B. GENDER IN HET BELGISCH KONINGSHUIS. DE OPVOEDING VAN DE EERSTE BELGISCHE KONINGSKINDEREN

DEEL 1: Extern: socialiserende instituties

Hoofdstuk 2: Gezin

Foto 5: Leopold I, Louise-Marie, Leopold, Philippe en Charlotte

2.1 Belang van het gezin 

In zo goed als iedere cultuur is het gezin de belangrijkste socialiserende instelling gedurende de kindertijd. De moeder wordt bijna overal gezien als het belangrijkste individu voor het kind, althans in de eerste levensjaren. In een patriarchale samenleving leeft het ideaal van de vrouw aan de haard. Een mannelijke dominantie wordt als normaal beschouwd. Een man staat aan het hoofd van een staat en in het gezin domineert de wet van de vader. De vrouw bekleedt in de verschillende maatschappelijke contexten een ondergeschikte positie. Vrouwen mogen geen initiatief nemen. De moeder zorgt voor het huishouden en de kinderen zoals haar echtgenoot dit wil, terwijl de vader uit werken gaat. [253] In deze situatie brengen kinderen veel tijd door met hun moeder en krijgen ze van haar hun eerste levenslessen. Zij is de schakel tussen het kind en de maatschappij. Naast de moeder zijn de andere gezinsleden ook erg belangrijk voor het kind. Met hen knoopt het kind zijn eerste relaties aan. Het gezin zorgt er voor dat het kind zijn of haar plaats in de samenleving kent en zich volgens de bestaande regels gedraagt. Het kind ervaart het gezin als een veilige omgeving. Kinderen vinden er de stabiliteit die ze nodig hebben om zich op eigen tempo te kunnen ontwikkelen.[254] 

2.2 De koninklijke gezinssituatie 

Uit het vorige hoofdstuk weten we dat de koningskinderen niet het grootste deel van hun tijd doorbrengen in gezinsverband, maar met het opvoedend personeel. Toch kan de invloed van de samenstelling van het koninklijke gezin en de rol die de verschillende leden van het gezin spelen niet onbelangrijk zijn op de vorming van de eerste Belgische koningskinderen. Het is noodzakelijk om een deel van het onderzoek te wijden aan de rol van de ouders en de gezinssituatie.  

2.2.1 Moederrol 

2.2.1.1 Koningin Louise-Marie

Foto 6: Koningin Louise-Marie

In een patriarchale samenleving is het de vrouw die de zorg voor de kinderen op zich neemt. Zij staat binnen haar huwelijk onder het gezag van haar echtgenoot en voert diens orders uit. Ook inzake de opvoeding van de kinderen heeft de man, ondanks de vele tijd die de vrouw hierin investeert, het laatste woord.[255]  

Koningin Louise-Marie besteedt minder tijd dan de modale negentiende-eeuwse vrouw aan de opvoeding van haar kinderen. Buiten de zorg voor het huishouden heeft zij als koningin nog andere verplichtingen. In zekere zin bevindt Louise-Marie zich in een geprivilegieerde situatie, omdat ze door haar functie als koningin van België zich in de publieke, mannelijke sfeer kan bewegen. Maar dit maakt haar niet minder vrouw, laat staan minder moeder.  

Net als in de meeste negentiende-eeuwse gezinnen besteedt Louise-Marie, als moeder, meer tijd aan de opvoeding van de kinderen dan haar echtgenoot, koning Leopold I. De koning oefent niet enkel als instelling een publieke macht uit, ook als vader en hoofd van de koninklijke familie neemt hij in de private sfeer de touwtjes in handen. Hij beslist dat de koningin het toezicht op de opvoeding van de kinderen uitoefent. Leopold I schrijft aan De Lannoy dat Louise-Marie de koning op de hoogte moet houden van de opvoeding van de koningskinderen en dat ze de tussenschakel vormt tussen hem en de gouverneur. Volgens de koning is het grote voordeel van dit systeem dat de koningin voortdurend in contact staat met de kinderen en dat ze door deze bemiddelende functie uit te oefenen het vaderlijke gezag wat mildert. De vader moet volgens de koning een soort autoriteit uitoefenen boven de moeder, altijd het laatste woord hebben en op een ernstige manier de kinderen toespreken. La Reine est spécialement chargée de ma part de la surveillance de tout ce qui concerne les enfants; elle m’en rend compte et vous communiquera généralement mes vues. Ce système est sous tous les points bienfaisant et tient la mère en contact continuel avec les enfants. Elle exerce de cette manière une influence médiatrice et modifie le pouvoir paternel qui, quand il parle, doit toujours parler en dernière instance et d’une manière plus grave. Dat wil niet zeggen dat de koning het opvoedend personeel niet te woord wil staan wanneer ze hem willen spreken over de opvoeding van zijn kinderen. Cela n’êmpeche du reste nullement que je sois à tout instant tout disposé à vous entendre et à prendre connaissance de tout ce que vous pourriez désirer me communiquer. [256] Koning Leopold I pleit dus voor een patriarchaal gezag binnen zijn gezin waarbij de moeder instaat voor de opvoeding van de kinderen, maar zich moet houden aan de voorschriften van haar echtgenoot.  

