VI. Terreinafbakening: typologie van de NS-liederen

1. Inleiding

Lange tijd droeg mijn thesisonderwerp als werktitel ‘Duitse marsmuziek in België’. Van in den beginne had ik het gevoel dat naar inhoud deze vlag hoegenaamd de lading niet dekte. Vooral bij de termen ‘Duitse’ en ‘marsmuziek’ voelde ik mij bijzonder ongemakkelijk. Het woord ‘Duitse’ had naar mijn gevoel enerzijds een te ruime en anderzijds een te enge betekenis: te ruim als tijdskader en te eng geografisch gezien. Deze werktitel had kunnen insinueren dat middeleeuwse marsliederen uit het Duitse taalgebied in aanmerking voor mijn onderzoek zouden kunnen komen, niets is echter strikt genomen minder waar; enkel NS-liederen interesseerden mij. En om helemaal duidelijk te zijn heb ik er de tijdsaanduiding ‘1940-1944’ aan toegevoegd. Op geografisch vlak wringt het schoentje ook ietwat. Mijn blikveld beperken tot de Rijksgrenzen (en welke dan wel?) is gewoonweg niet goed. Wat zou ik moeten aanvangen met liederen uit het nationaal-socialistische Oostenrijk? Of met liederen geschreven door een Zweedse en gretig geïncorporeerd door de NS-beweging in Duitsland en van daar uit naar onze streken uitgevoerd? Om deze redenen heb ik er voor geopteerd om de term ‘Duitse’ te wijzigen in ‘nationaal-socialistische’.

Het woord ‘marsmuziek’ stond in mijn ogen niet voor alle liederen die ik in mijn onderzoek wou betrekken. Een veel omvattender term vond ik ‘NS-liederen’. Met deze aanduiding kan ik een veel groter gamma van soorten liederen betrekken bij mijn case study zoals daar bijvoorbeeld zijn melodrama’s en zo meer. Dit neemt niet weg dat het overgrote deel van de populaire liederen uit deze periode een onvervalst militair marstempo er op na houden. Voor alle duidelijkheid wil ik wel stellen dat een musicologische benadering van deze muziek niet het onderwerp vormt van deze thesis. De ware inzet ligt in de perceptie van de mensen in België van dit soort muziek.

2. Von deutschem Singen: de Duitsers en hun zangcultuur[48]

Meer nog dan een volk van dichters en denkers worden de Duitsers aanzien, door vriend én vijand, als een uiterst muzikaal volk. Niet alleen hebben zij doorheen de geschiedenis zeer verdienstelijke musici voortgebracht, ook als volk staan zij bekend om hun zangcultuur. Musiceren en vooral zingen nemen in Duitsland een prominente rol in als tijdverdrijf.[49] Ook in andere vormen van ontspanning zoals sport, spel, televisie en verenigingsleven valt het lied gewoonweg niet weg te denken. Niet voor niets is Duitsland het land van de zangverenigingen bij uitstek, waar de zangkunst met ongelofelijk veel ernst wordt beoefend. ‘Das deutsche Lied’ is iets heel anders dan ‘das deutsche Automobil’. In het begrip ‘Duitse lied’ steekt bijna iets heiligs, en voor wie het niet zou mogen geloven, laat ik even een mannenkoor voorzingen:

Wo die Weser rauscht,

Wo die Heide blüht,

Vom Harz bis Nordmeer –

Heil dir, heil! Du deutsches Lied!

Hier geeft de Duitse ziel zich onmiskenbaar in één woord bloot: ‘Gemüt’. Dit gemoed komt bij uitstek tot uiting in groep: van de kerkgemeenschap tot het verenigingsleven, van het Chiantidrinkende reisgezelschap tot militairen in paradepas. Het samen zingen vergroot immers de interne cohesie van de groep. De bevestiging van het deel uit maken van een hechte welomschreven groep vindt niet zozeer zijn weerslag in muzikale uitingen, maar veeleer juist omgekeerd zullen het de liederen zijn die groep hechter maken. Deze liederen zijn meestal een soort van bekentenis naar een groep toe, ja zelfs een soort van wereldlijke geloofsbelijdenis. Orgelpunt hierin is het groepsvormende ‘Wir-Gefühl’[50]:

Wir sind das deutsche Afrikakorps
Des Führers verwegene Truppen
Wir stürmen wie die Teufel hervor
Versalzen dem Tommy die Suppen
Wir fürchten nicht Hitze und Wüstensand
Wir trotzen dem Durst und dem Sonnenbrand
Marschieren beim Takt unserer Trommel
Vorwärts, vorwärts
|: Vorwärts mit unserem Rommel! :|[51]

Waar in termen van ‘wij’ wordt gesproken kan ‘ons’ natuurlijk niet uitblijven:

Flagge am Mast,
Die der Führer uns gab,
Flagge, wir machen dir Ehre,
Engelands Macht
Uns're Stunde die Nacht
Unser die Freiheit der Meere.
Unser, unser, unser die Freiheit der Meere[52]

Het idee dat in volgende strofe naar voren komt, heb ik dikwijls gehoord bij de interviews en gelezen in de bronnen, namelijk dat liederen een psychotherapeutische werking kunnen hebben. Ze zouden in staat zijn om gevoelens van uitputting en verslagenheid weg te nemen, en dit nog het meest waneer ze in groep worden gezongen:

 Scheint auch der Marsch endlos und schwer,

Singen wir unsere Lieder,

Denn so ein Lied hat grosse Gewalt,

Strafft auch die müdesten Glieder.

Immer wenn Soldaten singen …[53]

Stoere, in paradepas zingende soldaten als exponent bij uitstek van de ‘Nieuwe Orde’ maakten op vele jonge knapen zulke indruk dat ze zich lieten inlijven in het Duitse leger. Hier kan men stellen dat het lied een bijzondere taak als indoctrinatiemiddel had. Daar waar het gesproken woord welhaast vanzelfsprekend kritische bedenkingen uitlokt omdat het rechtstreeks een appel doet op de intellectuele vermogens van de toehoorder, zijn liederen de ideale vorm om ideologieën op een misschien ietwat naïeve vorm aan de man te brengen zonder dat deze zich morele vragen stelt bij de boodschap van deze liederen. Zo wist de NS-staat op doordachte wijze jong en oud waarden als ‘Heroismus’, ‘Kampf’, ‘Opfer’, ‘Soldatentum’, … in te prenten. De staatgeorkestreerde zangcultuur laat zijn sporen nog steeds na bij de Duitsers die de Tweede Wereldoorlog wisten te overleven:

