Een koninklijke poppenkast. Gender in het Belgisch koningshuis. De opvoeding van de eerste Belgische koningskinderen. (Greet Donckers)

In het eerste deel is de invloed van twee externe sociale categorieën, de ‘peer group’ en het gezin, onderzocht voor de opvoeding van de eerste Belgische koningskinderen. In dit tweede deel bestuderen we de manier waarop de drie kinderen zich intern tot elkaar verhouden en gaan we de rol van macht in deze verhouding na.

In de Belgische negentiende-eeuwse samenleving heeft de koning nog veel macht. Tot 1991 voorziet de Belgische Grondwet enkel in een mannelijke erfopvolging van de monarchie.[370] Volgens artikel 60 uit de grondwet van 1831 volgt de oudste zoon -ongeacht zijn capaciteiten - de koning op. Les pouvoirs constitutionnels du Roi sont héréditaires dans la descendance directe, naturelle et légitime de S.M. LEOPOLD-GEORGES-CHRETIEN-FREDERIC DE SAXE-COBURG, de mâle en mâle, par ordre de primogéniture et à l’exclusion perpétuelle des femmes et de leur descendance.[371] Voor het gezin van koning Leopold I wil dit zeggen dat prins Leopold de rechtstreekse troonopvolger is en dat prins Philippe zijn plaats inneemt indien Leopold vroegtijdig overlijdt. Prinses Charlotte valt op deze manier volledig uit de boot. Machtsfactoren zijn in de koninklijke familie explicieter aanwezig dan in andere gezinnen, omdat één van de kinderen als troonsopvolger in de toekomst een machtsfunctie zal uitoefenen. Ook in gewone gezinnen spelen machtsfactoren zoals sekseverschillen een rol in de opvoeding van kinderen, maar in de koninklijke familie gaat om een directe en zeer grote machtsuitoefening, met name de macht over een staat. Voor de koningskinderen is de kans om macht uit te oefenen afhankelijk van de volgorde en gender waarin de koningskinderen geboren worden. Het genderaspect is belangrijk in de verhouding tussen de prinsen en de prinses, omdat prinses Charlotte als meisje haar vader niet kan opvolgen, maar macht overstijgt gender in deze relatie, omdat ook prins Philippe als tweede zoon geen aanspraak kan maken op de troon. Enerzijds bestuderen we de band tussen het meisje en de jongens, anderzijds de verhouding tussen de troonopvolger en de niet-troonopvolgers.

Bij het bestuderen van de relatie tussen de kinderen (Charlotte-Leopold, Charlotte-Philippe en Philippe-Leopold) wordt gebruik gemaakt van de gendertheoretische opsplitsing tussen de private en de publieke sfeer. In patriarchale samenlevingen zoals in het negentiende-eeuwse België wordt een sterk onderscheid gemaakt tussen de publieke, politieke machtssfeer en de private, persoonlijke huishoudelijke sfeer. Door deze opdeling wordt een gescheiden, gegenderde sfeer geconstrueerd voor vrouwen en mannen. De private sfeer wordt geïdentificeerd met vrouwen en met vrouwelijke eigenschappen zoals subjectiviteit, irrationaliteit en sentimentaliteit. Daar tegenover staat de publieke mannelijke sfeer die geassocieerd wordt met objectiviteit, rationaliteit en competitie. Vrouwen zouden van nature uit geschikt zijn voor de private sfeer en ongeschikt zijn voor deelname aan activiteiten in de publieke sfeer. Ze worden op basis van hun vrouwzijn uitgesloten uit de publieke sfeer. Indien ze de kans krijgen om macht uit te oefenen, kunnen ze dit enkel bewerkstelligen binnen de gesloten muren van het huishouden. Mannen daarentegen bewegen zich en regeren in beide sferen. De machtsrelaties tussen de seksen, gedomineerd door mannen, zorgen voor het voortbestaan van deze scheiding.[372]

Dit tweede deel is opgesplitst in een hoofdstuk dat de relaties tussen de kinderen binnen de private sfeer behandelt en een hoofdstuk dat de onderlinge verhoudingen tussen de kinderen in de publieke sfeer bestudeert. Deze opdeling werkt erg verduidelijkend. Bij de koninklijke familie bestaat een sterk onderscheid tussen de private sfeer waarin zij onttrokken aan het oog van anderen met elkaar kunnen omgaan en de publieke sfeer waar zij door het hele land in de gaten worden gehouden.

Aan deze opdeling kan de triptiek van Jacques Lacan verbonden worden. Lacan maakt een onderscheid tussen het reële, het symbolische en het imaginaire. Het reële valt samen met de private sfeer. Hier leren we de persoon van de drie koningskinderen kennen, de manier waarop ze zich gedragen binnen de private sfeer, de manier waarop ze denken, hun echte ik. Het symbolische en het imaginaire kunnen gelijk gesteld worden aan de publieke sfeer. Het symbolische is het gedrag van de prinses en de prinsen naar buiten toe, de ceremonieën en andere officiële gelegenheden die ze bijwonen. Het imaginaire is de manier waarop de Belgische bevolking oordeelt over Leopold, Philippe en Charlotte. Het zijn de handelingen die ze stellen om het sprookje rond hun persoon voort te laten bestaan. Toch kan het onderscheid tussen enerzijds de private sfeer en het reële en anderzijds de publieke sfeer en het symbolische en het imaginaire niet zo sterk gemaakt worden, omdat het symbolische zo sterk aanwezig is binnen de koninklijke familie dat dit ook doorwerkt in de private sfeer. Een koninklijke familie wordt voortdurend omringd door personeel. Het personeel zorgt er mede voor dat het symbolische in de private sfeer doorwerkt. Zij maken deel uit van de reële sfeer, maar benaderen de leden van de koninklijke familie eerder zoals ze dit in de publieke sfeer zouden doen. Daarenboven sluipt het symbolische het gezin binnen via de troonopvolging.[373]

In de twee hieronder volgende hoofdstukken wordt macht en gender in de verhouding tussen prinses Charlotte, prins Philippe en prins Leopold bestudeerd. Deze twee aspecten worden in de private sfeer getoetst aan het onderwijs, de vrijetijdsbestedingen en het personeel. In de publieke sfeer wordt onderzocht hoe macht en gender zich manifesteren in officiële optredens, het verlenen van titels, graden en uniformen. Doorheen deze twee hoofdstukken komen de begrippen van Lacans triptiek aan bod.

Hierboven is reeds de link gelegd tussen de private sfeer en het reële van Lacan. In dit hoofdstuk wordt niet zozeer de gelijkstelling van de private sfeer aan het reële onderzocht, want binnen de private sfeer spelen ook een aantal machtsverhoudingen uit de symbolische sfeer mee. Deze machtsverhoudingen liggen tussen de drie koningskinderen moeilijk, omdat ze sterk geformaliseerd zijn. Macht valt samen met de troonopvolging. Er is dus een penetratie van het symbolische in de private sfeer. Wetende dat het leven van de leden van de koninklijke familie zo sterk geformaliseerd is dat er op elk niveau doorwerkingen zijn van het symbolische en imaginaire, moet nagegaan worden in welke mate er nog sprake is van het reële in het leven van de koningskinderen. Het is in deze casus erg ongenuanceerd om te stellen dat de private sfeer volledig gelijk loopt met het reële, omdat de doorwerking van het symbolische zo sterk is in de private sfeer. In dit hoofdstuk wordt bestudeerd wat de uitwerking is van het symbolische op het private en of er wel sprake is van het reële.

Om de verhouding tussen de drie koningskinderen binnen het onderwijs na te gaan, bepreken we eerst het lessenpakket van Leopold, Philippe en Charlotte en vervolgens bestuderen we het verschil in intellectuele capaciteiten. Het genderaspect is in dit onderzoek verweven door de bestudering van het verschil tussen de prinses en de prinsen en het hier aan gekoppelde machtsaspect. Ook worden de machtsverschillen tussen de twee jongens onderzocht, omdat slechts één van de twee prinsen, de kroonprins een grote symbolische macht en aanzien kan verwerven.

Uit een vorig hoofdstuk weten we reeds dat de basis van het lessencurriculum van de prinses en de prinsen hetzelfde is. Godsdienst, geschiedenis en talen zoals Frans, Engels en Duits staan op het studieschema van de drie kinderen. Toch is er een verschil in het belang van deze lessen voor de prinses enerzijds en voor de prinsen anderzijds. Prinses Charlotte krijgt dan wel grotendeels dezelfde vakken als haar broers, maar deze lessen zijn voor haar niet even belangrijk als voor haar broers. Charlotte heeft deze kennis enkel nodig om later een gesprek op niveau te kunnen voeren met haar echtgenoot en kinderen. Koningin Marie-Amélie is zelfs bezorgd over het onderwijsniveau van Charlotte. Ze vreest dat haar opleiding te sterk gericht is op uiterlijk vertoon. L’éducation de la pauvre Charlotte et son avenir m’inquiètent beaucoup. Il me semble qu’on ne se préoccupe pas assez de la partie solide si nécessaire pour une jeune personne et surtout pour une jeune princesse. Elle va avoir 13 ans et jusqu’à présent il me semble qu’on ne s’est occupée que de la faire paraître, de se complaire dans sa beauté et de s’amuser.[374] Voor de prinsen zijn deze lessen primordiaal. Indien zij in hun later beroepsleven niet misprezen willen worden, moeten ze deze kennis beheersen en kunnen gebruiken. C’est qu’un prince de nos jours doit être plus instruit que tous les autres ou il devient un objet de ridicule et de mépris.[375]

Het grote verschil in de opleiding van de prinses en de prinsen wordt gevormd door de bijvakken. Ze worden aangepast aan de symbolische functie van de kinderen. Voor prinses Charlotte zijn artistieke vakken even belangrijk als wetenschappelijke, gymnastiek- en militaire lessen voor de prinsen. De bijvakken maken de weg voor de kinderen vrij om het pad dat voor elk van hen individueel uitgestippeld, is te bewandelen. Charlotte heeft als vrouw een lagere symbolische functie. Haar lessen worden hier aan aangepast. De lessen moeten er voor zorgen dat het symbolische aanzien van de prinses niet vergroot wordt. Tijdens de schilder-, teken- en muzieklessen bekwaamt Charlotte zich in haar toekomstige tijdverdrijf. Als vrouw en echtgenote is het ondenkbaar dat Charlotte zich in de toekomst vaak buiten haar woning zal begeven. Ze moet zich binnenshuis op een zedelijke en sociaal aanvaardbare manier weten bezig te houden. Door haar de weg naar meer kennis dan nodig om een gesprek gaande te houden te verhinderen, wordt ook de weg naar macht geblokkeerd. Ze wordt op het symbolische pad gehouden dat voor haar uitgestippeld is.

Op het studieprogramma van de prinsen staan dezelfde bijvakken. Ze moeten uit deze vakken kennis halen die bijdraagt tot de verhoging van hun symbolische functie. Zij volgen gymnastiek, wetenschappen en lessen in militaire tactiek. Deze vakken moeten de kennis van de prinsen uitbreiden en hen voorbereiden op hun latere politieke en militaire functies. De gymnastieklessen staan in functie van de militaire trainingen. Deze lessen moeten Leopold en Philippe in conditie houden en hen in staat stellen om fysieke militaire oefeningen goed uit te voeren. De wetenschapslessen verlenen de prinsen kennis over onderwerpen die ze beroepsmatig kunnen gebruiken en hun macht verlenen. Tijdens de uren waarin de prinsen in militaire tactiek onderricht worden, worden ze onmiddellijk in macht onderwezen. Als prinsen moeten zij niet dezelfde lange weg afleggen als de andere soldaten om een hoge functie te bekleden. De militaire lessen leren hen dan ook hoe ze op het hoogste militaire niveau het bevel moeten voeren en wijzen hen de weg naar hun symbolische functie. Als toekomstig hoge militairen zullen zij veel macht uitoefenen.

De bijvakken leren de prinsen meer in het algemeen een machtsfunctie uitoefenen en bereiden hen niet voor op hun specifieke toekomstige taak. In het lessenpakket van prins Leopold zijn geen vakken opgenomen die gericht zijn op zijn toekomstige koninklijke functie. Toch wordt hij in het politieke leven ingewijd en zo bekend gemaakt met zijn latere werkterrein. Vanaf 1850 geeft koning Leopold I de kroonprins regelmatig zijn politieke ideeën door om hem kennis te geven over de Belgische politiek. Je m’occuperai de plus en plus à te donner des idées politiques saines et vraies, peu de personnes sont mieux à même de faire cela que moi; depuis l’âge de 16 ans j’ai mêlé aux grandes affaires de l’Europe.[376] Het feit dat koning Leopold I enkel zichzelf bekwaam acht om prins Leopold in de politiek in te leiden toont het belang ervan aan. De macht van de koning straalt op deze manier af op de kroonprins. Prins Leopold wordt rechtstreeks door de koning op de hoogte gebracht van zijn politieke ideeën en krijgt zo inzage in de manier waarop hij zijn machtsfunctie uitoefent. Ook prins Philippe wordt op zijn latere militaire functie voorbereid. Wanneer de gewone lessen van Philippe beëindigd worden, beslist de koning dat zijn jongste zoon lessen in staatsleer en natuurwetenschappen moet volgen. Je désire aussi connaître la (onleesbaar woord) des leçons de Philippe on devrait maintenant y ajouter l’étude des sciences physiques i.e. Tout ce qui touche à l’organisation de terre, et sur lois qui régisse a la composition des substances forment l’existence matérielle.[377] Deze lessen helpen prins Philippe om zijn militaire taken te vervullen. La seule chose politique dont je me suis occupé et dont je m’occupe journellement sont les affaires défensives et militaires du pays et c’est une tache qu’on aime à remplir.[378] Prins Philippe komt niet onmiddellijk in aanmerking voor de troon en is niet belangrijk genoeg om door de koning zelf ingeleid te worden.

Net als in de meeste hedendaagse gezinnen beschikken de koningskinderen vermoedelijk niet allemaal over dezelfde capaciteiten. De kansen die de prinses en de prinses krijgen, worden bepaald op basis van hun gender en de volgorde waarin ze geboren worden. Leopold krijgt als kroonprins de meeste kansen, maar beschikt hij ook over de nodige capaciteiten om ze waar te maken? Of beschikt Philippe over meer mogelijkheden dan zijn oudere broer, maar krijgt hij minder kansen omdat hij de troon niet zal bestijgen? Of wordt prinses Charlotte op basis van haar vrouwzijn onterecht uitgesloten van een machtsfunctie?

Al van kleins af aan blijkt dat prins Leopold geen echt studiehoofd heeft. De koning tracht hem persoonlijk duidelijk te maken dat het in zijn positie noodzakelijk is dat hij goed studeert.