De maatregelen die de koningin wil treffen voor het welzijn van haar kinderen legt ze eerst voor aan de koning. Tijdens de reizen die de koninklijke familie onderneemt moeten logies voorzien worden voor de kinderen. De koningin staat in voor het regelen van de slaapplaatsen van de prinses en de prinsen. Vooraleer de koningin de definitieve overnachtingplaatsen van de koningskinderen vastlegt, vraagt ze de mening en de goedkeuring van de koning. Zo gaat de koning grotendeels akkoord met het voorstel dat de koningin doet inzake de verblijfplaatsen van de koningskinderen in Wiesbaden. J’approuve ton idée pour l’appartement, mais je crois qu’il faudra toujours encore pour le service donner les chambres des enfants. Bijou (Charlotte) pourrait être logé dans l’autre maison ou était Madame d’Hogevorst (eredame Charlotte) si tu voulais faire examiner cela, et les jeunes messieurs chez le Duc (niet geïdentificeerd).[257] Wanneer koningin Louise-Marie het om gezondheidsredenen nodig acht om veranderingen aan te brengen in het routineus leven van haar kinderen, heeft ze daar de toestemming van de koning voor nodig. Zo stelt Louise-Marie met succes aan haar echtgenoot voor om prins Philippe meer in de buitenlucht te laten vertoeven. J’approuve beaucoup les mesures adoptés pour Philippe, il faut profiter de beau temps pour remettre ce pauvre enfant.[258] Ook voor het gewone samenzijn met haar kinderen vraagt de koningin de toestemming van de koning. Zo vertelt Louise-Marie haar moeder in 1841 dat ze de goedkeuring heeft van Leopold I om samen met de kinderen uitstapjes te maken. Je pourrais quelques fois sortir avec les enfants; le Léopich me l’a permis.[259] 

Inzake de opvoeding van de koningskinderen neemt de koning de uiteindelijke beslissingen. Ondanks deze onderworpenheid van de koningin aan de koning, erkent Leopold I het belang van Louise-Marie als moeder voor zijn kinderen. Volgens de koning is een moeder onmisbaar voor haar kinderen. Louise-Marie moet dan ook een grote rol spelen in het leven van de prinses en de prinsen en krijgt het toezicht op hun opvoeding in handen. Koning Leopold I is dan ook zeer tevreden wanneer Louise-Marie tijd doorbrengt met de kinderen, omdat ze hier veel van kunnen leren. Je suis heureux de voir que tu réunis les enfants chez toi; nous devons réellement maintenant les voir plus souvent et aussi parler de manière à ce qu’ils puissent apprendre de nous.[260] Wanneer de koningin te weinig tijd spendeert met de kinderen maant de koning haar aan om hen vaker te bezoeken. Leopold I meent dat de prinsen en de prinses niet zonder de aandacht van hun moeder kunnen en dat het moederschap een plicht is die de koningin moet uitvoeren net als haar andere verplichtingen. Je ne suis pas fâché que la séparation des enfants t’ait fait quelque impression tu oblies quelquesfois pour développer une sensibilité quelquepart morbide, que tu es nécessaire à ses enfants et que c’est véritable devoir de ton part de te conserver pour eux. Les deux garçons se tireraient encore d’affaire, mais bijou (Charlotte) a besoin d’une protection féminine et vraiment une aussi charmante enfant la mérite bien.[261]  