Es ist keine Frage, dass unsere nationalsozialistischen Kampflieder dadurch, dass wir sie marschierend bei bestimmten Gelegenheiten gesungen haben, immer wieder die Erinnerung an diese in uns wachrufen und so immer tiefer in uns hineinwirken.[54]

 Vanzelfsprekend hadden de nazi’s het zingen niet uitgevonden. Wel werd er sinds 1933 door organisaties als de Reichsjugendfürung een politiek gevoerd waarbij de zang niet langer als vrijetijdsbesteding gold, maar eerder systematisch een subtiel opgelegde taak, ja zelfs een heilige plicht werd. De Reichsjugendführer Baldur von Schirach, die zichzelf als een onvervalste dichter aanzag, schreef zelf de tekst op de muziek van Hans Otto Borgmann voor het lijflied van de Hitlerjugend. Dit lied had als titel ‘Vorwärts, Vorwärts!’[55]:

Vorwärts! Vorwärts!
Schmettern die hellen Fanfaren,
Vorwärts! Vorwärts!
Jugend kennt keine Gefahren.
Deutschland, du wirst leuchtend stehn
Mögen wir auch untergehn.
Vorwärts! Vorwärts!
Schmettern die hellen Fanfaren,
Vorwärts! Vorwärts!
Jugend kennt keine Gefahren.
Ist das Ziel auch noch so hoch,
Jugend zwingt es doch.

Uns're Fahne flattert uns voran.
In die Zukunft ziehen wir Mann für Mann
Wir marschieren für Hitler
Durch Nacht und durch Not
Mit der Fahne der Jugend
Für Freiheit und Brot.
Uns're Fahne flattert uns voran,
Uns're Fahne ist die neue Zeit.
Und die Fahne führt uns in die Ewigkeit!
Ja, die Fahne ist mehr als der Tod!

 Met de hierna volgende pagina’s zou ik graag willen ingaan op de aard van de liederenteksten uit de NS-periode. Wederom zal ik hier dankbaar gebruik maken van het werk van Georg Walther Heyer: Die Fahne ist mehr als der Tod. De indeling die hij maakt had ik reeds zelf ook al een hele tijd ten dele voor ogen. Dit werk biedt een mooie structuur die ik vanuit mijn onderzoek vrijwel volledig onderschrijf en dus in grote mate zal volgen. Maar alvorens een typologie van de NS-liederen te geven zou ik eerst en vooral kort willen ingaan op de problemen waar men voor kan komen te staan wanneer men zich vanuit het point of view van een historicus liederen wil bestuderen. Bij het bestuderen van liederen onderscheid ik twee niveau’s: het niveau van de tekst, en het niveau van de instrumentale muziek. In mijn onderzoek zal het zwaartepunt zoals eerder al gesteld op het niveau van de teksten liggen.

2.1. De teksten van de liederen

De tekst van een lied leert ons heel veel over de al dan niet politieke achtergrond van het muziekstuk. Bij de meeste van de NS-liederen was het bijna onmogelijk zich te vergissen omtrent de herkomst en de bedoelingen van de liederen. Het onomwonden taalgebruik in deze liederen laat meestal geen enkele ruimte tot twijfel:

Das Hakenkreuz im weissen Feld
Auf feuerrotem Grunde
Gibt frei und offen aller Welt
Die frohgemute Kunde
Wer sich um dieses Zeichen schart
Ist deutsch mit Seele, Sinn und Art
|: Und nicht bloss mit dem Munde :|

Das Hakenkreuz im weissen Feld
Auf feuerrotem Grunde
Zum Volksmal ward es auserwählt
In ernster Schicksalsstunde
Als unter Schmerzen heiss und tief
Das Vaterland um Hilfe rief
|: Das teure todeswunde :|

Das Hakenkreuz im weissen Feld
Auf feuerrotem Grunde
Hat uns mit stolzem Mut beseelt
Es schlägt in unsrer Runde
Kein Herz, das feig die Treue bricht
Wir fürchten Tod und Teufel nicht
|: Mit uns ist Gott im Bunde :|[56]

 Problematischer wordt het wanneer een tekst geschreven is met een veel indirecter taalgebruik. Alle teksten die een terminologie in de zin van: Kameradschaft, Kampfbereitschaft, … gebruiken bestempelen als nazistisch zou maar al te gemakkelijk wezen. Het is immers perfect mogelijk dat andere politieke groeperingen de auteurs zijn van deze liederen. Een lied dat gaat over kameraadschap tussen arbeiders zonder directe terminologie die de herkomst verraadt, kan zowel van de nazi’s als de van de communisten zijn. Een mooie illustratie hiervan vormt volgend lied. Het lied in kwestie stond tot in de jaren tachtig in ieder zangboekje van de Duitse socialistische partij, terwijl het eerder in het liederboek van de HJ had gestaan:

 Wenn wir schreiten Seit’ an Seit’

 Und die alten Lieder singen,

 Und die Wälder wider klingen,

Fülhen wir, es muss gelingen:

|: Mit uns zieht die neue Zeit! :½

 Daar waar bij het eerste voorbeeld de tekst zijn politieke oriëntatie reeds verraadt in de eerste regel ‘Das Hakenkreuz im weissen Feld’, blijft het tweede voorbeeld tot de laatste letter op de vlakte. Zowel een overtuigd nazi als een communist-harde-lijn kunnen deze strofe in al hun dogma’s probleemloos passen en dus luidkeels meezingen. De laatste zin, ‘Mit uns zieht die neue Zeit!’, zal de communist op marxistisch wijze interpreteren als de klassenloze maatschappij, terwijl de nazi er bijvoorbeeld een jodenvrij Groot-Duitsland zou kunnen onder verstaan. Dit voorbeeld bewijst dat de betekenis van een indirecte tekst zoals hierboven pas vorm krijgt door interpretatie van de zanger, die dit doet op basis van zijn persoonlijke conditionering in tijd en ruimte.

 Een ander probleem bestaat erin dat sommige teksten doorheen de tijd zijn gaan ‘muteren’. Een mutatieproces dat ik in mijn onderzoek vaak heb vastgesteld, vindt zijn oorzaak in de omstandigheid van ‘autre temps, autre moeurs’. Zo zullen bijvoorbeeld soldatenliederen uit de pre-NS-tijd die de moed in dienste van de keizer bezingen het risico lopen liederen te worden waar de term ‘keizer’ systematisch vervangen wordt door ‘Hitler’. Door één luttel woord te wijzigen in de originele tekst, kan het lied op drastische wijze van kamp verwisselen. Zo ook stootte ik in een platenzaak in Brussel op een CD met Duitse carnavalmuziek. Eén van de liederen droeg als titel ‘Es ist so schön Musikant zu sein’, dit deed onmiddellijk een belletje bij me rinkelen daar één van de meest bekend militaristische Duitse liederen ‘Es ist so schön Soldat zu sein’ getiteld is.

