Hoofdstuk 2: De huwelijksleeftijd

Inzicht krijgen in het huwelijkspatroon betekent o.m. onderzoek doen naar de gebruikelijke huwelijksleeftijd van de partners. Aangezien de huwelijksakten zich hiertoe als geschikte bron lenen, kunnen we de ontwikkeling van de huwelijksleeftijd doorheen de 19^de en 20^ste eeuw zonder probleem volgen. De huwelijksleeftijd onderzoeken we in een eerste deel van dichterbij door bepaling van de gemiddelde huwelijksleeftijd, de modus en de mediaan. Een duidelijker beeld van de leeftijdssituatie bekomen we via leeftijdsklassen. In een derde deel gaan we in op het leeftijdsverschil tussen de partners. Tot slot bestuderen we de relatie tussen de huwelijksleeftijd en de economische positie van de huwenden.

1. De berekening van de middenwaarden

Een gegeven dat eigen is aan het verzamelen en het verwerken van de huwelijksleeftijden is het arbeidsintensief karakter. Pas vanaf 1779 wordt er in de parochieregisters melding gemaakt van de leeftijd van de partners. In de huwelijksakten van de Burgerlijke Stand was de leeftijd ook niet altijd klaar en duidelijk omschreven. Vanaf 1830 moesten we ons zelf met behulp van de geboortedatum weten te behelpen. Eens de leeftijd van man en vrouw bekend, konden we beginnen met ‘streepjes zetten’. Alle gegevens van deze verrichting werden in een tabel geplaatst, die een onderverdeling maakt naar de leeftijd, het jaar, het geslacht en de huwelijksstructuur (mannen x vrouwen, mannen x weduwen, weduwnaren x vrouwen, weduwnaren x weduwen). Deze frequentietabellen stelden ons in staat om daaruit de gemiddelde huwelijksleeftijd, de modus en de mediaan te berekenen en dit voor de verschillende types van combinaties.

a) Rekenkundig gemiddelde-Mediaan-Modus van de huwelijksleeftijd bij eerste huwelijken

We brachten al ter sprake hoe groot de impact was van de economische situatie op de nuptialiteit. Deze theorie kunnen we nu concreet toetsen. We zullen zien dat de ontwikkeling van de huwelijksleeftijd nauw samenhangt met de economische ontwikkeling. Economische groei zorgde voor een daling van de gemiddelde huwelijksleeftijd en bevorderde het aantal huwelijkssluitingen.[21]

Omdat we pas leeftijdsaanduidingen hebben vanaf 1779, werken we dus enkel met de steekproeven van na die datum.

Voor ons onderzoek schetsten we de evolutie van de gemiddelde leeftijd. Wanneer we de grafiek bekijken, vallen onmiddellijk de hoge gemiddelden op, zowel in Knokke als in Heist. Mannen trouwden voor de eerste maal op een leeftijd van 26 tot 29,5 jaar in Heist. Vrouwen trouwden tussen hun 23,2 en hun 27,2 jaar.

In Knokke varieerde de leeftijd voor mannen van 28 tot zelfs 31,1 jaar. De vrouwen huwden wat vroeger, namelijk tussen 24,3 en 27,6 jaar. Doorgaans werd het huwelijk bij vrouwen 2 à 4 jaar eerder gesloten.

De cijfers maken duidelijk dat er noch in Knokke noch in Heist in de 19^de eeuw sprake is geweest van een continue ontwikkeling, gaande in de richting van een vervroeging van de huwelijksleeftijd bij eerste huwelijken.

In Heist krijgen we na een hele tijd van lichte daling van de huwelijksleeftijd bij de mannen, plots weer een stijging in de periode 1861-1870. Bij de vrouwen komt er een opstoot in de periode daarvoor van 1811 tot 1820.

De huwelijksleeftijd in Knokke bereikt zijn hoogtepunt in 1841-1860, althans wat de mannen betreft. Bij de vrouwen valt het toppunt al in 1781-1790. Na een korte periode van daling stijgt hun huwelijksleeftijd echter terug in 1861-1870. Ook bij de mannen is het cijfer in die periode erg hoog.

Evolutie 1781-1890: Gemiddelde Leeftijd - Mediaan - Modus

Deze cijfers vormen een bewijs voor het restrictief huwelijkspatroon, dat zowat verspreid is door heel Europa en zeker voor het continent als dominant te betitelen valt. Dit patroon kent naast huwelijksuitstel ook een hoog aantal celibatairen.