De koningin neemt het moederschap zelf ook niet licht op en voelt zich schuldig wanneer ze afwezig is. Quelque courte que fut mon absence elle serait troublée par la pensée que je n’ai pas fait mon devoir.[262] Louise-Marie heeft zich de moederrol eigen gemaakt, sterker zelfs, ze ziet dit niet enkel als een rol die ze vervult, maar als een plicht waarin ze niet mag falen. Aan haar moeder schrijft ze dat ze de kinderen in een sfeer van verering, eenheid en affectie wil opvoeden. Je les élève dans les sentiments de vénération, d’union et d’affection qui ont fait notre bonheurs et notre force dans les peines comme dans la joie, et jusqu’ici ils sont bien de la famille.[263] Wanneer de kinderen nog klein zijn en nog allemaal onder het gezag van Textor staan, vervangt de koningin haar bij ziekte. Les enfants ne souffrent pas du froid, mais ne peuvent sortir. Ils sont maintenant toute la journée avec moi; Mme Textor étant malade, et ont diné avec moi, ce que a été grande joie.[264] Louise-Marie geniet van de aanwezigheid van haar kinderen. Lang kan ze echter niet genieten van het moederschap, want op 11 oktober 1850 overlijdt ze. De opvoeding van de prinsen en de prinses is dan nog lang niet voltooid. Leopold, Philippe en Charlotte zijn op dat ogenblik respectievelijk vijftien, dertien en tien jaar oud. 

Koning Leopold I spaart zijn kritiek niet op de manier waarop Louise-Marie de kinderen opvoedt. Tu es toujours si prudent avec les enfants, que tu n’as pas besoin de te gêner pour les autorisations préalables je crois que cela est utile aux enfants de les sortir quelquefois de leur routine.[265] Leopold I wil enerzijds dat zijn vrouw de zorgende, zachte moederrol op zich neemt, anderzijds wil hij ook dat ze af en toe meer initiatief neemt om de routine in het leven van de kinderen te doorbreken. Ongeacht de kritiek die de koning uit, stelt hij een groot vertrouwen in de koningin als moeder. Wanneer prins Philippe kampt met hevige tandpijn is de koning opgelucht dat Louise-Marie over de goede zorg voor de prins waakt. Les enfants paraissent bien; Lipch cependant souffre evidemment d’une crise qui se rattache a ses dents. Je suis bien aise qu’il se trouve sous ton oeil, et que tu pourras aussi veiller sur cet enfant qui est ci bon.[266]  

Dat Leopold I het ouderschap eerder als moederschap ziet blijkt uit een brief die hij schrijft aan koningin Victoria. Nu zullen we spreken over Louise. Ze houdt wellicht veel van u. Ik zou zelfs zeggen te veel. Zij zou geneigd zijn de blauwe zee – of wat we nu liever de grijze of bruine zee zullen noemen – over te steken. Het bekoort haar zelfs uitermate. Maar haar aanwezigheid is hier erg nodig. Lipchen (Philippe), ik moet het u zeggen, heeft de laatste drie jaar in februari een aanval van kroep gehad. We zijn er niet zeker van dat die dit jaar ook weer opduikt. Als wij allemaal weg zijn, weten we niet wat de artsen, die bang zijn hun verantwoordelijkheid op te nemen, zullen doen. Ze moet dus met tegenzin het offer brengen voor de veiligheid van de graaf van Vlaanderen (Philippe). En met het stevige plichtsbesef dat in haar beminnelijke ziel schuilt, zal ze dat doen.[267] De koning denkt er blijkbaar niet over om zelf zijn vertrek naar Engeland af te lassen en lijkt het normaal te vinden dat de koningin thuis moet blijven om de zorg voor prins Philippe op haar te nemen. De zorgende taken en de dagdagelijkse bekommernissen worden aan de koningin, de moeder overgelaten. 

In de negentiende-eeuwse samenleving ziet men het opvoeden van kinderen als de meest nobele taak voor een moeder. Adellijke moeders spenderen veel tijd aan deze taak, maar laten haar ook grotendeels over aan het opvoedend personeel.[268] Dit geldt ook voor koningin Louise-Marie. De koningin besteedt veel aandacht aan de opvoeding van de kinderen, maar doet dit van op een afstand. De tijd die ze persoonlijk met de prinsen en de prinses doorbrengt is zeer beperkt. De eigenlijke opvoeding van de koningskinderen wordt in handen gegeven van het opvoedend personeel. 