Een ander niet te onderschatten probleem is wanneer men bestaande liederen gaat parodiëren. Vooral de pure propagandaliederen werden daar al eens het slachtoffer van. Het is bekend dat Duitse soldaten die er een beetje hun hobby van maakten om de draak te steken met zulke liederen wel eens werden gestraft. Waarschijnlijk omwille van hun eerder ‘clandestien karakter’ heb ik in de geschreven bronnen weinig voorbeelden hiervan gevonden. De interviews met collaborateurs die in de rangen van het Duitse leger hebben gediend, vormen hier vrijwel de enige bron.[57] Ook ‘Es ist so schön Soldat zu sein, Rosemarie’[58] kende zijn parodieën:

Soldaten sind Soldaten

 Und keine Herzpiraten,

Sie kennen keine Lumperei

 Und sind nur einem Mädel treu

Soldaten sind Soldaten

 Und keine Akrobaten,

Sie kennen keine Urlaubsschein,

Auf Urlaub fährt der Spiess allein

In tegenstelling tot wat de titel misschien laat vermoeden zal het pure musicologische van de NS-liederen, zoals ik reeds eerder stelde, van ondergeschikt belang zijn in mijn thesis. De ware inzet ligt op het vlak van de politiek-culturele mentaliteitsgeschiedenis, nl. hoe keken diverse groeperingen in België aan t.o.v. dit soort van ‘geïmporteerde’ muziek. Doch ben ik er mij terdege van bewust dat het zuivere instrumentale aan de NS-liederen van niet te onderschatten belang is. De politieke woordelijke boodschap werd als het ware ‘gedragen’ door de muziek. Melodie, ritme, … zijn immers de fundamenten waarop een goed lied dient te rusten. Meer nog, zij kunnen het publiek op een indirecte manier aanspreken en dus op hun beurt op eerder passieve wijze manipuleren. Daar waar het gezongen woord de toehoorder of meezinger op een vrij indirecte manier aanspreekt, daar gaan elementen zoals melodie en ritme zonodig nog omzichtiger te werk. Dit valt eigenlijk heel gemakkelijk te illustreren. Bij een lied als ‘Wir stürmen dem Siege entgegen’ is het tekstelement op zich zo onomwonden, dat het vrijwel onmiddellijk een appel doet op onze emotionele gevoeligheid. Wanneer we de tekst wegdenken bij het beluisteren van dit lied, dan heeft dit lied nog altijd een niet te onderschatten explosieve kracht. Het instrumentaal gedeelte van het lied is op een dusdanige wijze gecomponeerd, dat het pure heroïek uitstraalt zonder dit - tenzij in de titel - woordelijk er bij te zeggen.[59] De roffelende trommels en schetterende trompetten vormen als het ware het symbool voor het aantreden van de ‘Nieuwe Orde’.

2.2. De intentie van de componist

Muziekstukken kennen soms opmerkelijke politieke carrières. Hierbij hangt vanzelfsprekend veel af van de intentie die de componist met zijn werk had. Zo had Johann Strauss een heel concrete intentie met het componeren van de Radetzkymarsch. Strauss componeerde dit werk ter meerdere eer en glorie van de gelijknamige Oostenrijkse veldmaarschalk, die in de 19^de eeuw met ijzeren hand de Oostenrijkse belangen in Italië verdedigde. Hiermee geldt hij als een onbetwist symbool voor de Restauratie. Vandaag is de ware intentie van Strauss - een loflied componeren op een militair die de Italiaanse vrijheidsstrijd onderdrukte - door de afstand in tijd vergeten en is de Radetzkymars thans wereldberoemd.

 Het omgekeerde kan ook gebeuren. Sommige muziekstukken werden doorheen de tijd voor meer karren gespannen dan dat de componist ooit kon vermoeden. Ze kregen als het ware postintenties. Toen Haydn zijn loflied op de Habsburgers maakte, wist hij niet dat Bartók het zou omvormen tot een symbool voor de door de Habsburgers onderdrukte Hongaren. Ook wist hij niet dat later de nazi’s met het ‘Deutschlandlied’ hun duit in het zakje zouden doen. Later werd het de hymne van de Bondsrepubliek, om op een bepaald moment terug vereenzelvigd te worden met alles wat nazistisch is. Na de val van Berlijnse Muur en de Duitse hereniging werd het ‘Deutschlandlied’ spontaan verlost van zijn wrange smaak en werd het terug de trotse nationale hymne der Duitsers.[60]

In regel laat ik het genre van de klassieke muziek buiten beschouwing, maar soms werden klassieke muziekstukken zelf klassiekers binnen het NS-liederenrepertoire. De muziek van Haydn op het ‘Deutschlandlied’ is daar één voorbeeld van. De intense verafgoding van Wagner door Hitler kan tot op zekere hoogte als tweede voorbeeld gelden. Maar een ander voorbeeld van een klassiek muziekstuk dat tijdens de NS-Zeit ongemeen grote bekendheid verwierf, waren bepaalde delen van de het symfonisch gedicht ‘Les Preludés’ van Liszt. De commentaar die men in 1998 gaf bij een uitvoering van dit muziekstuk in Berlijn is treffend:

In der traditionsreichen Berliner Oper “Unter den Linden” fand anlässlich der Festtage 1998 dieses Konzert statt. Beethovens heitere 8. Symphonie machte den Anfang, es folgte Schumanns Konzertstück für vier Hörner – unter Hornisten aufgrund seines kompletten Spektrums, in dem alles vorkommt, was die spieltechnischen Möglichkeiten mit einem Horn erlauben, gefürchtet –, dann kam ein Stück, das der Teil unserer Bevölkerung, die den zweiten Weltkrieg miterleben mussten, nie mehr ohne Gedanken an diese schreckliche Zeit hören können: Teile von Liszts symphonische Dichtung “Les Preludés” wurden van den Nationalsozialisten im Dritten Reich für die sogenannten “Sondermeldungen” im Rundfunk missbraucht. Das Ende des Konzerts bildete der “Walkürenritt” aus Wagnres Oper “Die Walküre”.[61]

3. Kampf[62]

Ja, die Fahne ist mehr als der tod. [63]

 Een groot deel van de NS-liederen kunnen we plaatsen onder de noemer ‘strijdliederen’. Deze liederen stammen meestal uit de periode vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. De pure soldatenliederen reken ik hier dus niet onder deze noemer, al lijkt de term ‘strijdliederen’ sterk verwant met de term ‘soldatenliederen’. Ik maak hier dus een onderscheid louter op basis van de tekstinhoud en het moment waarop het werd gecomponeerd. Zo is het perfect mogelijk dat een soldatenlied door er een paar woorden aan te veranderen opeens een echt SA-lied wordt:[64]

Es war ein junger Landsturmman.

