ALGEMEEN BESLUIT

De reconstructie van het middeleeuwse scriptorium (Deel I) en haar toepassing op twee Vlaamse kloosterscriptoria uit de Late Middeleeuwen (Deel II en Deel II) hebben een duidelijk beeld gevormd van wat vóór deze verhandeling nog ongedefinieerd en onvoldoende bestudeerd was. Daar we eerder naar volledigheid dan naar een detailstudie hebben gestreefd was de benadering van het scriptorium als containerbegrip onvermijdelijk. Haar vele facetten kunnen we reduceren tot drie doorslaggevende aspecten die het onderzoek naar het scriptorium hebben bepaald.

Een eerste aspect is de ruimte-invulling van het scriptorium. We zagen dat deze geenszins mag veralgemeend worden tot een grote werkruimte in het kloostergebouw. Veeleer stelden we vast dat het scriptorium als ruimte doorheen de Middeleeuwen geen vaste plaats kende in het klooster. Vaak gebeurde de schrijfarbeid zelfs in een kleine individuele cel, zoals bij de Kartuizers van Herne. De Cisterciënzers hadden eerder een voorkeur voor het installeren van een scriptorium in een multifunctionele zaal. De mogelijkheid van een monnikenzaal in Ter Doest wijst in deze richting.

Een tweede aspect hebben we de spirituele waarde ofwel de symbolische functie van het scriptorium genoemd. Niet alleen had de spirituele betekenisgeving van het schrijven en van de handschriften een doorslaggevende rol in het succes van het kloosterscriptorium in de Middeleeuwen, ze gold bovendien, op een lager niveau, als motivering voor de monnik om zich in te laten met literaire activiteiten. De getuigenissen hier omtrent uit de scriptoria van Ter Doest en Herne spreken zonder meer boekdelen.

Het derde en belangrijkste aspect in onze reconstructie van het scriptorium was haar literaire functie. In deze betekenis stond het scriptorium gelijk aan een literair productiecentrum waarin de werkzame monniken als producenten en de handschriften als producten werden beschouwd. Meestal kennen we het scriptorium van een abdij immers nog enkel via haar overgeleverde handschriften. Dit is zeker het geval voor het scriptorium van Ter Doest dat een groot aantal handschriften overleverde. Uit Herne daarentegen zijn vooral de actieve producenten uit de Late Middeleeuwen gekend. Toch hebben we voor beide scriptoria kunnen concluderen dat de typologie en de artistieke vormgeving van de geproduceerde handschriften grote overeenkomsten vertoonden met de traditie die zowel voor de Cisterciënzers van Ter Doest als voor de Kartuizers van Herne gangbaar was. Een belangrijke vaststelling was bovendien dat beide scriptoria uit de Late Middeleeuwen wel degelijk een grootschalige boekenproductie hebben gekend en dat – verwijzend naar de stelling van Kwakkel (Deel I) – het ‘archetypische beeld van het scriptorium’ dus niet enkel van toepassing is op de Hoge Middeleeuwen.

Wat de specifieke literaire activiteiten van Ter Doest en Herne betreft, benadrukken we andermaal de bewonderenswaardige productie van fraaie handschriften van ca. 1200 tot 1300 in Ter Doest. Na 1300 werden nog steeds handschriften gekopieerd maar het scriptorium had niet meer de allure van de dertiende eeuw. Het Hernse scriptorium van 1350 tot 1400 onthouden we vooral als een bolwerk van Middelnederlandse teksten, zowel wat betreft het vertalen uit het Latijn als het kopiëren ervan. In de 15^de eeuw breidde het aantal scriptoriumproducenten – waaronder ook een belangrijk aantal auteurs – zich danig uit en werden hoofdzakelijk weer Latijnse teksten opgesteld en gekopieerd. Als verklaring voor de opvallende klemtoonverschuiving in het Hernse scriptorium omstreeks 1400, hebben we de conservatieve reflex naar oude Kartuizerobservaties naar voor geschoven. Toch menen we dat verder onderzoek naar het rijke middeleeuwse scriptorium van Herne in staat moet zijn nog wat meer duidelijkheid te scheppen omtrent de literaire productie van dit klooster.