Via de richtlijnen die Louise-Marie opstelt voor het opvoedend personeel van de prinses[269] en de prinsen[270] delegeert ze de opvoedende taken aan de gouvernante en de gouverneur. De koningin houdt zich voornamelijk bezig met de zaken die van op een afstand geregeld kunnen worden. Via korte mondelinge of schriftelijke berichten krijgen de opvoeders haar richtlijnen betreffende de lessen, het opvoedingsreglement, de examens, enzovoort. De koningin maakt De Lannoy bijvoorbeeld de instructies bekend die ze van de koning krijgt betreffende zijn feest: La Revue n’aura pas lieu. Le Roi la décommande à cause du mauvais temps, mais les Enfants doivent néanmoins aller en ville de bonne heure. La réception des personnes de la Maison a été fixée a Midi ½. Veuillez donner la voiture des enfants pour 10 h. ½ et leur dîner en ville pour 11 ¼. Veuillez aussi donner des ordres pour que l’on porte en ville des uniformes des enfants et quelques livres et objets d’occupation. Je vous expliquera le reste lorsque je vous verrai plus tard.[271] Naast het opstellen van richtlijnen geeft de koningin haar mening over de rapporten die opgesteld worden door het personeel. Wijzigingen worden pas doorgevoerd nadat deze door haar en de koning zijn goedgekeurd. Zo kijkt de koningin eerst de veranderingen na die de Briey aan wil brengen in de lessen Frans, Latijn en geschiedenis alvorens de wijzigingen doorgevoerd worden.[272]  

Een andere taak die koningin Louise-Marie op zich neemt is de keuze van de boeken die de kinderen lezen. Voor de aankoop geeft ze instructies aan De Lannoy: Veuillez faire acheter seulement, pour le Ier mai, l’histoire des Empereurs romains de Crevier et celle du Bas-Empire de Lebeau. Cela sera suffisant. Veuillez aussi m’envoyer le titre exact de l’ouvrage du Maltebrun; je le demanderai à ma mère pour Philippe, de préférence à l’histoire de Napoléon par M. de Norvins.[273] Louise-Marie vraagt haar moeder, koningin Marie-Amélie regelmatig om boeken op te sturen.[274] Wanneer de kinderen niet gehoorzamen of een examen niet naar behoren afleggen worden ze gestraft en mogen ze geen boek kiezen uit de bibliotheek van hun moeder. Je laisserai à votre disposition quelques livres, parmi lesquels vous pourrez choisir une récompense si l’examen se passait d’une manière satisfaisante.[275]  

De koningin brengt weinig tijd door met de prinses en de prinsen, meestal houdt ze zich enkel na het avondeten persoonlijk met hen bezig.[276] Op andere dagen vergezelt ze de kinderen tijdens de wandelingen. Il pleut sans cesse et il fait beaucoup de vent. Je sortirai cependant plus tard le Petit Homme, en voiture, parcequ’il s’ennuie trop grand il reste toute la journée dans sa chambre.[277] Of neemt ze deel aan de uitstappen van de koningskinderen. Zo maakt ze met de prinsen en de prinses een uitstap naar Brussel om naar het paleis en de kerk te gaan. Nous irons à 9 h. ½ en ville et nous prendrons les enfants avec nous. Veuillez seulement ordonner une voiture pour suivre avec Mme Martiny. Nous irons d’abord au Palais, puis de là à l’église. Les enfants dîneront en ville au retour de l’office. Nous resterons au Palais jusque vers 5h.[278] Soms dineert de koningin samen met haar kinderen. Ze schrijft haar moeder dat dit een waar feest is voor de kinderen. Ce soir je donnerai aux petits la fête de dîner avec moi, ce que leur fait grand plaisir.[279] Dat toont aan dat de kinderen slechts sporadisch de kans krijgen om met hun moeder het avondmaal te nuttigen. De kinderen krijgen bij slecht gedrag ook wel eens als straf dat ze niet met hun moeder mogen eten.[280] Dit moet een enorm zware straf zijn voor de kinderen, omdat ze hun moeder al zo weinig zien. 