Am Bahnsteig steht ein Landsturmmann.

In Flanderen sind viele Soldaten.

War einst ein junger Sturmsoldat.

Es zog ein Hitlermann hinaus.

In München sind viele gefallen.

Vooral de periode toen de bruinhemden streden om de macht over de straat bleek bijzonder vruchtbaar te zijn voor het genre van ‘strijdliederen’ dat ik hier voor ogen heb. Niet alleen onder de militairen tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen er slachtoffers te betreuren, ook de bruinhemden kregen hun deel. Toen een SA-militant die door een jood op de Kurfürsterdamm te Berlijn werd doodgeschoten begraven werd, speelde de kapel het ‘Lied vom guten Kamerad’[65]. Eén van de aanwezigen, Bruno Schestak, kreeg toen het idee om een nieuw strijdlied te componeren. De beginregel van ‘Heil Hitler dir!’[66] zorgde later voor een enorme mythevorming: de prins Hitler kuste Doornroosje Duitsland wakker.

Deutschland erwache aus deinem bösen Traum!
Gib fremden Juden in deinem Reich nicht Raum!
|: Wir wollen kämpfen für dein Auferstehn!
Arisches Blut soll nicht untergehn! :|

Wir sind die Kämpfer der N.S.D.A.P.:
Treudeutsch im Herzen, im Kampfe fest und zäh.
|: Dem Hakenkreuze ergeben sind wir.
Heil unserm Führer, Heil Hitler dir! :|

Het meest bekende lied onder deze strijdliederen is ‘Die Fahne hoch’ ook wel eens het ‘Horst Wessellied’ genoemd naar zijn legendarische toondichter:

Die Fahne hoch

Die Reihen fest geschlossen

S.A. marschiert

Mit ruhig festem Schritt

|: Kam'raden die Rotfront
Und Reaktion erschossen
Marschier'n im Geist
In unsern Reihen mit :|

Die Strasse frei
Den braunen Batallionen
Die Strasse frei
Dem Sturmabteilungsmann
|: Es schau'n auf's Hakenkreutz
Voll Hoffnung schon Millionen
Der Tag für Freiheit
Und für Brot bricht an :|

Zum letzten Mal
Wird nun Appell geblasen
Zum Kampfe steh'n
Wir alle schon bereit
|: Bald flattern Hitler-fahnen
Über allen Strassen
Die Knechtschaft dauert
Nur mehr kurze Zeit :|[67]

Interessant om weten is wie deze Horst Wessel nu juist was en zo proberen te begrijpen waarom de nazi’s dit lied hebben verheven tot hun hymne bij uitstek. Het zal ook verklaren waarom ik dit lied catalogeer als een strijdlied en tevens het concept van de ‘strijdliederen’ nader concretiseren.

Horst Ludwig Wessel zag het levenslicht op 9 oktober 1907 als zoon van een dominee. Reeds op twaalfjarige leeftijd trad hij toe tot een paramilitaire organisatie, de Bismarck-Bund te Berlijn. Twee jaar later, in 1924, bekleedde hij er al een kaderfunctie. In 1926 werd hij lid van de NSDAP waar hij snel carrière maakte.[68] Horst Wessel had een uitgesproken redenaarstalent en schuwde zich niet het hoge woord te voeren, niet alleen op de bijeenkomsten van de NSDAP, doch ook op de vergaderingen van de communisten waar hij dikwijls als tegenspreker optrad. Propagandaleider Goebbels merkte de jonge man op die weldra één der meest gegeerde sprekers van Berlijn werd. Doch bovenal was het zijn aandeel in de ‘stormdienst’[69] die hem tot legende maakte. De stormdienst stond in voor de ordehandhaving op de bijeenkomsten van de partij.[70] Te Berlijn was zo een dienst hard nodig daar de communisten er zeer sterk stonden. Het ‘Rotfront’ liet geen kans voorbijgaan om keet te schoppen op de vergaderingen van om het even welke andere rivaliserende politieke partij. De knokploeg van Horst Wessel had maar één taak: zorgen dat de communistische heibelmakers met bebloede koppen afdropen. Zijn capaciteiten als leidersfiguur bezorgde hem al gauw de graad van SA-Führer. Al snel nam hij de zwaarste taak binnen de SA voor zijn rekening: de leiding van de SA-troep uit de Friedrichshain, de Berlijnse communistische wijk. Zijn figuur zorgde er voor dat de NSDAP vaste voet aan wal kreeg in het hart van het Berlijnse communistische bastion. Het is in deze periode dat hij het lied ‘Die Fahne hoch’, later meestal het ‘Horst Wessellied’ genoemd, schiep. Het lied werd op de vergaderingen van de SA-mannen gezongen als repliek op de ‘Internationale’.[71] Het ‘Horst Wessellied’ als rasecht strijdlied bleek het meest doeltreffende propagandamiddel te zijn waar de SA over beschikte in zijn strijd om de macht over de straat. Wanneer de ‘braune Kolonnen’ op zondagmiddag door de rode stadswijken of plattelandsdorpen marcheerden, zingend uit volle borst: “Es schaun aufs Hakenkreuz voll Hoffnung schon Millionen, der Tag für Freiheit und für Brot bricht an”, keken de toehoorders hen met open monden aan. Het hele gebeuren leek iets weg te hebben van een ongelofelijk oprechte geloofsbelijdenis. Zulke woorden hadden de mensen nog nooit gehoord. ‘Die Fahne hoch’ in combinatie met strakke rijen geüniformeerde SA-mannen maakte meer indruk op de massa dan om het even welk geschreven propagandastuk dan ook. Horst Wessel was zich maar al te bewust van het ‘Zaubermittel des gesungenen Liedes’. Er ging geen SA-vergadering voorbij of Horst Wessel liet zijn ‘Sturm’ een nieuw strijdlied inoefenen. Dankzij dit tovermiddel wist Horst Wessel zoveel mensen tot zijn ‘Sturm’ te bekeren dat zijn afdeling spoedig de grootste van Berlijn werd. Alle andere Berlijnse afdelingen werden door ‘Sturm 5’ opgeslokt. Op deze manier werd de verspreiding van de NS-strijdliederen de graadmeter van het oprukken van de NS-beweging.[72]