Ce n’est pas pour nous que nous vous engagerons d’apprendre, mais pour vous même, parce que l’ignorance est une incapacité, un véritable malheur, car tes positions sociales, loin d’être une protection comme autre fois, sont un motif de malveillance et même de haine.[379] De koning is zeer ontevreden over de studiehouding van zijn oudste zoon. De kroonprins houdt zich met te gemakkelijke oefeningen bezig, hij is dom, verstrooid en met momenten erg vervelend. Pour Leo il faut sans trop l’affliger lui faire comprendre que les choses dont il s’effraye sont d’une grande facilité et que les enfants de trois ans les savent en général. Il peut être niaisement, distrait et indolent, et vraiment alors fort ennuyeux.[380] Koning Leopold I maakt zich zorgen over de slechte prestaties van de oudste prins. Hoewel de prins slecht presteert, wil de koning toch tijd en moeite blijven investeren in zijn opleiding. De koning wil ook vermijden dat de prins ontmoedigd wordt in zijn studies. La lettre de Leo dépasse le maximum de beaucoup. Je doute qu’a trouver un gamin qu’a été à l’école capable d’écrire une lettre de ce genre. Chez lui il faut fixer l’attention car l’intelligence (onleesbaar woord), et il faut se garder de trop le décourager.[381] Toch blijft de koning in de kroonprins geloven. Hij hoopt dat Leopold alsnog een goede student zal worden. He is an affectionate child and I hope that the learning of which he is not very fond of, will go on better now![382] Prins Leopold blijft onder druk staan om goed te presteren, maar hij trekt zich hier weinig van aan. Hij blijft een slechte leerling. Zijn houding blijft lui en hij maakt slechte en onverzorgde dictees. J’ai été fort menée de voir par le bulletin du colonel que tu avais été de nouveau si paresseux et que tes dictées ont été si mauvais et si négligées.[383] Wanneer het beter gaat met de studiehouding van de prins speelt zijn praatziekheid hem nog steeds te parten. Je vois avec plaisir que le travail va bien, mais on se plaint d’une disposition beaucoup parler sans utilité.[384] Ook nog op het einde van de opleiding van de prins zijn er nog klachten over zijn gedrag tijdens de lessen. Leopold kan zich nog steeds niet vastbijten in zijn activiteiten en gedraagt zich als een clown. Hij kan geen onderscheid maken tussen de meer losse sfeer na de lessen en de strakke houding die tijdens de lessen vereist is. Ce que manque encore c’est qu’il y ait plus de fixité dans ce que tu fais, il faudra plus sérieusement s’attacher à cela. Je n’objecte pas de tout à ce que tu sois gai, mais cela devrait être réservé pour les moments libres et dans les leçons les enfantillages sont vraiment nuisibles.[385] De koning heeft maar weinig lof voor de studieprestaties van zijn oudste zoon. Zelfs het vijf jaar jongere zusje van de prins weet haar broer op een schrijffout te betrappen. J’ai trouvé une faute d’orthographe à mille, dans la lettre que tu m’as écrite et dans la première à chère Maman, et je trouve que c’est bien honteux à ton âge.[386]

Hoewel prins Leopold geen goede studieresultaten behaalt en niet geïnteresseerd is in de lessen, worden hem toch een aantal belangrijke kwaliteiten toegeschreven. Leopold wordt niet zozeer omwille van zijn reële, maar wel omwille van zijn symbolisch-imaginaire kwaliteiten geroemd. Koning Leopold I is als het ware opgelucht wanneer hij vaststelt dat zijn oudste zoon goed gemanierd is, erg tactvol is en een natuurlijke beleefdheid uitstraalt. Ce sont de bons enfants et Léopold surtout à de bonnes manières, du tact, une politesse naturelle et beaucoup de qualités qui conviennent à sa position.[387] Deze kwaliteiten zijn in de reële sfeer niet belangrijk, maar zijn des te belangrijker in de symbolisch-imaginaire sfeer. Het is erg belangrijk dat de kroonprins zich naar zijn functie en naar de verwachtingen van de bevolking gedraagt. Wanneer de koning de kroonprins complimenteert is dit over de kwaliteiten die hem sieren als troonopvolger. Je suis très content que Léo ait monté de la présence d’esprit il a cela certainement et de self command ce qu’est important de sa position.[388]

Prins Philippe behaalt in tegenstelling tot zijn broer goede studieresultaten. Als kleuter doet hij moeilijke lichamelijke oefeningen zonder enig probleem. Prins Leopold heeft daarentegen te kampen met heupjicht waardoor hij zich moeilijker kan bewegen. Zijn vader is onder de indruk van deze prestaties. I assisted yesterday at the exercises of gymnastics of Lipchen and I was quite astonished, he really does very difficult things with great assurance.[389] Ook de gewone lessen kan Philippe goed volgen. Leopold I schrijft hem kwaliteiten toe die hem in staat stellen om goed te studeren. Prins Philippe doet zijn best tijdens de lessen en beschikt over meer capaciteiten dan zijn oudere broer om een goede student te zijn. Ta lettre est bien écrite et m’a fait du plaisir. Tu es studieux et tu as une bonne disposition pour apprendre; ne te laisse pas déranger dans cette disposition qui te facilitera bien des choses.[390] Koning Leopold I is tevreden over zijn jongste zoon. Philippe beheerst de leerstof zeer goed en volgens de koning is het van vitaal belang om de dingen die je weet, juist te weten. J’ai été ces derniers jours bien satisfait de voir combien tu sais déjà et comme tu le sais correctement. Savoir ce que l’on sait, exactement et correctement, est une chose très importante![391] De koning is over het algemeen tevreden over de studieresultaten van prins Philippe, maar wanneer hij zijn studies beëindigd moet hij toch nog lessen in schoonschrift volgen. Volgens Leopold I maakt de prins zich belachelijk door de manier waarop hij schrijft. C’est un leçon d’écrite. Il est impossible qu’il continuera à écrire ainsi, primo cela n’est pas (onleesbaar woord) en second lui cela serait un grand ridicule.[392]

Prinses Charlotte is een meisje en krijgt op basis van haar gender niet dezelfde kansen als haar broers, hoewel zij over de nodige capaciteiten beschikt. Koning Leopold I drukt zelfs zijn spijt uit dat Charlotte geen jongen is. Bij een jongen zouden haar kwaliteiten goed uitkomen, maar voor een meisje is ze bijna te intelligent. It’s a pity she is not a boy, she is such distinguished child, whose intellect is so clear, so bright one may say, and for a good girl too much of it almost.[393] Mannen zijn bang van intelligente vrouwen, omdat zij zich minder ondergeschikt gedragen en weten wat ze willen. Charlotte donne beaucoup de satisfaction, elle est pour le moment tout ce qu’on peut désirer, il devient d’autant plus désirable de la bien marier; mes regrets que ce n’est pas un fils sont bien sincère, car son caractère et son jugement en feraient un homme distinguée.[394] De koning vreest dat hij zijn dochter niet uitgehuwelijkt krijgt als ze te slim en te opstandig wordt en verkiest haar de mogelijkheid om zich intellectueel volledig te ontplooien, te ontzeggen. Het is al vanaf de geboorte van de prinses duidelijk dat de koning niet hetzelfde van een dochter verwacht als van zijn zonen. De prinsen moeten succesvol zijn en goede studieresultaten behalen. Van Charlotte verwacht de koning enkel dat ze zal opgroeien tot een echte schoonheid. Niet bepaald de meest ambitieuze verwachting. The appearance of a young lady did not enjoy me at the first as I had rather wished for a reserve of the young gentlemen. She is however rather pretty and very like what Leopold was, let us hope that she will shine as a great beauty and I dare say that I shall like her by and by.[395]

De koning waardeert in de eerste plaats de uiterlijke schoonheid van zijn dochter. Een kwaliteit die hij haar zal blijven toeschrijven. Wanneer koning Leopold prinses Charlotte voor het eerst meeneemt naar koningin Victoria schrijft hij haar dat de prinses een zeer mooi kind is en de schoonheid heeft van een volwassen vrouw. We should otherwise indulgence in a very excusable satisfaction or self gratification in showing her dear child “car elle est bonne à voire” and has the beauty of a grown up lady than of a child; en grande toilette she is quite the perfection of the thing and her tenu very amusing.[396] De koning blijft steeds opnieuw herhalen hoe mooi Charlotte is alsof de prinses over geen ander kwaliteiten beschikt. I was however principally struck with the beauty of the little lady, who looks much more like a pretty woman reduced to the dimensions of a child, than of a real child of 13 months.[397]

Charlotte is een heel goede studente en wordt door de koning als voorbeeld gesteld aan haar broers. I hear excellent accounts of you being most diligent and active, may you in this report serve as an example to your brothers, who often lose a precious time which they will regret when I will be too late.[398] Ze is erg nieuwsgierig en leergierig. Wanneer ze samen met haar broers een uitstap maakt naar de Ardennen en de bronnen van Spa gaat bezoeken, is Charlotte het meest aandachtig en geïnteresseerd. Charlotte sera très curieuse de voir les sources de Spa, elle est beaucoup plus attentive que ses frères.[399] Charlotte grijpt alle kansen die ze krijgt om haar kennis uit te breiden. Ze leest veel en leert op deze manier plaatsen kennen waar ze niet de kans voor krijgt om ze te bezoeken. Wanneer prins Leopold na zijn huwelijk een reis maakt doorheen Europa is Charlotte zeer benieuwd naar de indrukken die de verschillende plaatsen nalaten op haar broer. L’église de St Marc a dû te paraître bien belle, j’espère que tu m’en parleras dans ta prochaine lettre, car je suis curieuse de la connaître en détail. As-tu visité les plonds sous lesquels a gémi Silvio Pellico, le rialto, le pont des soupirs? Venise doit avoir un cachet particulier, avec ses canaux et ses lagunes, le silence profound (sic) qui règne partout doit faire une singulière impression.[400]

De prinses studeert graag en wil dan ook niet dat haar lessen stop gezet worden. De koning is echter van mening dat Charlotte niet lang meer moet studeren. Charlotte est désireuse de continuer ses leçons, veuillez d’en parler à Madame de Bovée, pour longtemps, je ne crois pas qu’il soit nécessaire que ses leçons continuent.[401] De koning wil niet tegemoet komen aan de kennishonger van de prinses. Zij is een meisje en heeft geen kennis nodig, want kennis maakt macht en daar wil men vrouwen zo ver mogelijk vandaan houden.

De kansen die de koningskinderen krijgen zijn niet evenredig met de capaciteiten waarover ze beschikken. Er is een tegenstelling tussen de reële mogelijkheden van de kinderen om zich intellectueel te ontplooien en de kansen die ze krijgen op basis van de symbolische functie die ze bekleden. Prins Leopold is de minst verstandige van de drie kinderen, maar hij krijgt de meeste mogelijkheden aangeboden om zich te ontwikkelen omdat hij later de troon bestijgt. Wanneer we het genderaspect even terzijde laten, zou prins Philippe meer kansen moeten krijgen dan zijn oudere broer. Philippe is intelligenter dan zijn broer, maar omdat hij slechts als tweede geboren is kan hij geen aanspraak maken op de koninklijke functie. Machtsargumenten, met name deze van de eerstgeboren zoon gelden ongeacht de capaciteiten van de oudste zoon. Wanneer we het genderaspect hierbij betrekken wordt de tegenstelling tussen het reële en het symbolische nogmaals vergroot. Prinses Charlotte is intellectueel gezien de meest geschikte kandidate voor de troon, maar op basis van haar vrouwzijn komt ze niet in aanmerking. In de reële sfeer is de prinses het meest intelligent en bekwaam, maar in de symbolische sfeer kent ze het minste aanzien omdat ze een meisje is en kan ze geen aanspraak maken op de troon. Op basis van de symboolfunctie van de kinderen wordt hun lessenpakket samengesteld. Charlotte krijgt als meisje typisch vrouwelijke vakken. Ze binden haar aan het huishouden en beperken haar symbolisch aanzien.[402] De prinsen krijgen op basis van hun hoge symbolische functie vakken dit aanzien bevestigen en verhogen. De prinsen zijn intellectueel gezien minder bekwaam dan hun zus om een machtsfunctie uit te oefenen, maar op basis van hun gender worden ze toch competent verklaard. Hun lessen worden aangepast aan de functie die ze later bekleden en verlenen hun groot symbolisch aanzien.

Bij het bestuderen van de verhouding tussen prins Leopold, prins Philippe en prinses Charlotte moet een onderzoek gedaan worden naar de manier waarop ze zich onderling verhouden in hun vrijetijdsbestedingen. We gaan hier enkel dieper in op de bezigheden die zich binnen de private sfeer afspelen. Het speelgoed waarmee en de spellen die de kinderen spelen komen aanbod. Ook de sporten die de prinsen en de prinses beoefenen worden besproken. Er wordt onderzocht hoe de kinderen zich in hun vrije tijd bezig houden en in welke mate deze gender- en machtsgebonden zijn.

De prinsen en de prinses beschikken als baby’s en peuters over veel speelgoed om de tijd mee door te brengen. Als baby spelen zowel de prinsen als de prinses met poppen en knuffelberen. Prins Leopold beleeft veel plezier door aan de voeten van zijn pop te sabbelen: Il (prins Leopold) joue dans ce moment dans ma chambre avec des poupées que je lui ai données et dont il voudrait bien manger les souliers.[403] Ook Charlotte speelt graag met haar knuffels: Elle (prinses Charlotte) a été bien contente de sa cauchoise; mais je crains qu’elle ne la laissa pas longtemps entière.[404] In deze eerste fase van de opvoeding wordt er dus geen onderscheid gemaakt tussen speelgoed voor jongens en meisjes. De kinderen krijgen nog geen genderspecifiek speelgoed aangereikt.

Vanaf het moment dat de kinderen met hun intellectuele opleiding starten, hebben ze nog maar weinig tijd om met hun speelgoed te spelen. Tot 1842 komt het speelgoed van de kinderen regelmatig ter sprake in de archieven. Daarna wordt er slechts zelden iets over geschreven. Vermoedelijk is de start van de lessen van de prinsen hier de oorzaak van. Hoewel de koningskinderen vanaf hun kleuterjaren steeds meer genderspecifiek speelgoed krijgen, nemen de prinsen de stereotiepe mannelijke genderrol nog niet volledig over. Zo neemt de kleine prins Leopold in zijn poppenspel de rol van kindermeisje of gouvernante op zich en verplaatst prins Philippe zich in de rol van voedster. Léopold est fou de son charmant poupard. Il l’a appelé sur le champ Léopold et lui a donné tous les noms et une partie de ceux de Philippe. Il l’habille, le porte, le prospère et le soigne comme un petit enfant. Il est alors Mme Stivalet et Philippe est la nourrice ce qui cause de joies et des bonheurs infinis.[405] Leopold neemt in dit spel de leiding. Door zelf de persoon met het meeste macht te spelen en Philippe als ondergeschikte te benoemen wil Leopold zijn symbolisch aanzien behouden in het spel. De kroonprins doet wel vaker een greep naar de macht in de reële sfeer door bijvoorbeeld vals te spelen. C’est surtout Léo qui aura besoin, car il met toujours toutes sortes de diplomaties en jeux pour de petits tricks, n’étant pas distrait. I see through these things.[406] Prins Philippe die weliswaar in de symbolische sfeer onder moet doen voor zijn oudere broer, is zich bewust van de eigen capaciteiten en laat zich in de reële sfeer niet kisten door Leopold. Il ne reconnaît aucunement la suprématie de Leopold et ne tolère aucune infraction à ce qu’il croit être ses droits.[407] De kroonprins tracht alsnog zijn broer ervan te overtuigen dat hij een trapje hoger staat dan hem door Philippe te wijzen op het feit dat de koning van Frankrijk, zijn peter[408] net als hijzelf bruine ogen heeft. Léopold a été enchanté hier s’apprendre que vous aviez les yeux bruns comme lui. Les yeux bleus sont dans son idée le partage des natures inférieures, et il a dit tout de suite avec triomphe à Philippe: mon parrain a les yeux bruns, le vôtre les yeux bleus.[409] Leopold meet zichzelf het aanzien van koning Louis-Philippe aan door zichzelf met hem te vergelijken en stelt Philippe op gelijke hoogte met de hertog van Orléans, de peter[410] van Philippe en zoon van koning Louis-Philippe. Hij wil zijn symbolische macht doen gelden in de reële sfeer.