Ondanks de weinige tijd die de koningin doorbrengt met haar kinderen kan niet gezegd worden dat ze geen interesse toont in hun ontwikkeling. Ze wil ze op de hoogte gehouden worden van de vorderingen van de prinses en de prinsen. Daarom vraagt Louise-Marie aan het opvoedend personeel om meermaals per week verslag uit te brengen bij haar in Laken. Il voudra bien venir plusieurs fois la semaine à Laeken pour voir les Princes surveiller la marche de leur instruction et de leur éducation, et rendre compte au Roi où à la Reine de ses observations.[281] Het opvoedend personeel maakt ook schriftelijke verslagen die de koningin tijdens haar afwezigheden op de hoogte moeten houden. Aan de hand van deze rapporten berispt ze of moedigt ze de kinderen aan via korte briefjes. Zo uit Louise-Marie haar ontevredenheid over Philippewanneer ze een negatief rapport ontvangt: J’ai été faché d’apprendre que Madame et le colonel n’ont pas été contents de toi la semaine dernière.[282] Via deze briefjes tracht de koningin haar kinderen aan te moedigen in hun studies en hen te motiveren om zich voorbeeldig te gedragen. 

Zelf wijst de koningin de kinderen ook op de fouten die ze schrijven in hun brieven aan haar. Ze probeert de prinses en de prinsen voortdurend te stimuleren door niet enkel de negatieve, maar ook alle positieve schoolse aspecten die aanbod komen in hun brieven te bespreken. Je te remercie bien, mon bon Léo, de ta bonne petite lettre du 29. L’écriture est fort jolie et le style est bon; mais l’orthographe laisse beaucoup à désirer. J’espère que la prochaine fois elle sera meilleure et il est absolument nécessaire que tu travailles pour te perfectionner sur ce point. Je te renvoie ta lettre corrigée à fin que tu voyes toutes les fautes que tu as faites.[283]  

Prins Leopold krijgt kritiek op zijn spelling, maar de koningin complimenteert ook zijn schrijfstijl en handschrift. 

Louise-Marie is van op een afstand betrokken bij de opvoeding van de koningskinderen. Zelf brengt ze maar weinig tijd door met de prinses en de prinsen. Dat wil niet zeggen dat ze niet veel tijd aan de opvoeding besteedt, want uiteindelijk regelt zij deze grotendeels door als tussenschakel te fungeren tussen de koning - die de uiteindelijke beslissingen neemt - en het opvoedend personeel, de eigenlijke opvoeders.  

2.2.1.2 Gravin d’Hulst als vervangmoeder  

Met het overlijden van koningin Louise-Marie gaat - zoals reeds besproken in het vorige hoofdstuk - koning Leopold I op zoek naar een gouvernante voor prinses Charlotte. De koning zoekt niet enkel een gouvernante, maar ook een vrouw die de moederrol van de koningin over kan nemen. My great wish is that she should take a maternal position.[284] Voor deze taak verkiest Leopold I de hartsvriendin van zijn vrouw, gravin d’Hulst. Hij poogt haar te overhalen om deze functie uit te oefenen door haar te schrijven hoe makkelijk Charlotte op te voeden is. Charlotte est un enfant que Louise aimait extrêmement, elle en était un peu fière et souvent elle me disait Charlotte s’élèvera elle même. Il faut seulement empêcher le mal et lui donner une bonne direction, elle a infini de bons sens, et d’obéissance et ne sera pas difficile à diriger![285]  

Foto 7: Gravin d’Hulst 

Dat het oog van de koning op gravin d’Hulst valt voor deze zeer belangrijke functie is eenvoudig te verklaren. Louise-Marie geeft immers op haar sterfbed symbolisch de moederfakkel door aan haar beste vriendin, wanneer ze gravin d’Hulst vraagt om Charlottes gouvernante te worden na haar dood. Koningin Marie-Amélie benadrukt in een brief aan de gravin dat de titel van gouvernante een grotere betekenis krijgt na het overlijden van de koningin, omdat eigenlijk enkel de moeder een echte gouvernante kan zijn voor haar dochter. (…) on ne pouvait pas la (de Montanclos) désigner comme sous gouvernante lorsqu’il n’y avait de vraie gouvernante que la Mère.[286]  

Met de benoeming van d’Hulst als gouvernante geeft de koning haar een grote verantwoordelijkheid. Ze neemt de leiding over de opvoeding van de prinses en vervangt de koningin als moeder voor de koningskinderen. Doordat de titel van gouvernante zo geladen is na het overlijden van de koningin, krijgt niemand deze titel nog na het ontslag van d’Hulst in 1854. De titel verleent d’Hulst een moederlijke autoriteit die haar van de rest van het personeel onderscheidt. De speciale positie van d’Hulst wordt ook opgenomen in het contract van de ondergouvernante. Je lui (Kittl) ai fait toucher au doigt ce qu’il y a de particulier dans la situation tout maternelle de Mme d’Hulst à l’égard de la jeune princesse et comment c’est avec l’autorité d’une mère, plustôt avec celle d’une gouvernante.[287] Hoewel de ondergouvernante meestal de taken van d’Hulst moet overnemen door haar veelvuldige afwezigheden, krijgt ze niet de moederstatus van de gravin. 