Vanuit communistische zijde werd besloten dat Horst Wessel geëlimineerd diende te worden. Op 14 januari 1930 werd hij door sluipmoordenaars neergestoken. Eén maand lang zweefde hij in het ziekenhuis tussen leven en dood. De communisten, die hun aanslag mislukt achtten, deden een overval op het ziekenhuis doch werden door de SA verjaagd. Op 23 februari stierf Horst Wessel. Tijdens de lijkstoet, die op politiebevel niet door de SA mocht worden begeleid, trachtten de communisten de kist te roven. Dit mislukte en op de begraafplaats wachtten duizenden aanhangers van de NSDAP waaronder Göring, Goebbels, von Pfeffer, … Tussen 1933 en 1945 werden veel straten, pleinen, gebouwen, e.d. genoemd naar Horst Wessel en in dezelfde periode werden opvallend veel pasgeboren kinderen ‘Horst’ genoemd. Het door hem gedichte en getoonzette lied werd officieel erkend en gezongen te samen met de eerste strofe van de nationale hymne ‘Deutschland über alles’.[73]

Ook in andere strijdliederen kreeg de mythe die rond Horst Wessel was geweven zijn plaats.[74] Een mooi voorbeeld hiervan is de tweede strofe van het lied ‘Die braune Kompanie’[75] van Heinrich Anacker[76]:

Schon mancher ist gefallen
Von unserm Hitlerkorps;
Die Glocken hör ich schallen
Und heb' den Arm empor.
Ich schwöre und erneue
Den Schwur, den Wessel schrie:
|: Ich diene dir in Treue,
Du braune Kompanie! :|

Een ander lichtend voorbeeld van een strijdlied is ‘Volk ans Gewehr’ van Arno Parduhn, soms ook wel eens ‘Siehst du im Osten das Morgenrot?’ genoemd. Dit is een verschijnsel dat bij vele van deze liederen voorkomt. Toen ik in de beginfase van mijn onderzoek bezig was met een inventaris op te stellen van de NS-liederen liet ik mij meerdere keren vangen door deze dubbele naamgeving. Pas later in mijn opzoekingwerk gekomen, toen ik van bijna alle liederen de teksten en muziekopnames had weten te traceren, kon ik daar waar nodig mijn inventaris ontdubbelen.

Siehst du im Osten das Morgenrot?
Ein Zeichen zur Freiheit, zur Sonne!
Wir halten zusammen, auf Leben und Tod,
Lass' kommen, was immer da wolle!
Warum jetzt noch zweifeln,
Hört auf mit dem Hadern,
Denn noch fliesst uns deutsches
Blut in den Adern.
|: Volk ans Gewehr! :|

Viele Jahre zogen ins Land,
Geknechtet das Volk und belogen.
Das Blut unsrer Brüder färbte den Sand,
Um heilige Rechte betrogen.
Im Volke geboren
Erstand uns ein Führer,
Gab Glaube und Hoffnung
An Deutschland uns wieder.
|: Volk ans Gewehr! :|

Jugend und Alter - Mann für Mann
Umklammern das Hakenkreuzbanner.
Ob Bürger, ob Bauer, ob Arbeitsmann,
Sie schwingen das Schwert und den Hammer
Für Hitler, für Freiheit,
Für Arbeit und Brot.
Deutschland erwache,
Ende die Not!
|: Volk ans Gewehr! :|[77]

Deze tekst correspondeert met alle muzikale uitvoeringen die ik heb beluisterd. In ‘Das neue Soldatenliederbuch’ echter blijkt de tweede strofe helemaal anders te zijn. Het verschil in teneur is treffend:

Deutscher, wach auf und reiche dich ein,

Wir schreiten dem Siege entgegen.

Frei soll die Arbeit und frei woll’n wir sein

Und mutig und trotzig verwegen.

Wir ballen die Fäuste und werden nicht zagen;

Es gibt kein Zurück mehr, wir werden es wagen.[78]

Een ander mooi voorbeeld van een strijdlied is de NS-versie van het lijflied van de Italiaanse fascisten geschreven door Salvator Gotta in 1939, met als titel ‘Giovinezza’[79]. De Duitse versie draagt als titel ‘In den Kampf um die Heimat’. In mijn analyse zal ik op dit lied terugkomen daar het ooit bij een speciale gelegenheid werd gespeeld in Vlaanderen:

Salve o popole d'Eroi
Salve a patria immortale
Son rinati i figli tuoi
Con la fè nell' ideale
Il valor dei tuon guerrieri,
La virtù dei pionieri
La vision dell' Atighieri
Oggi brilla in tutti i cuor.
Refrein:
Giovinezza, Giovinezza,
Primavera di bellezza
Della vita nell' asprezza
Il tuo canto squilla e va!

In dem Kampfe um die Heimat
Starben viele Hitlerleute.
Aber keiner denkt ans Klagen,
Jeder will es mutig wagen.
Ringen woll'n wir um die Stunde,
Die uns Brot und Freiheit bring.
Reiht euch ein, es gelingt.

Reiht euch ein, es gelingt.

Refrein:

Hitlerleute, Hitlerleute,
Es klirrt die Sklavenkette heute noch im Land.
Es kommt der Tag, da sie zerbricht,
Feige Knechte sind wir nicht!

De van nature al agressieve strijdliederen werden in een nog hogere versnelling geschakeld bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Woordenschat zoals Rache, Erobern, Zerstören,… werd op grote schaal gecultiveerd bij de bevolking via de media. In niet geringe mate hebben de legendarische Sondermeldungen in de bioscoopzalen daartoe bijgedragen. Naast de pure soldatenliederen werden ook hier de strijdliederen die vooral verbonden waren met de partij en het volk in stelling gebracht. Eén van de meest bekende liederen die in dat geval verkeerde was ‘Es zittern die morschen Knochen’ van Hans Baumann:

Es zittern die morschen Knochen
Der Welt vor dem roten Krieg,
Wir haben die Knechtschaft gebrochen,
Für uns war's ein grosser Sieg.