De prinsen hebben verder nog wel een aantal stukken speelgoed die zowel aan jongens als aan meisjes aangereikt worden zoals een miniatuurtuin[411], een miniatuurkeuken[412] en een middeleeuwse speelkamer[413]. Maar met het ouder worden vragen en krijgen de prinsen steeds meer echt jongensspeelgoed. Treintjes[414], een microscoop[415], een caleidoscoop[416], soldaatjes[417], een geweer[418] en een biljarttafel[419] staan achtereenvolgens op hun verlanglijst. Via het spel komen de prinsen in contact met hun latere leefwereld. Tijdens het spelen met soldaten, kanonnen en geweertjes nemen de prinsen hun toekomstige militaire rol aan en leren ze zich hierin te verplaatsen. Ze denken tijdens deze militaire spelletjes na over tactiek en geven zichzelf een hoge functie. Op deze manier bereiden de prinsen zichzelf onbewust voor op een machtsfunctie.

Over het speelgoed van prinses Charlotte is veel minder geweten, maar het is wel bekend dat ze op negenjarige leeftijd een pop en een ark van Noa van haar grootmoeder koningin Marie-Amélie cadeau krijgt.[420] Charlotte verdiept zich vermoedelijk vaak in haar poppenspel en leert op die manier de vrouwelijke genderrol aan. Ook de prinses wordt via haar spel voorbereidt op haar toekomstige rol van echtgenote en moeder. Door met haar poppen te spelen leert ze hoe ze moet zorgen voor anderen. Charlotte leert zich onderdanig opstellen, ze moet zichzelf kunnen wegcijferen in het voordeel van haar echtgenoot en kinderen. De prinses krijgt geen speelgoed zoals bijvoorbeeld een microscoop waarmee ze een grote ontdekkingstocht kan starten of soldaatjes zodat ze zich kan verplaatsen in een machtsfunctie. Neen, als Charlotte zich in het militaire spel van haar broers had mogen mengen, dan was het als verpleegster. Dan mocht ze achter hen aanhuppelen en hen verzorgen, maar zeker geen beslissingen nemen.

Prinses Charlotte wordt vanaf haar prille kindertijd enkel omringd door vrouwen en neemt op die manier automatisch een vrouwelijke genderrol aan. De jongens daarentegen zijn pas vanaf hun vierde en zesde levensjaar onder een hoofdzakelijk mannelijk toezicht geplaatst en nemen zoals het hierboven beschreven voorbeeld van prins Leopold aantoont nog geen duidelijke mannelijke genderrol aan in hun kleuterperiode. Ook wanneer de prinsen in een mannelijke omgeving vertoeven, ruilen ze nog wel eens graag van genderrol met hun jongere zus tijdens een verkleedpartij. J’irai (koningin Louise-Marie) ensuite au salut et je reviendrai à Laeken avec le Léopich pour présider à la mascarade des enfants que se mettent les garçons en dames et Charlotte en garçon; ce qui est une grande fête.[421] Zo’n verkleedpartij toont aan dat de prinses zich bewust is van haar vrouwelijke en de prinsen zich bewust zijn van hun mannelijke genderrol. Bij zo’n verkleedpartij worden de stereotiepe gedragingen van beide geslachten in de verf gezet en om dit te kunnen doen moeten de kinderen zich hier min of meer bewust van zijn.

Dagelijks maken de prinses en de prinsen een wandeling. Normaal gezien zijn de kinderen elk in het gezelschap van hun eigen personeel, maar af en toe worden ze vergezeld door hun moeder en soms maken ze op zondag een familiale tocht. De wandelingen verlopen gescheiden op genderbasis. De prinses wandelt met haar vrouwelijk personeel en de prinsen met hun mannelijk personeel. Deze scheiding wordt gemaakt om de kinderen zoveel mogelijk met personen met hetzelfde gender door te laten brengen die als gendervoorbeeld moeten dienen.

Ook paardrijden is een vast onderdeel van de vrije tijd van de koningskinderen. Koningin Victoria bezorgt in 1844 de prinsen pony’s om ze reeds op jonge leeftijd te leren omgaan met paarden.[422] Het is noodzakelijk dat de prinsen op jonge leeftijd paard leren rijden, omdat ze al van kleins af aan te paard moeten meelopen in een aantal militaire défilés. Deze sport heeft niet enkel een ontspannende functie. Ze moet vooral de prinsen voorbereiden op hun militaire verplichtingen. Prins Leopold volgt in 1846 op donderdag en zondag paardrijlessen.[423] Eén van de gouverneurs moet de prinsen vergezellen tijdens de ritten.[424] In 1847 geeft koningin Louise-Marie aan prins Leopold de toestemming om buiten het park van Brussel te gaan rijden. Ze drukt kolonel De Lannoy - gouverneur van Leopold - op het hart dat haar zoon nog een onervaren ruiter is en dat ze veilige routes moeten volgen.[425]

Hoewel men volgens koning Leopold I niet houdt van amazones op het continent leert prinses Charlotte paardrijden.[426] Ze gaat net als haar broers uit rijden op donderdag en zondag. De koning laat zelfs speciaal voor zijn dochter een amazone-uitrusting maken waarover de prinses schrijft aan gravin d’Hulst: je dois vous dire que cher papa a eut la bonté de permettre qu’on me fit un superbe habit d’amazone, il fait mon bonheur. Je monte maintenant tous les jeudis et dimanches, cher papa m’a permis de le conduire moi-même, quelqu’un marche à côté, et le tient seulement un peu vite.[427] Ook wanneer de prinses in Engeland verblijft bij haar tante koningin Victoria rijdt ze paard. Koning Leopold I vraagt aan zijn schoonzus om de prinses enkel in de manege te laten rijden wat er op kan wijzen dat ze nog niet voldoende rijervaring heeft om in de natuur te rijden. Charlotte leert op een latere leeftijd dan haar broers paardrijden, omdat deze sport een louter ontspannende functie heeft voor haar. Zij moet dit niet echt kunnen om in een défilé meer te lopen of zo, het is voor haar gewoon een leuke bezigheid.

Jagen is een sterk gendergebonden sport en wordt enkel door de prinsen beoefend. Net zoals het ongehoord is om als vrouw zelf op zoek - op jacht - te gaan naar een geschikte huwelijkskandidaat, zo is het ook ongepast om als meisje mee te doen aan de jacht. Vanuit de optiek dat vrouwen thuis moeten blijven, is het logisch dat ze buitenshuis niet deel mogen nemen aan de jacht. Daarenboven hanteert een jager een wapen dat hem macht geeft en daar moeten vrouwen zeker van uitgesloten worden. Koning Leopold I geeft zijn voorkeur voor het jagen niet door aan de kroonprins. Prins Philippe daarentegen steekt zijn liefde voor deze sport niet onder stoelen of banken en weet op te klimmen tot de top drie in het Belgische jachtklassement.[428] De passie die de koning met zijn jongste zoon deelt, doet hen samen meerdere reizen naar de Ardennen ondernemen.[429] En Ardenne nous avons eu le plaisir suivre pendant deux jours la chasse de cher Papa qui a tué un renard devant nous.[430] Prinses Charlotte beschrijft de jagerscapaciteiten van prins Philippe aan haar oudste broer: Philippe t’a-t-il parlé de ses exploits, le voilà devenu un chasseur du premier ordre qui a tué quatre lièvres, un lapin et un brocart, en une seule journée et dans le parc de Tervueren![431] Hij gaat zelfs naar het buitenland om aan jachtpartijen deel te nemen en verblijft in januari 1856 om deze reden in Engeland.[432]

De vrijetijdsbestedingen van de koningskinderen zijn net als het onderwijs sterk van macht en gender doordrongen. Prinses Charlotte brengt haar vrije uren door met haar vrouwelijk personeel en houdt zich bezig met meisjesspelletjes. De prinsen spelen met jongensspeelgoed onder het toeziend oog van hun mannelijk personeel. De kinderen leren van kleins af aan via hun spel hun toekomstige plaats in de maatschappij kennen. Voor de prinses is duidelijk een zorgende taak weggelegd en voor de prinsen een machtsfunctie. Door Charlotte de toegang tot jongensspeelgoed te ontzeggen kan zij zich in haar spel niet in een machtsfunctie verplaatsen. De prinsen krijgen vanaf een bepaald ogenblik voornamelijk speelgoed aangereikt waarmee ze kwaliteiten kunnen ontwikkelen die ze in hun beroepsleven nog kunnen gebruiken. Het vrouwelijke speelgoed verdwijnt uit hun speelkamer, zodat hun vrouwelijke kanten zich niet kunnen ontwikkelen en ze zich enkel op hun mannelijke kwaliteiten kunnen focussen. Leopold tracht in het spel de leiding te nemen, net zoals hij dit toekomst zal moeten doen, maar dit is buiten de wil van prins Philippe gerekend. Prins Philippe laat zich niet doen, hij bijt van zich af.

Een derde element dat onderzocht moet worden binnen de verhouding tussen de drie koningskinderen in de private sfeer is het opvoedend personeel. Via de plaats op de maatschappelijke ladder van de verschillende personeelsleden wordt dit onderzocht. Eerst wordt dit nagegaan voor de voedster, het kindermeisje en de eerste gouvernante, vervolgens voor de gouverneur/gouvernante, ondergouverneur/ondergouvernante en eredames van Charlotte en tot slot voor de leraars. Logischerwijze zal het personeel van de kroonprins het meeste aanzien hebben, gevolgd door het personeel van Philippe en de personen in dienst van de prinses zullen vermoedelijk de minst hoge posities bekleden.

Uit een vorig hoofdstuk weten dat de informatie die bewaard gebleven is over de voedsters, de kindermeisjes en de eerste gouvernante schaars is. Wel kan gezegd worden dat de maatschappelijke achtergrond van de voedsters en de kindermeisjes minder belangrijk is dan deze van de eerste gouvernante. Zij brengen tijd door met de prins of de prinses, maar hun opvoedende taken zijn zeer beperkt en dragen niet echt bij tot de intellectuele en morele ontwikkeling van het kind in kwestie. Eventuele ervaring is een pluspunt. Zo doet de koninklijke familie een beroep op Parys als kindermeisje voor prinses Charlotte, omdat zij reeds eerder in dienst was bij de familie Arenberg.[433] De achtergrond van de eerste gouvernante is belangrijk. De koning en de koningin willen zekerheid over haar capaciteiten, omdat zij de kinderen hun eerste onderwijs geeft, veel tijd met hen doorbrengt en het toezicht houdt over de rest van het personeel. Toch kiezen ze vermoedelijk voor de drie kinderen voor Textor, een vrouw die niet van adel is. Voor deze keuze vertrouwde het koningspaar op het advies van dokter Christian von Stockmar. De koning kent de baron van in zijn jeugd en vertrouwt hem voldoende om zijn aanbeveling op te volgen.[434] Bij de aanwerving van het eerste personeel wordt er vermoedelijk geen onderscheid gemaakt in het aanzien van de desbetreffende personen of zij in dienst treden voor Leopold, Philippe of Charlotte.

Bij de zoektocht van de koning en de koningin naar een geschikte gouverneur/gouvernante, ondergouverneur/ondergouvernante en eredames voor de prinses is de plaats die zij op de maatschappelijke ladder bekleden erg belangrijk. Zij brengen veel tijd met de prinses of de prinsen door en dienen voor hen zoals reeds eerder aangehaald is als gendervoorbeeld.

Voor prinses Charlotte worden al dan niet adellijke vrouwen met aanzien aangetrokken. Gravin d’Hulst schopt het tot haar gouvernante, de Montanclos, Kittl en de Boveé als dochter van een luitenant-kolonel worden als ondergouvernante aangenomen. De eredames van de prinses dragen allemaal een hoge adellijke titel: gravin de Hemricourt de Grunne, gravin de Mérode de Westerloo en gravin d’Yves. Het blijven natuurlijk vrouwen, wat zeker in de negentiende eeuw op een lager aanzien duidt. Deze vrouwen bekleden geen machtsfuncties, dat doen hun echtgenoten. Zo wordt het ook aan de prinses geleerd, zij mag aan de zijde van haar machtige echtgenoot staan. Voor Charlotte stelt het koningspaar geen personeel aan dat haar leert hoe ze leidinggevende taken tot een goed einde moet brengen.

Voor de prinsen worden hooggeplaatste militairen aangetrokken zoals majoor Hallart, kolonel de Lannoy, luitenant-generaal Prisse, kapitein de Briey en onderluitenant de Montegnie. De Closset vormt als hoogleraar in de letteren en wijsbegeerte een uitzondering, maar geniet net als zijn collega’s een hoog sociaal aanzien. Het personeel van de prinsen dient als een voorbeeld voor Leopold en Philippe. Zij moeten de macht die zij beroepshalve uitoefenen, overdragen op de prinsen. Machtige mannen omringen de prinsen om hen vertrouwd te maken met de positie die zijzelf zullen bekleden in de toekomst. De prinsen staan gedurende het grootste deel van hun opvoeding onder de leiding van hetzelfde personeel. Vanaf 1851 komt hier verandering in. Albert de Briey en de Closset worden dan gouverneur van prins Leopold. Prins Philippe staat enkel onder het gezag van de Closset.