Vooral tegen het eind van de 18^de eeuw alsook tijdens de eerste helft of driekwart van de 19^de eeuw zat de tendens er in om steeds maar later te trouwen. Twee factoren in het bijzonder werkten dit in de hand. Met het verdwijnen van sterftecrisissen (zoals pest) deden er zich minder en minder kansen op de huwelijksmarkt voor. Althans binnen de toenmalige agrarische maatschappij betekende trouwen zowat hetzelfde als de beschikking over, of zijn intrek nemen in een landbouwbedrijf. Hoe men er ook mag over denken, introuwen kwam zelden of niet voor tijdens het Ancien Régime of in de 19^de eeuw. Pas wanneer men zich autonoom kon vestigen en zelf de kost verdienen, werd aan trouwen gedacht.
 

Dat van uitstel wel eens afstel kon komen, bewijzen op hun beurt de overtalrijke jongmans en oude jonge dochters die zo’n typische verschijning uitmaken in de 19^de eeuw. Omstreeks 1850-1870 bleven zowat een kwart tot een derde van de mannen en de vrouwen in het Vlaamse land ongehuwd.[22]

Een tweede berekening die we kunnen maken aan de hand van de leeftijden is het bepalen van de mediaan. Deze meter komt immers tegemoet aan de onvolkomenheden van het rekenkundig gemiddelde. Ook als is het gemiddelde de bekendste waarde, toch vertoont ze een aantal gebreken. De bepaling van de gemiddelde leeftijd onderging immers sterk de invloed van de extreme waarden: met name de oudste en de jongste leeftijd in de frequentietabel. De mediaan gaat aan dit euvel voorbij en heeft enkel oog voor de middenste waarde: met name de leeftijd waarop de ‘middelste’ man of vrouw huwt.[23]

De tabel toont duidelijk aan dat de mediaan doorgaans lager ligt dan de gemiddelde leeftijd. Voor mannen is de mediaan van een orde van 28 à 24 jaar in Heist en 29 à 26 jaar in Knokke. Bij vrouwen varieert dit van 26,5 tot 22 jaar in Heist. In Knokke gaat het om 24 en 25 jaar. De mediaan volgt tevens de evolutie die we reeds voor het gemiddelde aanhaalden.

De derde en laatste middenwaarde die in aanmerking komt, is de modus. Bedoeld is de leeftijd waarop de meeste huwelijken worden gesloten. Deze waarde is niet onderhevig aan de invloed van extreme cijfers en toont de economische fluctuaties minder goed aan.

We moeten echter deze drie berekende middenwaarden met enig voorbehoud interpreteren. Ze kunnen namelijk een misleidend beeld geven. De huwbare leeftijd hangt immers af van het aantal huwbaren die elke generatie op de verschillende leeftijden telde. Jaarlijkse verschillen in de leeftijdsopbouw kunnen dus ook de huwelijksleeftijd beïnvloeden.[24]

b) Gemiddelde leeftijd bij andere huwelijksstructuren

Analoog naar de berekening van de gemiddelde leeftijd bij eerste huwelijken, onderzochten we de huwelijksleeftijd bij andere huwelijksstructuren.

Mannen die in een huwelijk traden met een weduwe, waren gemiddeld 28 à 33,8 jaar in Heist. In Knokke waren ze tussen 26,6 en 34,7 jaar oud. Vrouwen gingen een tweede huwelijksverbintenis aan tussen 33,4 en 41,3 jaar in Heist; in Knokke tussen 36,7 en 43,6 jaar. De gemiddelde huwelijksleeftijd bij tweede huwelijken lag dus in Knokke wat hoger dan in Heist.

Evolutie 1781-1890: Gemiddelde Leeftijd

Weduwnaars trouwden bij voorkeur een jongere vrouw. De gemiddelde leeftijd voor weduwnaars varieerde van 36,6 à 48,9 jaar in Heist, tot 40 à 43,4 jaar in Knokke. Hun jongere bruid was tussen de 27,2 en 32,4 jaar in Heist en tussen de 24 en 35,8 jaar in Knokke.

In de huwelijksstructuur ‘weduwnaars en weduwen’ huwden weduwen gemiddeld op een lagere leeftijd dan mannen in Heist. In Knokke was de situatie tot 1820 anders. Daar waren de weduwen van een hogere leeftijd dan de weduwnaars. Vanaf de periode 1841-1850 veranderde dat. De resultaten van de gemiddelde leeftijd bij deze combinatie moeten we echter wel met een korreltje zout nemen. De structuur weduwnaar-weduwe komt immers zelden voor in de genomen steekproeven.