Refrein:
Wir werden weiter marschieren
Wenn alles in Scherben fällt,
Denn heute da hört uns Deutschland
Und morgen die ganze Welt.

Und liegt vom Kampfe in Trümmern
Die ganze Welt zuhauf,
Das soll uns den Teufel kümmern,
Wir bauen sie wieder auf.
 

Und mögen die Alten auch schelten,
So lasst sie nur toben und schrei'n,
Und stemmen sich gegen uns Welten,
Wir werden doch Sieger sein.[80]
 

Hans Baumann was de NS-bard bij uitstek. Als geen ander wist hij zich in de gunst te werken van de nazimachthebbers. In hun opdracht componeerde hij talloze nieuwe marsliederen, of paste hij oude aan de tijd aan. Ook was hij specialist ter zake in het bewerken van liederen die oorspronkelijk voor de doelgroep van de HJ geschreven waren in liederen die ook bij de Waffen-SS aansloegen. Dat de nazi’s een soort van personencultus rond Hans Baumann creëerden is eigenlijk niet zo verwonderlijk; de liefde kwam immers van twee kanten. Wie door kunst geloofd en geprezen wordt is schijnbaar machtig. Iedere zichzelf respecterende Afrikaanse ‘chef’ heeft zulke lofzangers om zich heen. Ook Hitler en Mussolini lieten zich door zulke barden omringen. De muziekkapellen aanwezig op de partijdagen van de NSDAP gaven het hele gebeuren een zekere grootsheid mee dat we kunnen vergelijken met het ten strijde trekken van oude legers. Grote muziekkapellen maakten zulke luide muziek dat de vijand zich nietig voelde tegenover al dat geweld en het moreel van de eigen troepen werd opgevijzeld.[81]

Toen de SA in de jaren dertig haar primaire doel had verwezenlijkt, namelijk de NSDAP beschermen tegen haar vijanden, was de ‘Kampfzeit’ voorbij. Ook op vlak van de liederen zou dit zich laten voelen. De Kampflieder werden afgelost door de Feierlieder.[82] Zelfs al kende het nieuwe type lied een enorm succes, de tonen van de strijdliederen waarmee de SA door de Brandenburger Tor had gemarcheerd bleven ongemeen populair.[83] De Feierlieder hadden tot doel om de NS-boodschap nu ook binnen het ontspanningsleven van de modale Duitser te injecteren, “um die Menschen mit allen Mitteln total zu erfassen”.[84]

4. De soldatenliederen: Soldaten sind immer Soldaten[85]

Links, zwo, links, zwo! Rechtsschwenkt, marsch! Ein Lied!

 Het begrip ‘soldaat’ dient hier wel heel breed genomen te worden. Het gaat hier niet om de heel specifieke omschrijving van personen die in actieve militaire dienst stonden. Veeleer wordt het begrip ‘soldaat’ hier ingevuld als zijnde een ‘levenshouding’. Zo aanzag de NS-staat zijn ideale burger als een ‘soldaat’. Soldatentum betekende idealen nastreven in het dagelijks leven zoals Opferbereitschaft, Manneszucht, Dienen, Marschieren, Ehre, Treue, Pflicht, Kameradschaft, Kampf, … Een hierbij vaak aangehaalde SS-zegswijze[86] was dan ook: “Mehr sein als scheinen”(“Wees meer dan je lijkt”, vrij vertaald). Belangrijk hierbij is te weten dat de nazi’s het beeld van ideale mens, zijnde de ‘soldaatmens’, als een soort van lichtend opvoedingsbeeld voorhielden. Aan schoolvoorbeelden geen gebrek: Adolf Hitler, Horst Wessel, Günter Prien, Ernst Udet, … Het voorbeeld dat nog het meest tot de verbeelding sprak was het geromantiseerde verhaal uit de Eerste Wereldoorlog over de Duitse studenten, die met het ‘Deutschlandlied’ op de lippen, recht in het Engelse machinegeweervuur liepen te Langemarck. Dulce et decorum est pro patria mori! Dit ideaal vind ik in vele liederen terug. Het lijkt wel alsof de dood gebagatelliseerd werd. Het eigen leven telde niet, maar het voortbestaan van het volk was de enige ware inzet.[87] Dit stond in schril contrast men de mentaliteit die er heerste na de alles verslindende Eerste Wereldoorlog. Een mooie exponent hiervan is het lied ‘Der Tod in Flandern’(1917):[88]

Der Tod reit't auf einem kohlschwarzen Rappen,
Er hat eine undurchsichtige Kappen.
Wenn Landsknecht' in das Feld marschieren,
Lässt er sein Ross daneben galoppieren.
Flandern in Not!
|: In Flandern reitet der Tod! :|

Der Tod reit't auf einem lichten Schimmel,
Schön wie ein Cherubin vom Himmel,
Wenn Mädchen ihren Reigen schreiten,
Will er mit ihnen im Tanze gleiten.
Flandern in Not!
|: In Flandern reitet der Tod! :|

Der Tod kann auch die Trommel rühren,
Du kannst den Wirbel im Herzen spüren.
Er trommelt lang, er trommelt laut,
Er schlägt auf eine Totenhaut.
Flandern in Not!
|: In Flandern reitet der Tod! :|

Als er den ersten Wirbel geschlagen,
Da hat's das Blut vom Herzen getragen.
Als er den zweiten Wirbel schlug,
Den Landsknecht man zu Grabe trug.
Flandern in Not!
|: In Flandern reitet der Tod! :|

De nieuwe liederen hemelden ‘het sneuvelen in dienst van het vaderland’ niet alleen op, ze maakten van de eervolle soldatendood een na te streven doel in ieder goed mens zijn leven.[89] Het leek alsof men in de tijd werd teruggeworpen toen de Germanen het verachtten om de ‘Strohtod’ te sterven. Hermann Löns gaf in het matrozenlied ‘Denn wir fahren gegen Engelland’ de houding die men diende aan te nemen wanneer een soldaat sneuvelde op een bijzonder originele manier weer:

Kommt die Kunde, dass ich bin gefallen,
Dass ich schlafe in der Meeresflut,
Weine nicht um mich, mein Schatz, und denke:
Für das Vaterland, da floss mein Blut! [90]
 