Een ander verschil was er in een vroegere periode rond 1846 toen de Briey ondergouverneur was van Philippe en de Montegnie van de kroonprins. De Briey meende dat hij als graaf en kapitein een hogere functie moest bekleden dan een simpele onderluitenant. Le Comte Albert (de Briey) n’arrivera qu’en troisième ordre: non seulement il sera placé sous le gouverneur des 2 princes, ce qui est juste et naturel, mais il arrivait après M. Montigny, c.a.d. après un simple sous-lieutenant, sous-gouverneur comme lui, il est vrai, mais sous-gouverneur de Prince Royal et par même prétendant à une certaine supériorité.[435] Dit voorbeeld toont aan dat het aanzien van de kroonprins ook afstraalt op zijn personeel. Het is een grotere eer om voor de troonopvolger te mogen werken dan voor zijn broer. Leopold beseft maar al te goed wie hij is en wat zijn plaats in de maatschappij is en gedraagt zich hier ook naar. Hij neemt niet zomaar met de bevelen van eender wie genoegen. De Briey en de prins kunnen het niet goed met elkaar vinden en Leopold buit deze slechte relatie uit ten nadele van zijn gouverneur. Hij maakt het de Briey onmogelijk om gezag uit te oefenen over hem. Enkel een gezag dat onmiddellijk van de koning komt, kan de prins in toom houden. Le Prince Léopold a besoin d’un maître; je ne suis guère pour lui qu’un professeur. Ce rôle ne répond en rien à mes désirs et est devenu pour moi très pénible; il ne répond pas non plus, je crois, aux intentions du roi, et par dessus tout il fait courir un grand danger à l’éducation du Prince Léopold, qui reste ainsi abandonné à lui-même, c’est-à-dire au hasard. Pour réussir près du prince Leopold, il faut diriger son éducation sous les ordres immédiates du Roi. Une fois armé de cette autorité, il ne reste qu’à l’appliquer; ce qui se fait en vivant habituellement avec le prince et ne le suivant pas à pas.[436]

Het opvoedend personeel van de koningskinderen is sterk gegenderd. Zo ook het lerarencorps. Voor prinses Charlotte zoekt men leraressen, maar wanneer men geen geschikte kandidate vindt krijgt ze een leraar, meestal één van haar broers. De prinsen volgen mits uitzondering van Sacré enkel lessen bij mannen. Het mindere aanzien van vrouwen tegenover mannen geldt uiteraard ook binnen de onderwijssector.

De volgende lessen krijgt de prinses van vrouwen: Frans, kalligrafie en rekenen van Claës, danslessen van Delcampo en Sacré, Engels van Genslin en piano van Ragué. Voor de volgende vakken worden mannen aangesteld: tekenen en schilderen van Madou, Portaels en Kuhnen, godsdienst van pater Descamps, literatuur en geschiedenis van de Closset en Duits van Scheler. Zowel de leraressen als de leraars zijn eminente personen. Zij blinken uit in de vakken die ze de prinses onderwijzen en worden zoals hieronder volgt ook aangetrokken voor haar broers.

Leopold en Philippe hebben voor het grootste deel van hun vakken dezelfde leraars: paardrijden van Bellanger en Meyer, kalligrafie en gymnastiek van Bouillon, geschiedenis en Frans van de Briey, Nederlands van Conscience, Frans en Latijn van Defacqz, Engels van Drury, piano van Kufferath, kalligrafie van Lacroix, tekenen van Madou, aardrijkskunde van de Montegnie, Duits van Scheler en piano van Solvay. Voor prins Leopold zijn nog twee extra leraars -Zannes en De Kretchmann - aangenomen om hem paardrijlessen te geven. Vermoedelijk werden zij in dienst genomen om ervoor te zorgen dat Leopold ondanks zijn heupjicht goed te paard zou zitten. Als kroonprins kan hij het zich niet permitteren om niet deel te kunnen nemen aan de parades te paard. Later als koning moet hij de troepen leiden en als een fiere ruiter rechtop zijn paard zitten.

Er is een groot verschil in aanzien bij het personeel van Charlotte enerzijds en bij dat van de prinsen anderzijds. Charlotte wordt voornamelijk bijgestaan door vrouwen die sowieso minder aanzien hebben dan de mannen in dienst van de prinsen. Op het eerste gezicht lijkt er geen groot verschil te bestaan in het aanzien van het personeel en de leraars van Leopold en Philippe. Dit is slechts een bedrieglijke schijn, want wanneer de koningskinderen naar Ems gaan, blijkt dat het personeel met het hoogste aanzien bij Leopold slaapt. De verdieping van de prinsen is opgedeeld in twee delen. In één deel zijn de vertrekken van gouverneur de Briey en prins Leopold en in het andere deel bevinden zich de vertrekken van prins Philippe en de kamerknechten. De prinses slaapt op een andere verdieping. Zij slaapt met de eredames in één deel en gravin d’Hulst betrekt met haar personeel de andere vertrekken.

Uit de vergelijking van de sociale positie van het personeel van de drie kinderen komen de verwachte resultaten tevoorschijn. Prinses Charlotte wordt omringd door degenen met het minste aanzien: vrouwen. De prinsen hebben grotendeels hetzelfde personeel, maar zij maken een onderscheid tussen Leopold en Philippe. Het is voor hen een grotere eer om voor de kroonprins te werken dan voor zijn jongere broer.

Bij het bestuderen van de machtsverhoudingen tussen de drie koningskinderen in de private sfeer hebben we getoetst in welke mate het symbolische doorwerkt in het reële. Hiervoor onderzochten we het onderwijs, de vrijetijdsbestedingen en het personeel van de prinses en de prinsen. In de verschillende onderzochte terreinen is een heel sterke doorwerking van het symbolische in het reële. In de bronnen is deze doorwerking zelfs zo sterk, dat er nog maar nauwelijks sprake is van een niet-gesymboliseerde reële sfeer. In heel de opvoeding van de koningskinderen is hun symbolische positie belangrijker dan hun reële. Het lessenpakket, de vrijetijdsbestedingen en het personeel van de prinses en de prinsen worden op hun symbolische functie afgestemd.

Uit de studie van het lessenpakket en de intellectuele capaciteiten van de koningskinderen blijkt dat het reële zich omgekeerd evenredig verhoudt tot het symbolische en dat het symbolische sterk gegenderd is. De symbolische functie van de kinderen wordt in de eerste plaats bepaald door hun gender en ten tweede door de volgorde waarin ze geboren zijn. Charlotte is de intelligentste van de drie kinderen. Zij staat aan de top in de reële sfeer, maar zij bekleedt de laagste positie in de symbolische sfeer, omdat ze een meisje is en het jongste kind. Haar lessen worden niet aan haar intellectuele capaciteiten aangepast, maar wel aan haar symbolische functie. Hierdoor is het lessenpakket van de prinses niet ambitieus genoeg voor haar. Haar intellectuele honger wordt niet gestild. Charlotte moet niet in kennisvakken onderwezen worden, omdat ze er in haar symbolische functie geen gebruik van kan maken. Los van de reële kwaliteiten van de prinses wordt een lessenpakket samengesteld op basis van haar symbolisch aanzien. Voor Leopold geldt net het omgekeerde. Zijn studieresultaten zijn het slechtst, maar zijn symbolisch aanzien is het grootst. In de reële sfeer staat hij op de laatste plaats, maar in de symbolische sfeer is hij de eerste. Omdat hij later koning wordt ongeacht zijn kwaliteiten moet hij intellectueel goed voorbereid zijn. Zijn lessenpakket bevat vakken die een zekere intellectualiteit vereisen en die hem helpen zichzelf waar te maken in de symbolische sfeer.

Ook de manier waarop de kinderen hun vrije tijd doorbrengen, wordt bepaald door de symbolische functie en het gender van de kinderen. De prinsen en de prinses spelen met speelgoed waarmee ze zich in hun toekomstige symbolische rol kunnen verplaatsen. Leopold en Philippe trainen hun militaire- en leiderscapaciteiten door met soldaatjes, geweertjes en kanonnen te spelen. Charlotte leeft zich via haar poppenspel in de wereld van het huishouden in. De jongens leren zich te verplaatsen in een vooraanstaande symbolische functie en Charlotte neemt een lagere symbolische functie aan in haar spel. Ook het paardrijden staat niet louter als ontspanning op het schema van de kinderen. Voor de prinsen is het essentieel om goed in het zadel te zitten tijdens militaire défilés. Paardrijden is een directe training voor de prinselijke symboolfunctie. Voor de prinses is paardrijden gewoon een ontspanning. Charlotte loopt niet te paard mee tijdens parades.

Bij de aanstelling van het personeel van de prinses en de prinsen weegt het symbolische sterk door. Charlotte heeft de laagste symbolische functie en wordt met het personeel met het lager maatschappelijke aanzien omringd dan de prinsen. De prinsen hebben grotendeels hetzelfde personeel. Het zijn voornamelijk mannen met een hoog sociaal aanzien. Het prestige van het personeel straalt af op de prinsen, maar ook de symbolische functie van de prinsen straalt af op hun personeel. Hoewel prins Philippe een makkelijker karakter heeft dan zijn oudere broer vindt het personeel het een grotere eer om voor Leopold te werken dan voor Philippe. Niet het reële gedrag van de kroonprins, maar zijn symbolische functie doet het opvoedend personeel verlangen om voor hem te werken.

In dit hoofdstuk behandelen we de publieke sfeer. Het symbolische en het imaginaire komen hier tot uiting. Aan de hand van de namen, de peter en meter, de kanonschoten die afgevuurd worden bij de geboorte, de titels, de decoraties, de militaire graden en uniformen die de prinsen en de prinses krijgen, wordt het symbolische nagegaan. Via de officiële optredens van de koningskinderen wordt het imaginaire bestudeerd. We onderzoeken of in de publieke sfeer het reële doorwerkt, zoals het symbolische dit doet in de private sfeer.

Wanneer we de verhouding tussen de drie koningskinderen willen schetsen in de publieke sfeer moeten we eerst nagaan op welke manier deze zich reeds vanaf de geboorte doet gelden in de manier waarop ze officieel ontvangen worden, in hun namen en het sociale aanzien van hun peter en meter.

Bij de officiële ontvangst van de kinderen is er een groot verschil in de manier waarop de prinsen en de prinses onthaald zijn. Enkele uren na de geboorte van prins Leopold[437] en prins Philippe[438] zijn 101 kanonschoten gelost. Voor prinses Charlotte worden vermoedelijk slechts 21 kanonschoten afgevuurd.[439] De geboorte van een prinses wordt duidelijk met minder feestvreugde onthaald dan de geboorte van een prins. Zonen kunnen de koning opvolgen, in zijn voetsporen treden en krijgen meer aandacht dan een dochter die enkel vrouw van een machtig man kan worden, maar zelf een weinig betekenisvolle functie kan uitoefenen.

Bij het bestuderen van de voornamen is vooral de eerste naam van belang, omdat de kinderen hiermee aangesproken worden. Het aanzien van de persoon waar de eerste naam naar verwijst moet afstralen op de prins of de prinses.

Prins Leopold krijgt bij zijn geboorte de volgende namen: Léopold-Louis-Philippe-Marie-Victor. [440] Leopold verbindt de kroonprins onmiddellijk met zijn vader. Het is net als Louis-Philippe de naam van een koning. Louis-Philippe is een eerbetoon aan de koning van Frankrijk en Marie aan koningin Marie-Amélie van Frankrijk. Victor verwijst vermoedelijk naar koningin Victoria van Engeland die op dat ogenblik nog twee jaar zal moeten wachten vooraleer ze de Engelse troon mag bestijgen. De kroonprins krijgt namen van personen die een groot aanzien genieten. Het feit dat hij als eerste naam Leopold krijgt is niet toevallig. Hij is de kroonprins en zijn naam bevat de troonsopvolging.

Voor prins Philippe worden de volgende namen gekozen: Philippe-Eugène-Ferdinand-Marie-Clément-Baudoin-Léopold-George. Koning Leopold I verantwoordt de keuze van de namen in een brief aan koningin Victoria: The names of the little one will be, Philippe Eugène Ferdinand Marie Clement Baudoin (baldwin, a name of the old counts of Flanders) Leopold George. My aunt who is his godmother wished he should be called Philippe, honour of his grandfather, and as Philippe le bon, who was one of the most powerful princes of this country. I gave him the name with pleasure. Eugene is her own name, Ferdinand that of Chartres, Marie is the name of the queen and of princess Marie, Clement of princess Clémentine, Leopold your aunt wished and George honour of St. George of England and of George the IV.[441] Ook de naam van Philippe verwijst naar een aantal machtige mannen; naar koning Louis-Philippe van Frankrijk en naar Philips de Goede. Zijn naam impliceert macht, maar minder dan de kroonprins. Philippe verwijst niet rechtstreeks naar de troonopvolging, maar wel naar een machtsfunctie.

Marie-Charlotte-Amélie-Victoire-Clémentine-Léopoldine zijn de namen die prinses Charlotte krijgt bij haar geboorte. Marie verwijst naar haar moeder en naar prinses Marie van Frankrijk, Charlotte naar Charlotte van Wales de eerste vrouw van Leopold I, Amélie naar haar grootmoeder koningin Marie-Amélie van Frankrijk, Victoire naar koningin Victoria, Clémentine naar de zus van de koningin en Léopoldine naar de koning. Enkel Léopoldine verwijst naar een man, koning Leopold I. De andere namen verwijzen naar vrouwen en verlenen minder aanzien aan de prinses dan de namen van machtige mannen die de prinsen krijgen. Leopold I was aanvankelijk niet gelukkig met het nieuws dat hij een dochter had in plaats van een reservetroonopvolger. Koningin Marie-Amélie stelde voor om de koning gunstiger te stemmen door de prinses naar zijn eerste vrouw te noemen.[442] Charlotte van Wales was de grote liefde van Leopold I, maar zij overleed vroegtijdig. Hij kwam dit verlies nooit helemaal te boven. Voor de koning was zij de vrouw der vrouwen. De prinses naar haar noemen was een goede zet.

De naam van Charlotte heeft een sentimentele betekenis. Hij verwijst naar de eerste vrouw van de koning. De emotionele betekenis van haar naam is erg belangrijk. Hij zorgt er voor dat de prinses als dochter aanvaard wordt door de koning. De prinsen krijgen ook namen van verwanten, maar de verwantschapsband is hier niet zo belangrijk als bij de prinses. De prinsen worden in de eerste plaats naar machtige mannen genoemd en dat zij verwanten zijn is een leuke bijkomstigheid. Een sentimentele naam past niet bij een prins. Hij moet geen romantische, maar een heldhaftig verleden oproepen.

Ook het sociale aanzien van de peter en de meter van de prinsen en de prinses straalt op hen af. Prins Leopold mag zijn de grootouders langs moederszijde, de koning en koningin van Frankrijk zijn meter en peter noemen.[443] Zij kennen als koningspaar van een heel belangrijk Europees land een groot aanzien. Hertog Ferdinand van Orléans, zoon van koning Louis-Philippe van Frankrijk is de peter van Philippe en Adelaïde, de jongste zus van de koning van Frankrijk is zijn meter.[444] De peter en meter van de kroonprins kennen als koning en koningin meer sociaal aanzien dan deze van zijn jongere broer. De peter van Philippe is een hertog en kent minder sociaal aanzien dan een koning. De koning en koningin van Portugal zijn de peter en de meter van prinses Charlotte.[445] Het Portugees koningspaar straalt minder prestige uit dan het Franse koninklijke familie, omdat Portugal een kleiner en politiek minder belangrijk land is.

Al vanaf de geboorte van de prinsen en prinses wordt een onderscheid in hun aanzien gemaakt door de namen die ze krijgen, de peter en meter die hen aangewezen worden en het aantal kanonschoten dat gelost wordt.

Om een beter beeld te kunnen schetsen van de verhouding tussen prins Leopold, prins Philippe en prinses Charlotte moet het symbolische aanzien dat ze verwerven door het krijgen van eervolle titels, militaire graden en uniformen onderzocht worden.

