficiënt worden onderzocht. Vooral het ontbreken van archiefmateriaal (cursussen) maakt dat ik moeilijk tot uitspraken kan komen.

De zuilen verspreiden al in een vroeg stadium de ideologie van Spock. Zowel de katholieken, socialisten als de BGJG hebben van in de beginjaren aandacht voor dr. Spock, zij het met enigszins verschillend accent: de katholieken pleiten steeds voor een aan de haard gekluisterde moeder met kinderweelde als gave Gods, terwijl socialisten al vroeg pleiten voor een geëmancipeerde vrouw die haar “geprogrammeerde” kroost aan kinderkribben kan toevertrouwen. Beide zuilen gebruiken Spock echter als de basissteun voor het sterk geloof in “eigen” kunnen. Spock overstijgt, als eerste beïnvloedingsfactor, dus manifest de verzuiling: hij is er immers voor alle ouders, ongeacht hun ideologische overtuiging.

In de commerciële tijdschriften blijft dr. Spock –heel eigenaardig– jarenlang afwezig. Dus zijn start, zijn opgang en zelfs zijn volledige doorbraak blijken nooit besproken en/of gecommentarieerd te worden. Pas vanaf 1969 –als zijn naam dan reeds als icoon wordt gebruikt– wordt Spock in de commerciële tijdschriften vermeld.

Na het onderzoek, probeer ik het succes van dr. Spock in Vlaanderen te verklaren in hoofdzaak als gevolg van het bereiken van een dubbele markt.

Enerzijds gebruiken jonge ouders het boek selectief, op zoek naar concrete informatie. Ze hebben enkel een handleiding nodig voor de (medische) verzorging van hun kind, voor de opvoeding in se hanteren ze eventueel voort hun eigen principes. Het feit dat veel ouders stellen dat de dagelijkse probleempjes nu eens goed beschreven stonden, bewijst dat er nood moet geweest zijn aan zo’n gemakkelijk toegankelijk en begrijpelijk boek. Ouders kunnen alle concrete medische vragen oplossen via de simpele en doorzichtige structuur (index).

Anderzijds bereikt Spock de progressieve ouders: zij die wel eens ‘iets anders’ willen. Hij begeleidt die ouders die het op zijn eind lopend rigiditeitssysteem (van o.a. dr. Frans Daels) met doorslaande argumenten willen contesteren en hij ondersteunt die ouders die het autoritaire doktersgezag (alleen de dokter weet alles en heeft altijd gelijk) niet zomaar accepteren. Deze ouders appreciëren vooral de vernieuwende, progressieve inhoud.

Het is een boek dat ouders -steeds- aanmoedigt en geruststelt, in plaats van ze negatief te benaderen en met schuldgevoelens te beladen. Deze “gezond verstand-benadering”, gekoppeld aan een theoretische kennis van de fysische en emotionele groei van het kind, stelt veel ouders in staat hun kinderen op basis van onderling en wederzijds vertrouwen op te voeden. Het boek heeft dus een positieve invloed op de begeleiding van de ouders in de nieuwe opvoedingssystemen. Dr. Spock richt zich echt tot ouders. Op een populariserende en vulgariserende manier laat hij de ouders inzien dat zijzelf de belangrijkste factor zijn of kunnen worden in de goede en evenwichtige ontwikkeling (lichamelijk en geestelijk) van hun kind, dus niet langer de Kerk, de school of het leger. Bovendien geeft hij een positieve duw aan het groeiend belang van de pedagogische en psychologische begeleiding van kinderen. De lichamelijke en geestelijke ontwikkeling en verzorging van een kind wordt nu als een ondeelbare eenheid voorgesteld, dankzij de theorie van Freud. Hierdoor kan het globale zelfvertrouwen van de ouders enorm stijgen en secundair ook dat van de kinderen zodat gezinsgeluk dieper wordt beleefd.

Zijn boek was bovendien een succes omdat zijn contesterende -tegen de bestaande stroom in- filosofie en levensvisie zeer goed pasten in die tijd. Hierbij probeer ik aan te tonen dat de succesrijke hype van dr. Spock mede werd veroorzaakt door de contesterende tijdsgeest, in het bijzonder de snelle en diepgaande veranderingen van de jaren ‘60. Spock was een zeer goede leidraad bij de overgang van het conformisme naar het non-conformisme. Hij heeft allicht deze nieuwe tijd niet op zijn eentje geïntroduceerd, maar enkel zijn lezers duidelijk begeleid in hun zoektocht in deze nieuwe tijden. Hij ondersteunde dus de snelle veranderingen in de socio-culturele mentaliteit tussen 1950 en 1970. Bovendien wordt het boek continu verder aangepast aan de veranderende tijdsgeest. Dit doorgedreven opportunisme draagt zeker ook bij tot zijn blijvend succes. Vlaanderen was dus opnieuw niet ontgoocheld over Amerika.