Een opvallende vaststelling bij het bestuderen van de teksten is dat op vrijwel geen enkel moment het woord ‘Freund’ valt. Des te overvloediger werd het woord ‘Kamerad’ gebruikt, en dit in al zijn vormen. Bij nadere beschouwing lijkt dit niet eens zo verwonderlijk: de NS-periode was heroïsch, humorloos en agressief van inslag.[91] ‘Kameraden’ passen in dit plaatje, geen ‘vrienden’. ‘Kameraden’ sterven voor elkaar; hun grootste kwaliteit is hun trouw. Niet voor niets droegen SS-soldaten op hun koppelriemsluiting de leuze: “Unsere Ehre heisst Treue”. Tot op de dag van vandaag zingen deze oud-strijders op hun bijeenkomsten het lied ‘Wenn alle untreu werden, so bleiben wir doch treu’.[92]

 Dit stuk over de soldatenliederen zou ik willen eindigen met een ietwat positievere noot. Namelijk, hoe opvallend het wel is dat deze liederen veelal een hoog ‘Wein, Weib und Gesang’-gehalte hadden. Verwonderlijk hoeft dit niet te zijn, daar iedere jonge soldaat dikwijls tussen twee gevechten in zijn gedachten al eens zullen afdwalen naar deze Heilige Drievuldigheid. Ter illustratie:

|: Haben wir auch Piwo getrunken
Und der feurighaar'gen Janka gewunken
Bis die letzte Streife kam
Und uns nach Hause nahm. :|[93]

 

Alter Wein gibt Mut und Kraft,
In dem steckt der wahre Lebenssaft.
Und das alte Herz bleibt jung
Und gewaltig die Erinnerung.[94]

Heute wollen wir ein Liedlein singen,
Trinken wollen wir den kühlen Wein,
Und die Gläser sollen dazu klingen,
Denn es muss, es muss geschieden sein;
Gib mir deine Hand,
Deine weisse Hand,
Leb wohl, mein Schatz, leb wohl,
Denn wir fahren gegen Engelland.[95]

5. Het vaderland

E. Ja, wir sind arisch und das ist gut.

Wir sind germanisch und voller Mut!

Männer und Frauen, heiligt dies Gut,

In deutschen Gauen lebt arisches Blut![96]

 Het meest bekende loflied op het Duitse vaderland is natuurlijk het ‘Deutschlandlied’ van Hoffmann von Fallersleben op de muziek van Joseph Haydn:

Deutschland, Deutschland über alles, über alles in der Welt,
Wenn es stets zu Schutz und Trutze brüderlich zusammen hält.
Von der Maas bis an die Memel, von der Etsch bis an den Belt.
Deutschland, Deutschland über alles, über alles in der Welt.

Deutsche Frauen, deutsche Treue,
Deutscher Wein und deutscher Sang,
Sollen in der Welt behalten ihren alten schönen Klang.
Uns zu edler Tat begeistern unser ganzes Leben lang.
Deutsche Frauen, deutsche Treue,
Deutscher Wein und deutscher Sang.

Einigkeit und Recht und Freiheit für das deutsche Vaterland,
Danach lasst uns alle streben brüderlich mit Herz und Hand.

Einigkeit und Recht und Freiheit sind des Glückes Unterpfand.
Blüh' im Glanze dieses Glückes, blühe deutsches Vaterland![97]

Eén van de meest belangwekkende objectieven van de NS-liederen was het versterken van ‘het vaderlandgevoel’. De liederen moesten een hechte band smeden tussen alle Duitsers, ongeacht hun rang of stand. Ook moesten de liederen ingang vinden tot in de uithoeken van het Duitse Rijk en waar mogelijk ook daarbuiten. Alvorens het buitenland te veroveren dienden de liederen in combinatie met veel SA-machtsvertoon het eigen land te veroveren:

Es ist das erste Mal, dass es Lieder gibt, die das ganze Reich zusammenfassen. Wohl gibt es manche sehr schöne und stimmungsreiche Lieder, deren unbedingtes Verwurzelt sein mit einzelnen Menschen, mit einzeln Landschaften oder Berufsschichten etwas Rührendes, Ergreifendes hatte. Die Lieder des nationalsozialistischen Deutschland stürmen von Ost nach West, von Nord nach Süd. Im Lied wurde der neue Geist zum ersten Male spürbar. Singend schritten in der Kampfzeit die braunen Kolonnen durch die Strassen zur Eroberung des Volkes.[98]

Nicht mit der blanken Waffe zog die SA aus, ein Land und ein ganzes Volk zu gewinnen, sondern mit ihren siegverheissenden Kampfliederen auf den Lippen marschierte sie in Stadt und Land, erkämpfte sich in fünfzehn jährigen Ringen[99] Strasse für Strasse, Dorf für Dorf, ging hinein in die betriebe, warb um die Familie, bis sie schliesslich das ganze Volk umspannte und ihrem Führer Adolf Hitler die Macht in seine Hände legte.[100]

6. Werken in dienst van het vaderland[101]

 Het begrip ‘Arbeit’ heeft in Duitsland altijd al een uitgesproken positieve connotatie gehad. Het ‘niets doen’ en luieriken daarentegen staan als het ware op dezelfde hoogte als zonde. De spreuk “Arbeit macht frei”, die bij iedereen het beeld oproept van een wel heel specifieke historisch geladen plaats, dienen we eigenlijk in deze optiek niet te begrijpen als een ultieme sadistische vuile streek, maar was eerder als iets dat positief was bedoeld. Het lijkt alsof het herenvolk hun arbeidsethos en hun daaraan gekoppeld positieve wereldbeschouwing wilden uitdragen in de wereld.

 Het thema van ‘Arbeit und Brot’ was werkelijk een grondmotief van de NS-beweging geworden. De beweging wist het probleem van de immense werkloosheid na de Eerste Wereldoorlog in Duitsland uit te buiten in haar voordeel: de malcontenten aantrekken en eens aan de macht het werkloosheidsprobleem kordaat oplossen en zo de laatste sceptici van het grote gelijk van de NSDAP overtuigen.