Reeds bij de geboorte krijgen de Belgische koningskinderen de titel van prins of prinses van België.[446] Prins Leopold is van kleins af aan zeer trots op zijn prinselijke titel en staat er op dat men hem hiermee aanspreekt. Hij is zich bewust van de eer bij die gekoppeld is aan het dragen van deze titel en beseft dat hij hierdoor onderscheiden wordt van de andere personen in zijn omgeving. Vous pouvez dire au Père, pour sa satisfaction particulière que le Petit, qui tient beaucoup à sa dignité, ne se donne pas d’autre nom que celui de prince. Il répond également bien à celui de monseigneur, de bijou, de trésor et autres petits noms qu’on lui donne; mais quand il parle de lui c’est toujours le prince. Et si quelquefois on lui donne un nom nouveau par example, si je l’appelle chat, il me répond: non pas chat, prince.[447] De kroonprins verdraagt het dat ze hem troetelnamen geven die hij reeds vanaf zijn geboorte kent, maar op nieuwe koosnaampjes reageert hij niet. Leopold wordt zelfs in de private sfeer het liefst aangesproken met prins. Dit toont aan dat hij als heel jonge prins nog niet goed het onderscheid kan maken tussen de reële en de symbolische sfeer. Naar buiten toe zal iedereen uit zijn entourage hem met zijn titel aanspreken, maar binnenshuis noemen zijn ouders hem al eens bij een koosnaam. Vermoedelijk spreekt een deel van het prinselijke personeel Leopold in de private sfeer voortdurend aan met prins, zodat er geen duidelijk onderscheid is tussen het reële in de private sfeer en het symbolische in de publieke sfeer.

Wanneer Leopold enkele maanden ouder is en een broertje heeft, lijkt hij het verschil tussen de reële en de symbolische sfeer beter te vatten. In het bijzijn van vertrouwelingen, in de reële sfeer noemt hij Philippe ‘ce pauvre petit’ of ‘mon petit frère’, maar wanneer er vreemden in de buurt zijn, in de symbolische sfeer noemt hij Philippe consequent ‘le Prince Philippe’. Om zich toch enigszins van zijn jongere broertje te onderscheiden, laat hij zichzelf ‘le Prince Royale’ noemen. Les airs prétentieux qu’il prend avec son frère et la condescendance presque imprisante avec laquelle il descend de sa grandeur pour se mettre à sa partie vous amuseraient bien. Il lui transmet avec la plus plaisante dignité du monde des défenses et les ordres qu’il reçoit lui même et ne lui permet que fort peu de choses pour son bien, bien entendu. Quand il parle familièrement il dit toujours ce pauvre petit ou mon petit frère mais devant les étrangers il dit avec pompe le Prince Philippe. Il se fait appeler lui-même le Prince Royal. Philippe est un bon gros d’humeur joviale et paisible, qui ne donne aucun embarras jusqu’ici.[448] De manier waarop mensen in de symbolische sfeer op prins Leopold reageren, heeft een invloed op zijn gedrag. Als kroonprins kijkt men naar hem op en geeft men hem een voorkeursbehandeling. Hij gedraagt zich hier ook naar in de private sfeer. Hij doet alles met een zekere grootsheid en pretentie.

Leopold, Philippe en Charlotte krijgen bij hun geboorte allemaal dezelfde titel: prins of prinses van België. Deze titels hebben of zij nu aan een jongen of een meisje gegeven worden bijna dezelfde lading. In een negentiende-eeuwse samenleving kan het uiteraard niet dat een meisje ongeveer hetzelfde prestige geniet als haar broers. Het aanzien van Charlotte is sowieso door haar vrouwelijke sekse minder dan het aanzien van haar broers. Om het prestige van de prinsen toch nog te verhogen krijgen zij verscheidene eervolle titels toegewezen.

Al bij de geboorte van prins Philippe weet de koning dat hij zijn zonen de oude titels hertog van Brabant en graaf van Vlaanderen wil geven.[449] In december 1840 overleggen de ministers over deze titels. Ze vinden het een goed idee om de prinsen een titel te geven die nog leeft in het geheugen van de bevolking. Op deze manier wordt de nieuwe monarchie verbonden met de traditie en worden de prinsen een nationaal symbool die het glorierijke verleden koppelen aan een hoopvolle toekomst. Vous pourrez, sire, emprunter à l’histoire des noms qui vivent dans la mémoire du peuple; que, en renouant la chaîne des traditions du pays, attacheront à la monarchie nouvelle, symbole et force de l’unité nationale, la puissance des souvenirs d’un autre temps, et viendront confondre sur des têtes chères aux Belges, les gloires du passé avec les espérances de l’avenir. C’est dans ses vues qu’a été rédigé le projet d’arrêté que, d’accord avec mes collègues, j’ai l’honneur de soumettre à l’approbation de Votre Majesté et qui attribue à l’héritier présomptif de la couronne belge le titre de Duc de Brabant, et au Prince Philippe-Baudoin, celui de Comte de Flandre.[450]

Minister van buitenlandse zaken Lebeau verleent de koning de goedkeuring. Ondertussen is prinses Charlotte geboren. Noch de ministers, noch de koning denken er aan om de koninklijke dochter een prestigieuze titel te verlenen. Op 16 december 1840 schenkt de koning prins Leopold de titel ‘hertog van Brabant’ en krijgt prins Philippe de titel ‘graaf van Vlaanderen’. Désirant resserrer tous les biens qui unissent à la nation nos fils bien-aimés; et voulant dès leur jeun âge, les associer intimement aux sentiments et aux souvenirs de la patrie; de l’avis de notre conseil des ministres, et sur la proposition de notre ministre des affaires étrangères. Notre fils bien-aimé le Prince Léopold-Louis-Philippe-Marie-Victor, prendra le titre du Duc de Brabant. Ce titre sera toujours, à l’avenir, porté par le Prince fils aîné du Roi, et, à son défaut, par le Prince petit-fils aîné du Roi. Notre fils bien-aimé le Prince Philippe-Eugène-Ferdindand-Marie-Clément-Baudoin-Léopold-Georges, prendra le titre de Comte de Flandre.[451] De titel van hertog van Brabant zal in de toekomst steeds gedragen worden door de oudste zoon van de koning. Als de oudste zoon zwak of gebrekkig is, dan behoort de titel toe aan de oudste kleinzoon van de koning.

Louise-Marie schrijft haar moeder dat haar zonen hun nieuwe titels al vlug gebruiken. Je vous quitte, chère Maman, pour aller surveiller le dîner de Jeune Flandre et de Jeune Brabant (c’est ainsi qu’ils s’appellent).[452] De prinsen zijn trots op hun nieuwe titel. Ze zijn zich beiden bewust van het prestige dat de titel op hen afstraalt. Philippe stelt in 1844 een chronologische lijst op waarin hij alle graven van Vlaanderen opneemt vanaf het jaar 862 tot 1384.[453] Op deze manier leert Philippe zijn voorgangers en hun heldendaden kennen. Doordat hij dezelfde titel draagt, neemt hij een deel van hun aanzien over. Ook Leopold is fier op zijn titel, want hij ondertekent zijn brieven zelfs met hertog van Brabant. Les lettres de Léopold sont écrite par lui même à sa leçon d’écriture et c’est lui qui tient à signer Duc de Brabant. Je lui ai déjà dit que c’était ridicule, mais comme il est glorieux, il aime faire étalage de son titre.[454]

Naast de titels die de generaties na hen automatisch zullen krijgen, ontvangen Leopold en Philippe nog een aantal eervolle decoraties. De koning van Saxen geeft de kroonprins in 1844 de Hans Orde. Le roi de Saxe a eu la bonté de donner à Leopold comme souvenir le Hans Orden de Saxe, ce qui a mis Leo dans tous les états que vou pouvez imaginer.[455] Dit is de eerste decoratie van de prins. Leopold is erg gesteld op aanzien en is hier heel gelukkig mee. In 1853 mag hij de decoratie van ‘Ridder van de Zwarte Adelaar’ in ontvangst nemen. Zijn zus feliciteert hem en voorspelt dat hij niet lang zal moeten wachten op nieuwe decoraties. Je te félicite d’être devenu chevalier de l’Aigle Noir et je crois que cela ne sera que le commencement des décorations sans nombre qui vont fondre sur toi, sans aucun doute.[456] De voorspelling van Charlotte komt uit. Een week later mag hij zich rekenen tot het grote kruis van St. Etienne. Te voilà donc grand Croix de St. Etienne, c’est un bel ordre et je pense que tu auras la Toion d’Or pour ton mariage.[457] Dat deze decoraties gepaard gaan met groot aanzien toont het volgende citaat van prinses Charlotte aan: Je pense souvent, mon cher Léopold, au plaisir qu’j’aurai à te voir revenir avec des décorations de plus; et ayant eu sans doute du succès partout où tu auras été.[458] Naast deze decoraties verleent het senatorschap Leopold politiek aanzien. Vanaf zijn achtiende verjaardag mag de kroonprins zetelen als senator. Les fils du Roi ou à leur défaut les princes belges de la branche de la famille royale appelés à régner sont de droit sénateurs à l’âge de 18 ans. Ils n’ont voix délibérative qu’à l’âge de 25 ans.[459]

Ook prins Philippe krijgt decoraties. Weliswaar zijn de meest prestigieuze voor de kroonprins, maar Philippe kan zijn aanzien hiermee ook uitbreiden. Aujourd’hui je m’empresse, Monsieur le Vicomte, de vous faire part d’une commission que Son Altesse Royale vient me donner. C’est de vous faire parvenir un Grand-Cordon de l’ordre de la maison ducale de Saxe et de vous prier, de vouloir bien demander de Sa Majesté le Roi la permission que cette décoration qoit donnée à Noël à Son Altesse Royal Monseigneur le Prince Philippe Comte de Flandre, comme un présent de la part de S.A.R. Monseigneur le Duc régnant.[460]

Voor de prinses worden geen decoraties uitgereikt. Een uitbreiding van haar symbolische functie door een aantal eervolle decoraties is niet mogelijk.

De militaire graden en de daaraan gekoppelde uniformen zijn een derde element dat het prestige van de prinsen doet stijgen. Prinses Charlotte wordt ook hier uitgesloten, want als meisje kan zij geen militaire dienst doen en bijgevolg geen militaire graden behalen. Uniformen zijn de veruiterlijking van de rang die een militair bekleedt. Hoe hoger de rang, hoe hoger het aanzien. De koning past de promoveringswet aan om de prinsen vanaf jonge leeftijd militaire graden te kunnen geven, maar de graad van kolonel kunnen ze niet krijgen voor hun achttiende verjaardag.

Prins Leopold en prins Philippe worden in december 1846 benoemd tot onderluitenant van hun troepen, maar worden pas op 12 augustus 1847 officieel voorgesteld aan hun regimenten. De kroonprins is onderluitenant het eliteregiment van de grenadiers en Philippe van de gidsen. Leo and Lipchen weter not presented to their respective regiments since their nomination. I fixed it for the 12^th the new administration being formed as I wanted also to say a few words to the troops. We went i.e. Louise, Charlotte and the young gentlemen to the casern of the Régiment d’Elite which has a spacious court yard where the troops and the officers assembled. Leo was in his grenadier uniform and fur cup. He went with me and the colonel into the centre of the square where the colonel said: ‘de par le Roi, sergens, corporaux et soldats vous obiez au sous lieutenant S.A.R. le Duc de Brabant pour tous les ordres qu’il vous donnera pour le service, et dans l’exécution des règlements militaires.’ After this the colonel shook hands with him according to the established rule. Leo with his sword drawn was not at all put out and looked very gentlemanly. After some speeching we went to the casern des Guides were it was Lipchens turn who behaved also very well.[461] Bij de officiële voorstelling dragen beide prinsen hun militair uniform. Dit dwingt gezag af bij de lagerbenoemden en geeft de kleine jongens een gevoel van macht over mannen.

De prinsen maken binnen hun regiment vlug carrière. De kroonprins is van 1846 tot 1855 officieel lid van de grenadiers. Hij bekleedt er achtereenvolgens volgende functies: onderluitenant en peletonscommandant (1846, luitenant (1851), kapitein en compagniecommandant (1852), majoor en bataljonscommandant (1853), luitenant-kolonel (1853), kolonel en korpscommandant (1854) en generaal-majoor en erecommandant (1855). Leopold oefent de meeste van deze functies niet uit. De heupjicht waardoor hij moeilijk te been is, is vermoedelijk de oorzaak. Prins Philippe doorloopt de volgende graden in het regiment van de gidsen: onderluitenant (1846), luitenant (1851), kapitein (1852), majoor (1853), luitenant-kolonel (1853), kolonel (1854) en generaal-majoor (1855).[462]

De koningin stelt twee militaire kleermakers aan om de militaire uniformen van de prinsen te naaien. Jacquet wordt voor Leopold aangesteld en Reyniers voor Philippe.[463] Er wordt veel aandacht besteed aan de uniformen van de prinsen. Zij dragen deze meestal wanneer ze in het openbaar verschijnen. Op deze manier kunnen de prinsen zich onmiddellijk onderscheiden. Iedereen kan zien tot welke rang ze al behoren op zo’n jonge leeftijd. Dit verleent hen groot aanzien. Prinses Charlotte is trots op haar broers wanneer ze een militaire promotie krijgen met bijbehorend uniform. Ze is blij voor Leopold dat hij het tot generaal weet te schoppen en is er van overtuigd dat het uniform hem goed zal staan. Je te félicite de tout mon cœur sur ton généralat, il me tardait de te voir parvenu à ce grade et je ne doute pas que l’uniforme brodé d’or ne t’aille très bien.[464] De eerste keer dat prins Philippe zijn generaalsuniform draagt is een speciale gelegenheid. Philippe a porté pour la première fois son uniforme de général.[465]Ook op de portretten die de prinsen afbeelden worden ze in hun uniform voorgesteld. (zie foto’s nr. ) Leopold en Philippe stralen macht, doorzettingsvermogen en leidersschap uit. Prinses Charlotte daarentegen wordt als een mooi, gehoorzaam en onschuldig meisje geportretteerd. Zij draagt geen uniform, maar een liefelijke jurk. Haar haren zijn mooi gekruld of opgestoken en ze houdt een boeketje bloemen in de hand. Haar portretten dwingen geen gezag af zoals deze van de prinsen, maar roepen een vredige, romantische sfeer op.

In het symbolische krijgt de prinses niet dezelfde kansen als haar broers. Zij heeft geen bijzondere titels, decoraties, militaire graden en uniformen waarmee zij kan pronken. Charlotte is verplicht om op de achtergrond te blijven wanneer de koninklijke familie in het openbaar treedt. De prinsen hebben deze middeltjes nodig. Zij moeten gezien worden, bekend gemaakt worden met de wereld waarin zij later zullen heersen.

