XIV. Zender Brussel en de NS-liederen

Und den Rundfunk werden

wir in den Dienst unserer Idee

stellen. Und keine andere Idee

soll hier zu Worte kommen.[307]

1. De geschiedenis van Zender Brussel

Op 19 mei 1940 werd het nieuwe gebouw van het Nationaal Instituut voor Radio-omroep (NIR) aan het Flageyplein te Brussel door het Duitse leger bezet. Op 21 mei nam de Propaganda Staffel, een gemilitariseerde ploeg van journalisten en mensen van de Deutsche Rundfunk, die rechtstreeks afgingen van Legergroep II, er hun intrek. De opdracht was duidelijk: de radio- en telefooninstallaties bezetten, de bedrijfscapaciteit nagaan, de vernielde installaties zo vlug mogelijk bedrijfsklaar maken en zo nodig met eigen Duits materieel een voorlopige zendpost tot stand brengen. Aangezien het NIR de tactiek van de ‘verschroeide aarde’ had toegepast, bleef er de Duitsers weinig anders over dan een mobiele Duitse zender in werking te stellen. Deze werd opgesteld in een park te Brussel. Op 25 juni werd een tweede mobiele zender in gebruik genomen te Wommelgem.[308]

Reeds op 28 mei werd er gestart met voorlopige uitzendingen en één dag later, de 29^ste mei, zond Sender Brüssel voor het eerst in het Frans en het Nederlands nieuwsberichten uit. Daartoe ving men de nieuwsuitzendingen van de Duitse Reichssender op, zond ze uit ten behoeve van de Duitse Wehrmacht, en vertaalde ze voor het Belgische publiek. De vooroorlogse NIR-golflengte deed vanaf toen dienst als golflengte voor Sender Brüssel en het station stelde zich voor als ‘Brussel II’. Intussen hadden ook al enkele gewezen NIR-medewerkers hun werk bij de Duitse zender hervat. Op 19 juli 1940 was het grootste deel van het personeel reeds terug aan het werk. De toestand van het NIR was onduidelijk. De vaste commissie van de raad van beheer en de bevoegde minister Antoine Delfosse vergaderden bijvoorbeeld nog tot 27 mei 1940. De Duitse militaire verordening van 31 juni 1940 maakte daar een officieel einde aan. Het alleenrecht voor de radio berustte voortaan bij de Duitse commissaris-administrateur, die de leiding over Zender Brussel had. Tegen de indienstneming van de directeur-generaal en de programmadirecteurs werd echter van Duitse zijde een veto gesteld. Elk departement werd bestuurd door een Belg, met naast zich een Duitse Rundfunkbetreuer. Één maand later op 31 juli 1940 hield het NIR bij verordening van de Militärverwaltung op te bestaan en werd het vervangen door een Duitse militaire organisatie: Zender Brussel voor het Vlaamse publiek en Radio Bruxelles voor het Franstalige publiek.[309]

De nieuwsberichten werden opgesteld door een afzonderlijke dienst, die rechtstreeks onder Duitse leiding stond en vanaf mei ’40 uit de NIR-structuur was gelicht. De nieuwsredactie stond onder leiding van Frederik Ver Hees, die van Duitse nationaliteit en zoon van een activist uit de Eerste Wereldoorlog was. De nieuwsbulletins werden namens de Deutsche Europa Sender (DES) opgesteld. De nieuwsberichten en andere politieke rubrieken werden door omroepers voorgelezen, die door de Zender Brussel waren aangeworven, onder wie verscheidene vooroorlogse omroepers.[310] Reeds vanaf eind 1940 lag het zwaartepunt van de propaganda niet meer bij de nieuwsuitzendingen, maar bij de ‘culturele uitzendingen’. Zoals het ook voor de oorlog het geval was geweest, bleven het Symfonieorkest van het NIR, het Omroeporkest en het jazzorkest o.l.v. Stan Brenders concerten geven.

Zender Brussel was uiteraard onderhevig aan de invloed van Goebbels en Himmler, in de officieel aan Reeder ondergeschikte propaganda-afdeling. Uit het personeelsbeleid blijkt immers dat de Militärverwaltung heel wat in de pap te brokken had. De strijd tussen de Militärverwaltung versus de Waffen-SS en de strijd tussen de verschillende Nieuwe Ordebewegingen vertaalde zich ook in de wandelgangen van Zender Brussel.[311] Zo diende Wies Moens in november 1943 zijn ontslag in bij Zender Brussel, nadat hij had vernomen dat de Duitsers een reportage over de Hitlerjeugd Vlaanderen wilden uitzenden. Moens was het beu, omdat de Algemeene SS-Vlaanderen en DeVlag hun mensen in Zender Brussel begonnen te parachuteren. Het geval met de Hitlerjeugd was de druppel die de emmer deed overlopen. Er moesten liederen worden uitgezonden, waaronder een lied waarin voorkwam: “Eindelijk weer Duits en vrij”. En dat kon de Dietser en Vlaams-nationalist Moens niet kroppen. Moens werd per 1 januari 1944 opgevolgd door de vroegere dirigent van het Omroeporkest en actief lid van de Algemeene SS en de Waffen-SS, Paul Douliez, die als Kriegsberichter van het Russisch front was teruggekomen met een IJzeren Kruis op de borst. Aangezien de SS het toen voor het zeggen had, werd Douliez prompt tot algemene leider benoemd. Hij kwam steeds in vol ornaat naar het werk en trad als dirigent zowaar in SS-uniform op:

Een muziekkapel van het luchtwapen speelde enkele marschen en liederen, waarna het orkest van Zender Brussel, o.l.v. den bekenden Brusselschen dirigent, Paul Douliez, die als vrijwilliger bij de Wapen-SS dient, op prachtige wijze Wagner’s ouverture van “Rienzi” ten gehoore bracht.[312]