 De vroegere arbeidsliederen die de mensenrechten veelal bezongen, waren nu niet langer meer op hun plaats. Nieuwe agressieve liederen dienden in de plaats te komen. Voor alle problemen die de arbeiders kenden, was er in de beste totalitaire traditie maar één schuldige: ‘de communistische joodse luis’. Een mooi voorbeeld van een lied dat zulke ideeën voorstond is ‘Es pfeift von allen Dächern’ van Roman Hädelmayer uit de jaren twintig:

Es pfeift von allen Dächern,
Für heut' die Arbeit aus.
Es ruhen die Maschinen,
Wir gehen müd' nach Haus.
Daheim ist Not und Elend,
Das ist der Arbeit Lohn.
|: Geduld, verratne Brüder,
Schon wanket Judas Thron. :|

Geduld und ballt die Fäuste,
Sie hören nicht den Sturm,
Sie hören nicht sein Brausen
Und nicht die Glock' vom Turm,
Sie kennen nicht den Hunger,
Sie hören nicht den Schrei:
|: Gebt Raum der deutschen Arbeit,
Für uns die Strasse frei! :|

Ein Hoch der deutschen Arbeit,
Voran die Fahne rot,
Das Hakenkreuz muss siegen
Vom Freiheitslicht umloht
Es kämpfen deutsche Männer
Für eine neue Zeit,
|: Wir woll'n nicht ruh'n nocht rasten,
Bis Deutschland einst befreit. :|[102]

 Het is wel duidelijk dat dit ‘arbeiderslied’ in werkelijkheid een onvervalst antisemitische lied is. Het gaat hier over de strijd tegen ‘Juda’, en niet langer meer over de klassenstrijd. De nieuwe arbeider was een in strakke colonnes marcherende Hitlersoldaat geworden. Een grauw arbeidersleger met Hitler aan het hoofd diende Duitsland te bevrijden van de binnenlandse vijanden en terug groot te maken. Eén beval en duizenden volgden tegen om het even welke tegenstrever.

Toen de vijanden in eigen land verslagen waren, kreeg men bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nieuwe vijanden bij de vleet. Ook de arbeiders op het thuisfront dienden hun steentje bij te dragen aan de oorlogsinspanning. Een treffend lied in deze optiek was ‘Mit Mercedes Benz voran’:

Auf endlosen staubigen Wegen,
Durch Trümmer und lodernden Brand
So rollen, dem Einsatz entgegen,
Die Wagen ins feindliche Land.

Refrein:
Hörst du Fahrer, den Klang der Motoren?
Spürst du des Motors stürmende Kraft?
Fühlst du die Herzen der Heimat schlagen,
Die deine siegreichen Waffen schafft.
Wir bauen mit Stirn und Hand
Motoren für's Vaterland.
Ihr dröhnender Siegeston
Ist höchster und schönster Lohn.

Hoch droben in lichtblauen Weiten,
Da fliegen Geschwader zum Feind
Bereit für die Heimat zu streiten,
Zu furchtlosem Angriff vereint.
Hörst du Flieger, . . .

Die schäumenden rollenden Wogen
Durchschneiden der Schnellboote Kiel.
Sie sind gegen England gezogen
Und treffen manch lohnendes Ziel.
Hörst du Seemann, . . .[103]

7. De liederen gezongen door vrouwen[104]

Deutschland, du unserer Mütter Land!

 Vanzelfsprekend bestond de Duitse jeugd niet enkel uit jongens, maar ook uit meisjes. Deze meisjes werden, zoals de jongens georganiseerd in de Deutschen Jungvolk en de Hitlerjugend (HJ), ingelijfd bij de Deutschen Jungmädeln en de Bund Deutscher Mädel (BDM). De BDM leek naar de geest wel een exacte militaristische kopie van de HJ. Ook hier moesten de liederen voldoen aan de NS-criteria die aan de HJ werden gesteld. Kleine meisjes die eigenlijk thuis met hun poppen moesten spelen, marcheerden in het gelid en geüniformeerd over marktpleinen liederen zingend met titels zoals ‘Nur der Freiheit gehört unser Leben’ en ‘Der Himmel grau und die Erde braun, da schritten die Männer zum Sturme’. Deze liederen waren een goede psychologische voorbereiding voor de blokfluitspelende meisjes op hun latere lot. Ze zouden echtgenotes, zusters en moeders worden van gesneuvelde soldaten en bovendien zouden ze de plaatsen van veel gesneuvelde mannen in de fabrieken of zelfs in het leger als Wehrmachtshelferin moeten innemen.

8. De zucht naar Lebensraum[105]

Neue Lande woll’n wir uns gewinnen!

 De eeuwenoude Drang nach Osten indachtig lijkt het trachten van de nazi’s naar Lebensraum niets nieuws. Wel werd deze idee door de propaganda én door de in den beginne zich steeds meer opstapelende overwinningen meer en meer gemeengoed in de hoofden van de Duitse mensen. Hierdoor vervulde de Lebensraum-utopie de functie van een nationale heilsleer, waarbij allen die volgens de nazidefinities tot de Duitse natie behoorden een toekomstige elitestatus in het vooruitzicht werd gesteld.[106] Dit idee vond dan ook zijn weg naar menig NS-lied. Het meest gekend zijn de liederen die verbonden zijn aan een welbepaalde fase in de oorlog, zoals de oorlog in het Westen, de campagne tegen de USSR, het avontuur in Noord-Afrika:

Vorwärts! Voran, voran!
Über die Maas,
Über Schelde und Rhein
Marschieren wir siegreich
Nach Frankreich hinein, hinein,
Marschieren wir, marschieren wir
Nach Frankreich hinein.[107]

 

Von Finnland bis zum Schwarzen Meer:
Vorwärts, vorwärts!
Vorwärts nach Osten, du stürmend' Heer!
Freiheit das Ziel, Sieg das Panier!
Führer, befiehl! Wir folgen dir![108]

Wie oft sind wir geschritten
Auf schmalem Negerpfad,
Wohl durch der Wüste Mitten,
Wenn früh der Morgen naht.
Wie lauschten wir dem Klange,
Dem altvertrauten Sange
Der Träger und Askari:
Heia, heia, Safari.[109]

 Tot deze categorie behoren ook vele zeemans- en piratenliederen. De meest gezongen onder deze zijn ‘Schwer mit den Schätzen des Orients beladen’[110] en ‘Der mächtigste König im Luftrevier’[111]. Een niet zo bekend voorbeeld, maar een zo nodig minder aan de fantasie overlatend lied is wel ‘U-Boote am Feind’:

Der Brite prahlt: „Die Welt ist mein”,
Die Völker Englands Knechte!
Mit deutschem Schwert erklingt ein „Nein”,
Wir fordern unsere Rechte.
 

Refrein:
Das U-Boot kämpft für Deutschlands Ehr,
Für Recht und Freiheit auf dem Meer,
Drum hüte dich, Engeland,
Drum hüte dich, Engeland!
 

Tagaus, tagein und Nacht für Nacht
Beschlichen wird die Beute,
Bis endlich der Torpedo kracht,

Trotz Wutgeheul der Meute.[112]