Met het verdwijnen van het Ancien Régime wordt de absolute vorst ingeruild tegen een soevereine koning. De politieke macht van de koning wordt sterk teruggebracht, maar de symbool- en imaginaire functie die hij van nature bezit wordt uitgebreid. De belangstelling van de bevolking voor het vertoon van de Kroon wordt groter. Om hieraan tegemoet te komen, ontstaan rituelen rond het koningschap en worden tradities uitgevonden. De koning is het symbool van een natie. Zijn vrouw en kinderen genieten mee van dit aanzien en zijn op hun beurt een voorbeeld voor vrouwen, jongens en meisjes. Zij hebben ook een symbool- en imaginaire functie en moeten zich hier naar gedragen. Zij moeten de verwachtingen van de bevolking inlossen. De mensen willen uit hun dagdagelijkse bestaan kunnen wegvluchten in een fantasiewereld van schijn en romantiek. De verhouding tussen de koninklijke familie en de bevolking wordt in stand gehouden door hun publieke optredens. Tijdens deze momenten moeten zij de verwachtingen van de bevolking waar maken. Hier begeeft de koninklijke familie zich in het imaginaire. Jaap van Osta duidt het imaginaire van Jacques Lacan aan als de symboolfunctie van de koninklijke familie. Wij hanteren voor onze analyse de terminologie van Lacan en zullen spreken over het imaginaire wanneer we de verwachtingen van de bevolking ten aanzien van de koninklijke familie willen aantonen.[466]

Leopold, Philippe en Charlotte worden al op zeer jonge leeftijd vertrouwd gemaakt met de Belgische bevolking. De kroonprins is nog maar twee jaar oud wanneer hij koningin Louise-Marie vergezelt naar een paardenkoers. Your aunt went to the races on Saturday to be accompanied by Leopold, he made a great impression on the people, his beauty is very striking.[467] Om aan de hoge verwachtingen van de bevolking te kunnen voldoen, moeten de prinsen en de prinses zich voorbeeldig in het openbaar kunnen gedragen. De koningskinderen moeten van kleins af aan gewend raken aan de belangstelling die er heerst voor hen. Ze moeten hun gedrag aan weten te passen aan de situatie waarin ze zich bevinden. Dit kunnen ze het best leren door van op een zeer jonge leeftijd mee in de openbaarheid te vertoeven.

Koning Leopold I is er zich bewust van dat hij en zijn gezin geliefd moeten zijn bij de Belgische bevolking opdat de monarchie verder kan blijven bestaan. De koning weet dat onbekend onbemind maakt en het noodzakelijk is dat de koninklijke familie zich regelmatig onder de mensen begeeft.[468] De koningskinderen worden op verschillende manieren in contact gebracht met de Belgische bevolking. Ze wonen plechtigheden bij, verschijnen op een aantal formele feestelijkheden en ondernemen binnenlandse en buitenlandse reizen. De manier waarop de prinsen en de prinses bij deze gelegenheden naar de bevolking toe voorgesteld worden, is een belangrijke meter voor de verhouding tussen de drie kinderen.

De prinses en de prinsen vertonen zich regelmatig op allerhande plechtigheden. Een aantal ceremonies wonen ze jaarlijks bij. Begin januari vergezellen de koningskinderen hun ouders op de ceremoniën ter ere van het nieuwe jaar.[469] Op 21 juli [470]en op 16 december[471] staat er elk jaar een Te Deum op het programma van de kinderen. Op 21 juli vieren ze de verjaardag van België en op 16 december de geboortedag van hun vader.

In de herfst zijn de koningskinderen aanwezig bij de opening van de Kamers. Prins Leopold woont in 1842 de opening van de Kamers voor het eerst bij. Zijn jongere broer en zus moeten de troepen vanaf het balkon aanschouwen. Louise went with Leo to the Chamber his first appearance would to (onleesbaar woord) he was 18 year old, I should put things upon him. Philippe and Charlotte saw the troops from the balcony.[472] Reeds in 1843 mag prins Philippe zijn broer en zijn moeder vergezellen bij deze plechtigheid.[473] Koningin Louise-Marie schrijft haar moeder in 1844 dat Charlotte hiervoor nog te jong is hoewel ze graag mee wil gaan. Les deux petits ont été avec moi à la chambre et ont eu grand succès. Charlotte aurait bien voulu voir, comme elle dit, tout les députés, mais je l’ai jugée trop jeune pour cela.[474] Vanaf het ogenblik dat de prinsen oud genoeg zijn en als ruiters al enige ervaring hebben, lopen ze te paard mee in het militaire défilé.[475] Door in de parade mee te lopen, passeren de prinsen heel veel mensen. Iedereen kan hen bewonderen. De prinses daarentegen blijft op haar plaats staan, zodat enkel de mensen in haar buurt haar kunnen aanschouwen. De prinses onderneemt niets. Charlotte kijkt gewoon naar de parade net zoals de andere mensen. De prinsen laten de bevolking zien dat ze goede ruiters en moedige militairen zijn, maar Charlotte kan enkel haar schoonheid ten toon spreiden.

In Brussel wordt jaarlijks een groot feest gehouden in september om de onafhankelijkheid van België te vieren. Deze feestelijkheden gaan gepaard met een aantal plechtige optredens van de koningskinderen. Een militaire parade kondigt het begin van de septemberfeesten aan. Hierin defileren de prinsen en de koning te paard. De koningin en prinses Charlotte kijken toe van op het balkon van het koninklijk paleis.[476] Dit toont duidelijk aan dat de prinses een lager aanzien geniet dan haar broers. De prinsen paraderen als echte helden te paard in hun militair uniform. De toeschouwers kijken met bewondering naar de parade en de prinsen. Zij nemen het aanzien van de Belgische vrijheidsstrijders aan. De tegenstelling met de prinses is groot. Charlotte is niet actief. Ze kijkt passief toe, wel van op een eervolle plaats, maar doordat ze niet deelneemt aan het defilé staat zij bijna op het niveau van de toeschouwers. Zij staat boven de bevolking, dit maakt haar meer, maar niet veel meer, want zij is ook slechts een toeschouwster. Tijdens deze feesten reiken de prinsen medailles voor moed uit en geven ze prijzen aan de beste studenten. Normaal gezien woont de prinses deze gelegenheden bij, maar in 1851 is ze niet aanwezig wanneer de medailles voor moed uitgereikt worden. Le jeudi troisième jour, il y a eu distributions de médailles pour actes de dévouement, les frères seuls y ont été.[477]De prinses is hier opnieuw passief. Ze woont de plechtigheden bij, maar neemt er niet actief aan deel. Enkel de prinsen komen in aanmerking voor deze taken.

Ter gelegenheid van de verjaardag van prins Leopold wordt jaarlijks een serenade dit wordt in het volgend onderdeel besproken) gehouden en vanaf zijn twaalfde wordt een militaire parade georganiseerd. De eerste parade moest uitgesteld worden door het slechte weer, maar vond een aantal dagen later plaats. Yesterday was Leo’s 12^th birthday, our intention was to have had a parade augmented by some of the regiments near by in garrison but on the 8^th, the weather was so bad that no hopes could be entertained for yesterday. I have therefore put it off till Sunday the 18^th. Leo was to have made his first appearance on horseback in uniform, he looks very well so and is always gentlemanly in his department from nature.[478] Deze parade geeft de prins een groot aanzien, want deze wordt speciaal voor hem georganiseerd. Het prestige is nog groter, omdat de prins zelf te paard mee mag lopen. Hier komt niet enkel het verschil in aanzien tussen de prinsen en de prinses, maar ook tussen de kroonprins en prins Philippe aan de oppervlakte. De bronnen maken geen melding van een jaarlijkse parade ter ere van Philippe en vernoemen hem evenmin bij de ruiters van Leopolds parade.

De prinses en de prinsen wonen regelmatig openingen, recepties en diners bij. Leopold en Philippe assisteren bij de eerste steenlegging voor het Pakhuis van Brussel op 6 mei 1844. De koning metst de eerste steen en de prinsen de tweede.[479] De prinsen komen net na de koning als het prestige en aanzien betreft. Vermoedelijk heeft de kroonprins net na zijn vader mogen metsen en daarna pas Philippe om de hiërarchie tussen de prinsen duidelijk te maken.

Om het nieuwe jaar goed in te zetten, wordt er elk jaar een receptie gegeven. Leopold, Philippe en Charlotte zijn hier jaarlijks aanwezig. Wanneer ze nog klein zijn, wonen ze slechts een deel van de receptie bij. Les enfants ont assisté à la Première partie de la réception et ont eu succès. Bijou (Charlotte) a surtout touché l’assistance pas sa tendresse pour le Léopich. Dès qu’il parlait elle venait lui prendre la main.[480] Het nieuwe jaar gaat ook gepaard met een aantal officiële diners waarop de prinses en de prinsen aanwezig zijn. Naast deze diners moeten de kinderen ook mee eten wanneer hoge gasten verwacht worden. Nous avons eu dernièrement un dîner pour les membres de la Chambre.[481]

In adellijke kringen is het de gewoonte dat vrouwen hun dochters regelmatig mee op visite nemen bij een vriendin of kennis. Op deze manier wordt het meisje geïntroduceerd in de manier waarop vrouwen leven en breidt ze haar kennissenkring uit. In de archieven is zeer weinig materiaal bewaard gebleven over deze bezoeken. Het is enkel geweten dat de koningin de prinses meeneemt bij een bezoek aan de hertogin van Arenberg.[482]

Leopold, Philippe en Charlotte luisteren meerdere feestelijkheden op met hun aanwezigheid[483]. Vergezeld door hun ouders gaan ze naar het theater[484], de opera[485], het circus[486], concerten[487] en bals[488]. Verder wonen ze vaak tentoonstellingen bij. Vermoedelijk wordt de koninklijke familie gevraagd om de tentoonstelling officieel te bezoeken om er ruchtbaarheid aan te geven. Zo gaan ze onder meer naar tentoonstellingen over antieke en moderne kunst[489], over bloemen[490] en over industriële voorwerpen[491.

Jaarlijks organiseert het filharmonisch orkest een serenade ter gelegenheid van de verjaardag van haar erevoorzitter prins Leopold. Hij woont dit concert bij in aanwezigheid van de rest van de koninklijke familie. La sérénade de hier s’est très bien passé et a été excellente; elle a été seulement un peu bruyante et a si bien pris sur les nerfs de Lipchen (prins Philippe) qui nous avons dû le renvoyer. Léopold l’a soutenue très bravement et a été gentil. Il a eu beaucoup de succès et en général, sa figure fait une impression heureuse sur ceux qui le voient. Aussi comme il s’en aperçoit, il commence a aimer sa fonction.[492] In 1841 is prinses Charlotte nog niet aanwezig op de serenade omdat ze nog te klein is. Ook prins Philippe is nog te jong om heel de voorstelling bij te wonen en verlaat de zaal voortijdig. Prins Leopold weet zich voorbeeldig te gedragen en maakt een goede indruk op de andere genodigden. Koningin Louise-Marie schrijft met enige trots dat Leopold een gelukkige indruk maakt en dat hij er uit ziet alsof hij van zijn functie houdt. Dit zeer belangrijk, want tijdens openbare optredens zoals de serenade moet de kroonprins datgene uitstralen wat de mensen van hem verwachten. Hij moet zich flink kunnen gedragen, ook op vervelende momenten. Voor een jongen van zes is het niet zo evident dat hij gedurende een hele voorstelling van klassieke muziek stil kan zitten. De kroonprins heeft het symbolisch-imaginaire al vroeg in de hand.

Leopold woont ook andere concerten bij van het filharmonisch orkest. In 1843 gaat hij samen met zijn ouders naar een voorstelling. Het is dan de eerste keer dat hij ‘s avonds uitgaat. Leo has made his first appearance on Saturday last, at a very good concert of the Philharmonic Society whose patron he is. Consider that he never goes out in the evening, he behaved extremely well, he sat between us and looked stately and handsome. Going away after the first part he was very civil and gentlemanly which I must say, he always is, much beyond his years.[493] De kroonprins neemt een goede houding aan. Hij ziet er statig en knap uit en gedraagt zich erg beleefd en fatsoenlijk. Opnieuw weet hij zich naar zijn imaginaire functie te gedragen.

Wanneer de kroonprins al een beetje ouder is, wordt hij op feestelijkheden gevraagd om dingen in te huldigen. Tijdens een feest in Brussel huldigt Leopold de nieuwe kazerne in met een speech. Koning Leopold I schrijft aan koningin Victoria dat de prins zich goed van zijn taak gekweten heeft: Yesterday at the festine which was given by the town of Brussels on the inauguration of the new barracks you have seen near the boulevards de midi, Leo made a truly good speech when proposing to drink pour la prospérité de la ville de Bruxelles. It appears so odd to see children grown up et faire leur embarras.[494] Dat de kroonprins voor deze inhuldiging gevraagd werd en niet zijn broer of zus is niet toevallig. Het is voor de organisatoren een grotere eer om de toekomstige koning dan zijn aanverwanten te verwelkomen. Philippe en Charlotte zullen vermoedelijk ook wel gevraagd worden voor openingen, maar veel minder dan Leopold. Philippe zal ook speeches mogen geven en de feestelijkheden voor geopend mogen verklaren, maar bij de prinses zal haar aanwezigheid al voldoende zijn. Zij zal geen openingsrede moeten geven. Zij moet gewoon als een voorbeeldig meisje luisteren naar wat de mannen vertellen en tijdig applaudisseren.

De septemberfeesten worden jaarlijks bijgewoond door de koningskinderen. De lessen worden er zelfs tijdelijk stop voor gezet. Charlotte vertelt in een brief aan d’Hulst over het verloop van de septemberfeesten in 1851: Les leçons sont généralement bien prises, mais il y a eu une interruption à cause des fêtes de septembre, nous sommes partis pour Bruxelles. Mardi dernier, le premier jour des fêtes, il y a eu une grande revue et le soir un grand dîner, pour les officiers de la garde civique et de l’armée; j’ai été à la revue et au dîner avec Mme De Mérode. Le lendemain il y a eu une distribution de prix aux élèves des écoles, collèges, université et athénées; nous y avons assisté. Le soir c’est donc le fameux bal. J’ai oublié de dire que le matin de cette même journée il y a eu un concours de musique entre les sociétés belges et trois françaises. Le jeudi troisième jour, il y a eu distributions de médailles pour actes de dévouement, les frères seuls y ont été; ensuite il y a un grand dîner pour les artistes, qui avaient contribués à la fête. Le vendredi quatrième jour il n’y a eu qu’un très beau feu d’artifice; puis le lendemain nous sommes revenues.[495] Deze feesten zijn vermoedelijk zeer belangrijk voor de imaginaire functie van de kinderen. Door de grote variatie aan activiteiten kunnen verschillende lagen van de bevolking de koningskinderen bewonderen.

In een vorig hoofdstuk zijn de buitenlandse reizen reeds aan bod gekomen in functie van de ‘peer group’ van de prinses en de prinsen. Uit dit hoofdstuk weten we dat de koningskinderen enkel reizen naar het buitenland ondernemen om hun familie in Engeland en Frankrijk te bezoeken of om uit te rusten in een kuuroord.