Zeer veel van de door Spock aangebrachte visies, zijn vandaag als vanzelfsprekend geïncorporeerd in onze algemene benadering van kinderopvoeding. Het is allicht daarom dat de ware impact van dr. Spock hierop niet steeds naar echte waarde wordt geschat. Anderzijds is er dan ook een auteur als Julia Grant, die zijn invloed in Amerika enorm nuanceert en afremt. Ook Vlaamse ouders lieten zich niet zomaar dirigeren door Majesteit Het Boek. Enige kritische zin bleef bewaard: vooral over opvoeding hanteerden ouders toch vaak hun eigen principes. Ze lazen het boek met hun eigen gezond verstand. Het boek stond in de kast (als statussymbool?) en werd maar in geval van nood gelezen.

Hoe meer herdrukken er van het boek waren, hoe meer succes het had en vice versa. Dit is als het ware een zelfversterkende vicieuze cirkel. Waarschijnlijk hebben de ouders Spock gemaakt en hebben de media dan later dit discours overgenomen.

De mythe Spock heeft dus wel degelijk bestaan in Vlaanderen (en blijft bestaan?) en alle pogingen om de mythe te doorprikken, hebben deze alleen nog maar versterkt: voorbeeld 1: de aanval op zijn vermeende permissiviteit, voorbeeld 2: de getuigenis van zijn zonen over hun koele opvoeding, voorbeeld 3: de herhaling van alle discussies bij zijn overlijden.

Geschiedkundig is Spock volgens mij hét bewijs dat de schriftelijke bronnen niet steeds ‘betrouwbaar’ zijn in het evoceren en het evalueren van de dagdagelijkse realiteit: het alledaagse wordt blijkbaar niet belangrijk genoeg of niet de moeite waard bevonden om het in de schriftelijke bronnen te vermelden. De mooiste indicatie hiervan zijn de talrijke mondelinge getuigen die onderstrepen dat Spock enorm populair was. Het meer dan twintig jaar durend, bijna mythologisch, succes blijft praktisch onvermeld in talrijke tijdschriften die toch pretenderen de tijdsgeest weer te geven. De contacten met de direct betrokken ouders uit die tijd, blijken de beste maatstaf in het evalueren van Spock’s impact op Vlaanderen.

Onderzoeksaanbevelingen

- Franstalige tijdschriften kunnen onderzocht worden: hoe werd dr. Spock ontvangen in Wallonië? Bovendien kan de invloed van de Franstalige pers in sommige Vlaamse milieus bestudeerd worden.

- Het kan de moeite lonen om de Vlaamse kranten door te nemen: misschien werd langs dit -veel meer mainstream- kanaal beduidend méér reclame gemaakt.

- Op vormingscursussen van KAV, CMBV, pre- en postnatale raadplegingen van NWK, etc. kan mondeling ingegaan zijn op het boek van dr. Spock. Uit tijdsgebrek kon ik dit niet allemaal nader onderzoeken, maar aanwijzingen zijn hiervoor gevonden: in Moeder- en Kinderzorg wordt het boek aanbevolen bij de coördinatrices van de raadplegingen. Zij moeten de moeders ermee in contact brengen. In het archief van het CMBV zit ook een folder waarin Spock wordt aanbevolen (1966).

- Ook onderzoek na 1970 kan interessant zijn: misschien speelt dan de discussie rond zijn vermeende permissiviteit en zijn politiek engagement al meer mee.

- Een andere interessante onderzoekspiste is nader en diepgaander onderzoeken wat nu in de jaren ‘50 en ’60 eigenlijk de invloed van de arts en kinderarts op ouders is. Die beroepsgroep claimt toch altijd een grote invloed en absolute autoriteit; hoewel zij het boek van Spock nooit promootten, werd het toch massaal gebruikt.

- Het zou interessant zijn een grootschalig onderzoek te doen bij respondenten, zowel ouders van toen als huidige ouders. Wellicht komt daar de ambiguïteit van Spock nog meer tot uiting. Echte Spock-fanaten zullen allicht getuigen tegenover anti-mythe ouders die niet instappen in de goeroe-legende.

- De schriftelijke bronnen (tijdschriften) evoceren (soms) geenszins de tijdsgeest, hoewel zij pretenderen dat juist wel te doen (bv. Stem der Vrouw, Rijk der Vrouw, etc.). Een onderzoeksproject kan zijn te onderzoeken van welke andere tijdsgebonden invloedrijke onderwerpen geen of weinig neerslag in de tijdschriften is te vinden. Dit zou kunnen betekenen dat tijdschriften geen voortrekkersrol spelen, maar slechts op de kar springen als de evolutie zich heeft voorgedaan (enkele voorbeelden: democratisering onderwijs, politiek extremisme als Rode Brigades, etc.).