In Heist komt dit pas voor in 1845 en dat is dan ook de enige in de periode 1841-1850. Van 1861 tot 1870 gaat het om slechts 5 huwelijken. En in de periode 1881-1890 vinden we er vier. Ook in Knokke is deze structuur niet frequent aanwezig. Van 1781 tot 1790 zijn er slechts vijf koppels waarvan de partners beiden aan hun tweede huwelijk toe zijn. In de periode van 1811-1820 zijn dat er maar twee. In de periodes 1841-1850 en 1861-1870 is er telkens maar één huwelijk met de combinatie weduwnaar-weduwe. In de laatste periode van 1881-1890 gaat het toch om acht huwelijken, wat een absoluut record is.

Verhouding totaal aantal huwelijken - aantal zuivere tweede huwelijken

2. Leeftijdsklassen[25]

Om een duidelijker beeld te krijgen van de leeftijdsstructuur groepeerden we de leeftijden in vijfjaarlijkse leeftijdsklassen. Het procentueel aandeel van iedere klasse hebben we per huwelijksstructuur en per periode samengevat in een tabel.

Leeftijdsklassen: Mannen x Vrouwen per periode (%)

Leeftijdsklassen: Mannen x Weduwen per periode (%)

Leeftijdsklassen: Weduwnaars x Vrouwen per periode (%)

Leeftijdsklassen: Weduwnaars x Weduwen per periode (%)

Eerste huwelijken

De cijfers tonen aan dat tienerhuwelijken niet zo vaak voorkomen. Pas naar het einde van de 19^de eeuw wordt de impact van dit soort huwelijken groter. Vooral vrouwen wagen zich meer aan een huwelijk op zo’n jonge leeftijd. In Heist trouwt 3,6 tot 16,9 % voor de eerste keer op zo’n jonge leeftijd. In Knokke ligt dat percentage zelfs nog iets lager: tussen 3,8 en 11,8 %. Doorheen de onderzochte periode huwen vrouwen vooral tussen 20 en 24 jaar, zowel in Knokke als in Heist. Mannen daarentegen trouwen op een leeftijd van 25 à 29 jaar, vooral in Knokke. In Heist huwen ze wel eens wat vroeger.

Redelijk wat mannen voelen zich in de leeftijdsklasse 30-34 jaar nog geroepen om te trouwen, in tegenstelling tot vrouwen. Tegen 1881-1890 neemt dat aandeel aanzienlijk af. In Heist taant het percentage vrouwen in de leeftijdsklassen 35-39 en 40-44 al vanaf 1861-1870. In Knokke krijgen we eerst met een aanzienlijke stijging te maken die duurt tot in de periode 1861-1870. Pas in de volgende periode daalt het cijfer gevoelig. Hetzelfde is het geval bij de mannen. Het is slechts een beperkt aantal mannen en vrouwen die voor de eerste keer trouwen op een leeftijd van 45 tot 54 jaar. 55-plussers vinden we vooral bij mannen.

Niet-eerste huwelijken

Weduwen die voor de tweede maal huwen, vinden we vooral terug in de leeftijdsklassen van 30-34, 35-39 en 40-44 jaar. Ze kiezen hun man meestal uit een jongere leeftijdsklasse, in ons onderzoek de klassen 25-29 en 30-34 jaar. De meerderheid van de weduwnaars trouwt opnieuw tussen 30 en 34 jaar. Als bruid kiezen deze mannen meestal voor een vrouw uit de leeftijdsklassen -25 en 25-29 jaar. Als het voor beide partners om een tweede (of zelfs een derde) huwelijk gaat, is het in Knokke nog wel eens zo dat de vrouw wat ouder is dan haar man. Dat is vooral het geval in de periodes 1781-1790 en 1811-1820. Het gaat echter meestal om leeftijdsgenoten.

Het aantal weduwnaars en weduwen per periode en hun specifieke leeftijd beïnvloeden sterk de procentuele verdeling in leeftijdsklassen. De percentages moeten dus met enig voorbehoud worden gehanteerd.

3. Leeftijdsverschil

De conclusies waarmee we in het vorige punt besloten, diepen we nu verder uit.

Leeftijdsverschil volgens huwelijksstructuur per periode