Bij het verblijf te Ems in 1851 begeven de kinderen zich meermaals in de publieke sfeer tijdens de wandelingen, het baden of tijdens ontmoetingen met andere hooggeplaatste personen. Voor de drie kinderen worden afspraken geregeld met de prinses van Pruisen.[496] Prins Leopold ontmoet daarnaast de hertog van Saksen-Meinigen en de aartshertog van Cologne. Il est fâcheux que le Prince Léopold retombe a tous moments dans les enfantillages, dans ce que le Roi appelle ses niaiseries, et c‘est bien le mot. Les étrangers ne s’en aperçoivent pas, il sait être sérieux et posé avec eux. Je suis sur que monseigneur le duc de Saxe Meiningen et l’archiduc de Cologne l’auront jugé favorablement, mais dès qu’il est rentré dans son intérieur, il oublie qu’il a 16 ans et que dans deux ans sera sénateur.[497] Tijdens de ontmoeting met de aartshertog en de hertog gedraagt de prins zich voorbeeldig. Zijn houding is zoals men dit van een kroonprins verwacht. Vanaf het moment dat de hooggeplaatste gasten weg zijn, vervalt de prins in zijn slechte gewoonten. Hij gedraagt zich als een klein kind en is heel vervelend.

Het snel wisselende gedrag kan verklaard worden aan de hand van de sociologische theorie van het voorplan en achterplan. Het sociale leven kan volgens deze theorie ingedeeld worden in een voorplan en een achterplan. Wanneer de prins in het gezelschap vertoeft van de hertogen bevinden zij zich op het voorplan. Sociale interacties verlopen hier min of meer geformaliseerd. Dat zijn als het ware de optredens op het toneel. Het achterplan is het gebied waar deze optredens worden voorbereid. Wanneer mensen ‘achter de coulissen’ zijn, kunnen ze zich ontspannen, kunnen ze uiting geven aan hun gevoelens die ze op het voorplan moeten onderdrukken. Het achterplan is de plaats waar mensen niets hoeven op te houden, de plaats van een in zekere mate verborgen sociaal leven. Het gaat om plaatsen waar mensen zich niet hoeven te beheersen, zich niet zo formeel moeten gedragen, hun gevoelens de vrije loop kunnen laten gaan.[498] Prins Leopold is zich bewust van de verwachtingen die de hertogen tegenover hem koesteren. Wanneer hij zich in hun gezelschap op het voorplan bevindt, kan hij zich ‘prinselijk’ gedragen. Vanaf het ogenblik dat ze weg zijn, laat de prins zijn masker vallen en gedraagt zich zoals hij zich voelt. Hier is ook de tegenstelling tussen het reële en het symbolische duidelijk. De flinke houding van Leopold behoort tot het symbolisch-imaginaire en zijn pesterig gedrag tot het reële.

Net vooraleer prins Leopold in het huwelijk treedt, onderneemt hij met zijn vader een reis door Europa op zoek naar een geschikte huwelijkskandidate. De prins wordt aan verschillende vorstenhuizen voorgesteld. Na zijn huwelijk reist hij meer dan tien maanden met zijn kersverse bruid doorheen Europa. [499] De toekomstige koning moet op de hoogte zijn van de Europese politiek en banden smeden met hoge functionarissen in heel Europa. Hij moet op goede voet staan met de mensen waar hij in de toekomst –weliswaar van op een afstand – mee zal werken. Ook prins Philippe onderneemt verschillende reizen vooraleer hij in 1867 huwt met Maria van Hohenzollern. Zijn uitstappen dienen vaak om de relaties tussen België en vreemde naties te verbeteren of in stand te houden. Over zijn bezoek aan Scandinavië en Rusland schrijft hij aan d’Hulst: Mon voyage dans le Nord et la Russie m’a beaucoup interessé et s’est bien passé. La Suède et la Norwège sont de très beaux et curieux pays, que l’ont connaît trop peu.[500] Beide prinsen bezoeken verschillende Europese landen als voorbereiding op hun toekomstige taken. Prinses Charlotte wordt voor haar huwelijk niet ingewijd in het Europese politieke leven. Zij zal beroepshalve geen politieke functie bekleden. Het is niet nodig dat zij met die wereld vertrouwd geraakt. Haar toekomstige echtgenoot wordt enkele maanden voor hun huwelijk benoemd tot Algemeen Regeerder over de Italiaanse provincies. Zij moet de touwtjes niet in handen nemen. Zij moet er enkel voor zorgen dat ze zichzelf zo nuttig mogelijk maakt voor Maximiliaan, wat zij zeker zal doen volgens de koning. Charlotte will in this respect be a most useful element for the position of the archduke.[501] De prinses maakt zichzelf ondergeschikt aan haar echtgenoot. Zij stelt haar kwaliteiten volledig ter zijner beschikking. Enkel indien zij nuttig is voor haar man kan zij hem een dienst bewijzen. Zelf mag ze niets ondernemen.

De koningskinderen doorheen het land laten reizen is de beste manier om de Belgische bevolking kennis met hen te laten maken.[502] Zeker voor het imago van een toekomstige koning is het goed om regelmatig de verschillende streken van het land te verkennen. Zo heeft de bevolking de indruk dat ze haar koning kent en dat hij interesse in hen vertoont. Leopold I laat zijn kinderen meerdere binnenlandse bezoeken afleggen. De prinses en de prinsen gaan onder meer naar Luik, Namen, Doornik[503], Antwerpen, Brugge[504], Hasselt[505], Turnhout[506], Gent[507], Charleroi[508], Bergen[509], Oostende[510], Tervuren[511] en Mechelen[512].

De bezoeken aan de verschillende steden worden minutieus voorbereid. Conway stuurt ter voorbereiding van de reis van de twee prinsen naar Antwerpen een vragenlijst naar koning Leopold I. La visite des Princes à Anvers est officielle? 1) Les honneurs militaires doivent certainement être rendus à l’arrivée à la station et au départ? 2) Combien de troupes? Un bataillon et la musique des chasseurs? 3) Un poste d’honneur aux fêtes publiques auxquelles assisteront L.L. A.A. R.R.? 5) Le prince royal recevra-t-il les chef de la garnison. 6) L.L. A.A. R.R. visiteront-ils la citadelle, la Tête de Flandre, quelques forts du camp, retranché, le polygone de Brasschaet? 7) Seront-ils accompagnées de chevaux de ceux? 8) Tirera-t-on une salve d’artillerie à l’arrivée et au départ?[513] Prinses Charlotte gaat niet mee naar Antwerpen. Zij is vermoedelijk nog te jong, maar ook het programma is sterk afgestemd op de prinsen. Zo staat er een bezoek aan een militaire basis op het schema. De manier waarop de prinsen ontvangen worden, geeft hen veel aanzien. Hun bezoek gaat gepaard met veel vertoon en zal niemand onberoerd laten. Een militair konvooi begeleidt de prinsen van het station naar Antwerpen. Deze begeleiding springt in het oog en wekt de nieuwsgierigheid van de bevolking. De mensen kunnen duidelijk zien waar de prinsen passeren en kunnen naar hen gaan kijken. De kroonprins krijgt extra aanzien doordat hij de hoofden van het garnizoen mag vervangen.

Bij het bezoek aan Luik van de koninklijke familie in mei-juni 1849 is de prinses afwezig, omdat zij nog te jong is.[514] De rest van het gezin verblijft enkele dagen in Luik en bezoekt er een aantal etablissementen. Ze wonen een revue bij en gaan kijken naar de werking van een fabriek. Verder geven ze zelf een banket en een concert, dineren ze met de lokale gezaghebbers en feesten ze mee op het bal.[515] Een aantal maanden later mag Charlotte de rest van het koninklijk gezin vergezellen naar Namen.

Het is voor de prinses en de prinsen de eerste keer dat ze Namen bezoeken. Ze maken een indrukwekkende entree. Mensen staan langs de kant van de weg en hangen uit hun ramen om de koninklijke stoet voorbij te kunnen zien gaan. Vrouwen applaudisseren voor de koningin en meisjes voor de prinses. Zij zijn een genderideaalbeeld van de vrouw en het meisje en dwingen hierom bewondering af bij hun gendergenoten. Prinses Charlotte wordt om haar gratie en charmante karaktertrekken geprezen. La jeune princesse Charlotte, assise en face de ses augustes parents, attirait tous les regards par sa grâce et ses traits charmants. Les applaudissements des dames placées aux fenêtres témoignent à la Reine les vives sympathies des mères, et à la Princesse celle de leurs filles. De mooie uniformen van de prinsen worden bewonderd. De bevolking kijkt op naar hun uniformen en de graden die zij dragen. Nous venons de signaler la bonne tenue de la garde d’honneur des Princes, nous devons un témoignage tout semblable à la jeune garde d’honneur du Roi. Son costume noir à collet et revers blanc, aiguillettes été paulettes argent, offrait un aspect plus sévère, mais extrêmement distingué.[516]

Na de toespraak van de koning verlaat hij samen met de kroonprins het podium. Ze vullen de burgerwacht aan en lopen samen mee in het défilé. Après les discours prononcés, le Roi, accompagné du Prince Royal, a quitté l’estrade et est venu passer en revue le peloton de la garde civique, faisant le service d’honneur dans la station.[517]. Enkel Leopold mag samen met zijn vader in de parade lopen. De koning bekleedt een bijzonder prestigieuze functie. Doordat enkel Leopold met de koning mag defileren, straalt het aanzien van de koning sterk op hem af. Hij staat meer op gelijke voet met hem dan zijn jongere broer. Het is duidelijk dat hij de opvolger is en klaargestoomd wordt om zijn vader op te volgen. De mensen maken heel duidelijk kennis met hem, hij wordt getoond aan de bevolking, voorgesteld als de opvolger.

Uit een krantenartikel blijkt duidelijk welke eigenschappen de Naamse bevolking toe willen schrijven aan de koningskinderen. We begeven ons hier in het imaginaire. In prinses Charlotte zien zij bekoorlijkheid en gratie. De prinsen schrijven ze een mooi gelaat toe en een gelukkige gelaatsuitdrukking. Ze stralen pure intelligentie en goedheid uit en zien er ernstig en rijp uit. La grâce charmante de la Princesse. De la bonne mine des princes, de ces physionomies heureuses, où respirent l’intelligence, la bonté, et dont on aime la gravité précoce.[518] Verder wordt Charlotte gezien als de opvolgster van haar moeder. Ze gaat net als koningin Louise-Marie de verpersoonlijking van de goedheid worden en de minderbedeelden goed kunnen troosten. La jeune et charmante Princesse qui prenant pour modèle les nobles vertus de son auguste mère, deviendra comme elle un ange de bonté, un ange consolateur qu’aucune infortune n’implore en vain.[519] In die hoofden van de bevolking kennen de prinsen een groter aanzien dan de prinses. Leopold en Philippe worden mannelijke leiderskwaliteiten toegeschreven, terwijl Charlotte een passieve vrouwenrol toegekend krijgt.

Ook uit de activiteiten blijkt een verschil tussen de vrouwelijke en mannelijke leden van de koninklijke familie. Terwijl de prinses en de koningin op het Naamse stadhuis met bloemen worden ontvangen, bezoekt de koning met de prinsen een militair kamp.[520]

In 1851 vervangen de prinsen hun vader bij een bezoek aan Bergen.[521] Prins Leopold neemt de plaats van zijn vader in. Hij wordt vergezeld door Philippe, maar de kroonprins antwoordt op vragen van de afgevaardigden en opent een tentoonstelling. Leopold neemt het heft in handen. Arrivés à Mons nous avons eu la réception de toutes les autorités qui ont fait chacune des discours auxquels Léopold a assez bien répondu. Ensuite Léopold à ouvert l’exposition industrielle et agricole de la province de Hainaut qui est très belle pour la province. Puis il y a eu un grand banquet qui était très médiocre. Après le banquet nous avons été voir les fortifications de Mons et à onze heure l’église de St. Vaudru. Ensuite nous avons posé la première pierre du piédestal de la statue de Roland de Lattre.[522]

In dit laatste hoofdstuk is de verhouding tussen de drie koningskinderen in de publieke sfeer onderzocht. Aan de hand van de namen van de kinderen, hun peter en meter, het aantal kanonschoten dat gelost wordt bij de geboorte, de titels, de decoraties, de militaire graden en uniformen die ze gedurende hun opvoeding krijgen, hebben we hun symbolische functie onderzocht. Uit de reacties van de Belgische bevolking op de officiële optredens van de koningskinderen kan de imaginaire functie van de prinses en de prinsen afgeleid worden.

De symboolfunctie van de koningskinderen ligt vanaf hun geboorte vast op basis van hun gender en hun plaats in de troonopvolging. De prinsen krijgen op basis van hun mannelijke gender een hoge symbolische functie. Honderd en één kanonschoten kondigen de geboorte van een prins aan. Met de geboorte van een prinses worden minder kanonschoten gelost, wat direct verwijst naar een lagere symbolische functie voor vrouwen. Namen die naar machtige mannen verwijzen, verlenen de prinsen prestige alsook een peter en meter met groot aanzien. De kroonprins wordt op een symbolisch voetstuk geplaatst. Leopold krijgt de meest prestigieuze naam en de peter en meter met het hoogste sociaal aanzien. Charlotte krijgt geen naam die naar machtige voorouders verwijst. Haar naam heeft een sentimentele waarde. De naam van de prinses moet geen mannelijke eigenschap zoals macht, maar moet een typisch vrouwelijke eigenschap zoals sentimentaliteit uitademen. De symbolische functie van de kinderen ligt ongeacht hun reële kwaliteiten vast bij hun geboorte op basis van hun sekse en plaats in de troonsopvolging.

Ook de titels, de decoraties, de militaire graden en uniformen verhogen het symbolische aanzien van de koningskinderen los van hun reële capaciteiten. Prinses Charlotte heeft enkel de titel ‘prinses van België’ en krijgt geen andere titel, noch eretekens, noch militaire graden en uniformen om haar symbolisch aanzien te vergroten. De prinsen daarentegen krijgen al van kleins af aan een extra titel, Leopold wordt ‘hertog van Brabant’ en Philippe wordt ‘graaf van Vlaanderen’, om hun symbolisch prestige te verhogen. De prinsen krijgen in de loop van hun opvoeding nog verscheidene eretekens toegekend. Leopold krijgt de meest prestigieuze decoraties, omdat hij als kroonprins een hogere symbolische functie heeft dan Philippe.