De komst van Paul Douliez betekende de volledige overname van Zender Brussel door de leden van de extreem pro-Duitsgezinde organisaties. Op de vooravond van de volledige bevrijding van het Belgische grondgebied volgde een deel van het personeel van Zender Brussel dat openlijk had gecollaboreerd het terugtrekkende Duitse leger naar de Heimat. Eerst te Herckenraedt en later te Wipperfürth werd een Kampfsender Flanderen und Wallonien opgericht. Kampfsender Flanderen o.l.v. Paul Douliez, meldde zich nu eens als ‘Vlaamse Vrijheidszender’, dan weer als ‘Vrij Vlaanderen’.[313]

2. NS-Liederen door Zender Brussel uitgestraald

 Wanneer we het dagprogramma van de Zender Brussel doorheen de bezettingsjaren bekijken, valt op dat er op geregelde tijdstippen de zogenaamde Wunschkonzerte werden uitgezonden. Een groot deel van de verzoekplaatjes dat men hier speelde, betrof militaire marsmuziek en de typische NS-liederen. Dit neemt natuurlijk niet weg dat er ook heel wat lichte, ontspannende muziek werd gebracht. Buiten deze Wunschkonzerte werd er in het dagprogramma weinig gewag gemaakt van het spelen van muziek dat voor mijn onderzoek van belang is. Wel werd er dikwijls gewag gemaakt van klassieke muziek, waar bij de ‘Germaanse meesters’ zoals Wagner, Strauss, Mozart, Beethoven, … duidelijk prominent aanwezig waren. Bij het doornemen van de dagprogramma’s in verschillende kranten stootte ik met een zekere regelmaat op aankondigingen voor ‘Wunschkonzerte für die deutsche Wehrmacht’ die voor mijn onderzoek van belang zijn. Om een idee te geven van de frequentie waarmee deze programma’s werden uitgezonden heb ik hierna de datums genoteerd wanneer zo een deze werden uitgezonden tussen ongeveer de tweede helft van januari 1941 en de eerste helft van mei 1941:

• Zondag 19 januari 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die deutsche Wehrmacht’

• Zondag 26 januari 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wehrmachtswunschkonzert’

• Zondag 16 februari 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wehrmachtswunschkonzert’

• Zondag 16 maart 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wehrmachtswunschkonzert’

• Zondag 30 maart 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die deutsche Wehrmacht’

• Zondag 6 april 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die deutsche Wehrmacht’

• Zondag 13 april 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die deutsche Wehrmacht’ (Das Wunschkonzert der Wehrmacht vom Deutschlandsender wird auf Wellenlänge 246.9m Lille übernommen)

• Zondag 20 april 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die Wehrmacht’

• Zondag 27 april 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Wunschkonzert für die deutsche Wehrmacht’

• Zondag 18 mei 1941 tussen 15u30 en 18u00: ‘Das Wehrmachtswunschkonzert’[314]

Ook werden er op gezette tijdstippen concerten uitgezonden die live in de studio’s van Zender Brussel werden gebracht door militaire muziekkapellen. Via krantenonderzoek heb ik volgende van zulke concerten weten te traceren:

• 10 December 1940 tussen 12u en 13u00: ‘Konzert eines Musikkorps der italienischen Luftwaffe’

• Dinsdag 22 juni 1941 om 12u00: Militaire marschmuziek[315]

• Maandag 14 juli 1941 tussen 12u00 en 12u25: ‘Es spielt ein Musikkorps der Luftwaffe’

• Maandag 28 juli 1941 tussen 12u00 en 12u25: ‘Es spielt ein Musikkorps der Luftwaffe’

• Maandag 11 augustus 1941 tussen 12u00 en 12u25: ‘Es spielt ein Musikkorps der Luftwaffe’

• Maandag 8 september 1941 tussen 12u00 en 12u25: ‘Konzert eines Musikkorps der Luftwaffe’[316]

• Vrijdag 5 februari 1943 om 15u15: concert door een militaire kapel o.l.v. Musikleiter Schröder

• Zaterdag 29 juli 1944 om 12u00: middagconcert door een militaire kapel o.l.v. Musikmeister Herbert Ahlendorf

• Dinsdag 22 augustus om 13u15: concert door een militaire kapel o.l.v. Musikmeister Herbert Ahlendorf[317]

Uit de radioprogrammatie kunnen we besluiten dat men in België wel enige vertrouwdheid moet gehad hebben met de NS-liederen. Een klein artikeltje uit ‘Volk en Staat’ met als titel ‘Het lied der pansergrenadiers’[318] onderschrijft deze these ten volle:

Aangezien het lied van het nieuwe Duitsche wapen, thans herhaaldelijk door de radio werd verspreid, publiceeren we hieronder de woorden van het lied voor degenen onder onze lezers die daar belang in stellen:

Heiss war der Tag und dunkel die Nacht,
Und die Heimat so weit.
Zehn Tage schon in tobender Schlacht,
Und zum Rasten blieb keine Zeit.
Tage und Nächte stand nie der Motor,
Wir stürmten und schlugen
Und kämpften uns vor,
Mit den Panzerkameraden treu vereint,
Immer die Ersten am Feind.
Panzergrenadiere, Vorwärts, zum Siege voran!
Panzergrenadiere,Vorwärts, wir greifen an!
Wie einst in Polen und in Flandern
Und im heissen Wüstensand,
Wird jeder Feind gestellt,
Bis die letzte Festung fällt,
Und im Sturm drauf und dran überrannt.
|: Von Panzergrenadieren,
Panzergrenadieren überrannt. :|