De plechtigheden en de feestelijkheden die de koningskinderen bijwonen en de korte reizen die ze regelmatig ondernemen, brengt hen in contact met de Belgische bevolking. Hun symbolische functie is hier gelijk aan de taken die ze vervullen. Uit de reacties van de bevolking op hun verschijningen kunnen we het imaginaire afleiden. Prinses Charlotte krijgt een passieve rol toebedeeld die haar geen groot symbolisch aanzien geeft. Ze kijkt toe vanaf de zijlijn en moet zonder meer mooi wezen. De prinsen daarentegen mogen meelopen in parades en etaleren hun hoge symbolische functie door het dragen van een militair uniform en allerhande eretekens. Leopold plaatst zich nog hoger dan Philippe door zijn vader af en toe te vervangen voor een inhuldiging of een speech. Niet enkel het symbolische, ook het imaginaire staat haaks op het reële. De Belgische bevolking ziet in prinses Charlotte de verpersoonlijking van de schoonheid en de gratie. Haar worden weinig ambitieuze verwachtingen gesteld. Reëel gezien is prinses Charlotte verstandig en beschikt ze over echte leiderskwaliteiten, maar in het imaginaire worden haar enkel oppervlakkige en nietsbetekenende kwaliteiten toegeschreven. De mensen verwachten dat de prinses op basis van haar vrouwelijke gender een typisch vrouwelijke rol aanneemt. Indien ze in de toekomst een publieke functie bekleedt, moet ze zich met de vrouwelijke zorg voor de minder bedeelden bezighouden. De Belgische bevolking is niet op de hoogte van de reële intellectuele capaciteiten van de prinsen. Ze schrijven hun dan ook kwaliteiten zoals intelligentie en ernstigheid toe, zaken die ze van een koning of een andere leider verwachten. De prinsen zijn reëel en intellectueel gezien het mindere broertje, maar symbolisch en imaginair staan ze duidelijk ver boven de prinses. Het gender en de symbolische functie van de koningskinderen gaan hand in hand. Een vrouwelijke gender is gelijk aan een lage symbolische functie en een mannelijke gender staat voor een hoge symbolische functie.

[370] J. STENGERS, De koningen der Belgen. Van Leopold I tot Albert II, Leuven, 1997, blz. 302-306.

[371] J. VLAEMMINCK, La Constitution Belge commentée, Brussel, 1936, blz. 242.

[372] J. GREEN, Public/private, in: L. CODE (ed.), o.c., blz. 412.

G. BOCK, Women, gender and dichotomies in history, in: In de ban van het verhaal. Elfde jaarboek voor vrouwengeschiedenis, Nijmegen, 1990, blz. 84-86.

B. WAALDIJK, Van verhalen en bronnen: feministische geschiedschrijving, in: R. BUIKEMA en A. SMELIK, Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen, Muiderberg, 1993, blz. 32-34.

[373]J., LACAN, ‘R.S.I.’, in: Ornicar: bulletin périodique du champ freudien, (1975) 4.

[374] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Brief van koningin Marie-Amélie aan Conway, 21 maart 1853, 28/38.

[375] AKP, Archief Goffinet, Fonds Koningin Louise-Marie, Briefwisseling tussen koning Leopold I en koningin Louise-Marie, brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 17 mei 1844.

[376] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Brief van koning Leopold I aan prins Leopold, 11 november 1850, 20/3.

[377] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Nota koning Leopold I, 26 juli 1855, 13/27.

[378] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prins Philippe aan d’Hulst, 11 januari 1859, 10/56.

[379] AKP, Archief Goffinet, Fonds koningin Louise-Marie, Briefwisseling tussen koning Leopold I en koningin Louise-Marie, Brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 30 maart 1844.

[380] AKP, Archief Goffinet, Fonds koningin Louise-Marie, Briefwisseling tussen koning Leopold I en koningin Louise-Marie, brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 20 mei 1844.

[381] Archief Goffinet, Fonds koningin Louise-Marie, Briefwisseling tussen koning Leopold I en koningin Louise-Marie, brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 20 februari 1845.

[382] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel III/4, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 9 april 1846.

[383] Brief van koningin Louise-Marie aan prins Leopold, 28 juni 1849, in: G. FREDDY, Léopold II intime, Parijs, 1905, blz. 27-28.

[384] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, brief van koning Leopold I aan prins Leopold, 30 november 1848, 28/2.

[385] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, brief van koning Leopold I aan prins Leopold, 13 januari 1851, 28/4.

[386] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 26 september 1850, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 3.

[387] AKP, Fonds Leopold I, V Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen de Belgische en de Franse koninklijke families, Brief van koningin Louise-Marie aan koning Leopold I, 5 oktober 1849, 641/35.

[388] AKP, Archief Goffinet. Fonds koningin Louise-Marie, Briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koning Leopold I, brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 23 februari 1845.

[389] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel II/1, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 27 juli 1841.

[390] AKP, Archief Graaf van Vlaanderen, brief van koning Leopold I aan prins Philippe, 3 december 1843, ½ (deel 1).

[391] AKP, Archief Graaf van Vlaanderen, brief van koning Leopold I aan prins Philippe, 12 november 1850, 1/8 (deel 1).

[392] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, brief van koning Leopold I aan Conway, 26 oktober 1855, 13/19.

[393] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel IV/2, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 8 mei 1848.

[394] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van koning Leopold I aan d’Hulst, 4 januari 1855, 8/18.

[395] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel I/3, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 9 juni 1840.

[396] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel III/2, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 19 april 1845.

[397] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel II/1, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 17 juli 1841.

[398] AKP, Archief Keizerin Charlotte, brief van koning Leopold I aan prinses Charlotte, 31 oktober 1849, 15/2.

[399] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, afzender en aangetekende onbekend, 7 augustus 1851, 9/14.

[400] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 6 december 1854, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 20.

[401] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, brief van koning Leopold I aan Conway, 26 oktober 1855, 13/19.

[402] G. PASCALL en R. COX, Education and Domesticity, in: Gender and Education, 5 (1993), blz. 18-19.

[403] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie,1 februari 1836, 645/22.

[404] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 3 januari 1841, 649/3.

[405] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 28 juni 1840, 648/164.

[406] AKP, Archief Goffinet, Fonds Louise-Marie, Briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koning Leopold I, brief van koning Leopold I aan koningin Louise-Marie, 14 januari 1848.

[407] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 4 april 1839, 641/19.

[408] AKP, Fonds Leopold I, A Grootmaarschalk, geboorte prins Leopold, 1835, 8/2.

[409] AKP, Fonds Leopold I, V Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen de Belgische en Franse koninklijke families, brief van koningin Louise-Marie aan koning Louis-Philippe, 11 juli 1840, 641/21.

[410] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, geboorte prins Philippe, 1837, 9/1.

[411] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briewisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 16 juni 1840, 648/152.

[412] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 5 januari 1841, 649/3.

[413] AKP, Fonds Leopold I, V Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen de Belgische en de Franse koninklijke families, brief van koningin Louise-Marie aan koning Louis-Philippe van 30 december 1838, 641/24.

[414] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briewisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 31 december 1841, 649/313.

[415] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 9 april 1843, 651/73.

[416] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 2 oktober 1841, 649/223.

[417] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briewisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 25 maart 1841, 649/84.

[418] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briewisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 28 juni 1840, 648/164.

[419] Brief van Conway aan De Lannoy, 14 oktober 1848, in: C. TERLINDEN ed., o.c., blz. 334.

[420] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 4 november 1841, 649/256.

[421] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 12 mei 1844, 652/99.

[422] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel III/1, brief van Koning Leopold I aan koningin Victoria, 31 mei 1844.

[423] Brief van koningin Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: C. TERLINDEN ed., o.c., blz. 290-293.

[424] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Richtlijnen van koningin Louise-Marie aan de opvoeders, 24 oktober 1849, 80/5.

[425] Brief van koningin Louise-Marie aan De Lannoy, 17 juli 1847, in: C. TERLINDEN ed., o.c., blz. 322-323.

[426] AKP, Briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel VI/1, brief van koning Leopold I aan Victoria, 12 november 1852.

[427] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prinses Charlotte aan d’Hulst, 22 september 1852, 11/8.

[429] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 20 januari tot 27 januari 1855, 303.

[430] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prins Philippe aan d’Hulst, 10 oktober 1851, 10/8.

[431] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 6 december 1854, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 20.

[432] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prins Philippe aan d’Hulst, 9 februari 1856, 11/43.

[433] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 26 september 1840, 648/244.

[434] M. KERCKVOORDE, Louise van Orléans, blz. 221-223.

[435] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Nota van Conway, 26 mei 1846, 22/112.

[436] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Nota van De Briey, december 1850, 81/2.

[437] Moniteur Belge, (5) 100, 10 april 1835.

[438] Moniteur Belge, (7) 84, 25 maart 1837.

[439] H. REINACH DE FOUSSEMAGNE, o.c., blz. 10

In Moniteur Belge, (10) 159, 7 juni 1840 staat enkel dat er kanonschoten gelost zijn maar niet hoeveel.

[440] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, geboorte prins Leopold, 1835, 8/2.

[441] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, Vol. I, Brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 31 maart 1837.

[442] D. DEVREESE, Van Franse lelie naar de adelaar van Napoleon. De waan van keizerin Charlotte van Mexico, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 27 (1997), blz. 353.

[443] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, geboorte prins Leopold, 1835, 8/2.

[444] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, geboorte prins Philippe, 1837, 9/1.

[445] Moniteur Belge, (10) 189, 7 juli 1840.

[446] G. JANSSENS, De titels van de leden van de Belgische Koninklijke Familie, in: Museum Dynasticum, 6 (1994), blz. 19-25.

[447] AKP, Fonds Leopold I, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 31 januari 1837, 646/22.

[448] AKP, Fonds Leopold I, V Handschriftelijke kopieën van de brieven tussen de Belgische en de Franse koninklijke families, brief van koningin Louise-Marie aan koning Louis-Philippe, 4 oktober 1837, 641/18.

[449] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koning Leopold I en koningin Victoria, Vol. I, 31 maart 1837.

[450] Moniteur Belge, (10) 351, 16 december 1840.

[451] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, Aankondiging van koning Leopold I, 16 december 1840, 9/2.

[452] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 7 februari 1841, 649/38.

[453] AKP, Archief graaf van Vlaanderen, chronologische lijst van de graven van Vlaanderen opgesteld door prins Philippe, 1844, 1/7 (deel 2).

[454] AKP, Fonds Leopold I, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 19 april 1841, 649/109.

[455] Fonds Leopold I, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 27 mei 1844, 652/114.

[456] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 8 mei 1853, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 4.

[457] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 25 mei 1853, in: V. CAPRON ed., o.c., , blz. 7.

[458] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 4 mei 1853, in: V. CAPRON ed., o.c., , blz. 3.

[459] A. MOLITOR, La fonction Royale en Belgique, Brussel, 1979, blz. 96.

[460] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Brief van onbekende aan Conway, 17 december 1853, 84/66.

[461] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, Vol. I, Brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 14 augustus 1847.

[462] T. DE GRAVE, o.c., blz. 34 en 39.

[463] Brief van Conway aan De Lannoy, 4 juli 1848, in: C. TERLINDEN ed., o.c., blz. 333.

[464] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 30 juli 1855, in: V. CAPRON ed., o.c., , blz. 46.

[465] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 12 augustus 1855, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 49.

[466] J. VAN OSTA, Het theater van de staat. Oranje, Windsor en de moderne monarchie, Amsterdam, 1998, blz. 54-55, 80-89 en160-169.

[467] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, Vol. II, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 24 juli 1837.

[468] J. VAN OSTA, o.c., blz. 13-17.

[469] AKP, Fonds Leopld I, D Militair Huis, 300-303.

[470] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 21 juli 1837/1857, 300-303.

[471] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 16 december 1837/1857, 300-303.

[472] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel II/3, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 7 april 1843.

[473] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel II/2, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 11 november 1842.

[474] AKP, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 22 oktober 1844, 652/247.

[475] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 26 juni 1848, 301.

[476] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 26 september 1849, 302. Vgl. AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 25 en 26 september 1853, 303. Vgl. AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 24 september 1852, 303.

[477] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, Brief van prinses Charlotte aan d’Hulst, 29 september 1851, 11/9.

[478] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel III/5, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 10 april 1847.

[479] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 5 mei 1844, 652/93. Vgl.

AKP, Fonds Leopold I, D Militair huis, 6 mei 1844, 300.

[480] AKP, Fonds Leopold I, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 2 januari 1844, 652/2.

[481] Brief van prinses Charlotte aan prins Leopold, 13 mei 1855, in: V. CAPRON ed., o.c., blz. 33.

[482] AKP, Fonds Leopold I, Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 26 januari 1842, 650/26.

[483] De bewaarde bronnen tekenen geen gedetailleerde gegevens op over de verschillende feestelijkheden. Het is niet altijd even duidelijk wie deze bijwoont en hoe ze zich daar gedragen. We kunnen hier enkel dieper ingaan op de feestelijkheden waar voldoende informatie over bewaard is.

[484] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 22 november 1852, 302.

[485] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 7 april 1850, 302.

[486] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 24 november 1852, 302.

[487] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 1 april 1850, 302.

[488] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 1 april 1856, 303.

[489] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 1 juli 1855, 303.

[490] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 14 maart 1852, 302.

[491] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 23 augustus 1856, 303.

[492] AKP, Fonds Leopold I, VI Handschriftelijke kopieën van de briefwisseling tussen koningin Louise-Marie en koningin Marie-Amélie, brief van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 11 april 1841, 649/101.

[493] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel II/2, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 7 april 1843.

[494] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel VI/1, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 24 september 1852.

[495] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prinses Charlotte aan d’Hulst, 29 september 1851, 11/9.

[496] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel V/4, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 15 augustus 1851.

[497] AKP, Fonds Leopold I, III Archief Conway, Brief van Prisse aan koning Leopold I, 1 augustus 1851, 9/13.

[498] E. GOFFMAN, The presentaiton of Self in Everyday Life, New York, 1959.

[499] M. KERCKVOORDE, Louise-Marie, blz. 21.

[500] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prins Philippe aan d’Hulst, 25 september 1860, 10/60.

[501] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, deel VII/1, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 6 maart 1857.

[502] J. VAN OSTA, o.c., blz. 15-17.

[503] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, brief onbekende afzender en aangeschrevene, s.d., 38/8.

[504] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, brief van De Briey aan de Marnix, 30 juli 1853, 37/1. vgl. AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 27-29 juli 1856, 303.

[505] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 26 augustus 1856, 303.

[506] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 26 september 1856, 303.

[507] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 1 maart 1857, 303.

[508] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 5 juni 1854, 303.

[509] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 3 juni 1854, 303.

[510] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 5 september 1850, 302.

[511] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 19-23 mei 1846, 301.

[512] AKP, Fonds Leopold I, D Militair Huis, 2 juli 1849, 302.

[513] Instructies voor een bezoek aan Antwerpen van de prinsen, december 1846, in: C. TERLINDEN ed., o.c., blz. 305-306.

[514] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, nota van onbekende hand, 11 mei 1849, 75/4.

[515] AKP, Fonds Leopold I, A Archief Grootmaarschalk, brief van Conway aan de gouverneur van Luik, 11 mei 1849.

[516] Journal de Namur, (277), 30 september 1849.

[517] L’Ami de l’Ordre, (261), 30 september 1849.

[518] L’Ami de l’Ordre, (261), 30 september 1849.

[519] L’Ami de l’Ordre, (261), 30 september 1849.

[520] L’Ami de l’Ordre, (262), 1-2 oktober 1849.

[521] AKP, Kopieën van de briefwisseling tussen koningin Victoria en koning Leopold I, V/3, brief van koning Leopold I aan koningin Victoria, 8 september 1851.

[522] AKP, Fonds Leopold I, IV Archief gravin d’Hulst, brief van prins Philippe aan d’Hulst, 8 september 1851, 10/6.

DEEL II: De interne verhouding tussen de koningskinderen