De aanstelling van de gravin toont nogmaals aan hoeveel belang de koning hecht aan een moeder voor zijn kinderen. Volgens hem is enkel gravin d’Hulst geschikt voor deze taak. Good Madame d’Hulst, Louises faithful friend, will have the kindness of trying to give the children much of her time. It is a great acquisition, she was the only friend out of her family Louise had, she can therefor better than anyone else enter into the feelings which guided Louise. For Charlotte it is of immense importance and for the two young gentlemen it may prove also benefical, as a female influence of that sort is almost indispensable.[288] Niet enkel de prinses heeft behoefte aan moederlijke zorgen, ook voor de prinsen is een soort van moederliefde onontbeerlijk. De koning wil voornamelijk dat d’Hulst in dienst treedt om zo vlug mogelijk de koningin, de moeder te vervangen. Vous avez surtout bien fait de marquer ce que j’ai souligner que je désire autant plus que possible que Mad. d’Hulst soit pour mes enfants une seconde mère.[289] Koningin Marie-Amélie schrijft d’Hulst dat ze in haar nieuwe taak de koningskinderen vooral deugden en plichten moet bijbrengen. Du roi qui veut que vous avez une influence salutaire auprès de tous ses enfants et que vous remplacez auprès d’eux leur Sainte Mère pour les aider dans le chemin de la vertue et du devoir.[290] 

Wanneer de gravin in Laken verblijft neemt ze de taken van gouvernante waar en tracht ze de kinderen met zo veel mogelijk warmte te omringen. Maar d’Hulst is vaak afwezig en laat haar taken dan over aan de ondergouvernante. De ondergouvernante beschikt tijdens de afwezigheid van gravin d’Hulst niet over een moederlijke autoriteit. Net als de koningin wordt de gravin via rapporten en verslagen op de hoogte gehouden van de vorderingen van de kinderen.[291] D’Hulst vervangt de koningin ook voor de keuze van literatuur voor de prinses. De ondergouvernante mag pas een boek aan Charlotte geven als ze de toestemming hiervoor heeft van de gravin. Madame Kittl m’a chargé de vous demander si je peux lire Van Praet ‘Histoire de Flandre’; elle est en train de le regarder; elle demande aussi si il est nécessaire qu’elle vous envoie le titre de tous les livres que j’ai lis ou lirai.[292] Wanneer d’Hulst geen tijd heeft om een boek te kiezen voor de prinses, wendt Charlotte zich tot haar vader. Je suis toujours sans livre, je vous prierais bien d’avoir la bonté d’indiquer quelque chose d’intéressant et d’instructif; ou bien si vous êtes trop occupée en ce moment j’en demanderai à cher Papa.[293] Ook inzake de aanstelling van nieuwe leraressen en leraars is het haar stem die uiteindelijk telt.[294] Tijdens haar afwezigheden wordt d’Hulst op de hoogte gehouden van de opvoeding en blijft ze de belangrijkste beslissingen zelf nemen. 

Ondanks de veelvuldige afwezigheden van de gravin, slaagt ze er toch in om een soort vervangmoeder voor de koningskinderen te worden. Wanneer ze niet bij de kinderen kan zijn onderhoudt ze per brief contact met hen. Uit deze brieven blijkt dat de kinderen de gravin vertrouwen en graag in haar gezelschap vertoeven. Prins Leopold lucht zijn hart bij de gravin wanneer zijn vader hem verbiedt naar de kerk te gaan terwijl hij net daar troost wil vinden voor zijn verdriet om de dood van zijn moeder. Cher papa m’a defendu d’aller à l’église avant quinze jours. J’aurai tant aimé à aller pleurer sur le tombeau de Ma Chère et Vénérée mère, elle m’attire d’une manière incroyable. Je voudrai pouvoir rester auprès d’elle et il m’en coute beaucoup de l’(onleesbaar woord) à des étrangers. Je l’ai invoqué plus que les autres jours hier soir et j’ai tant pleuré de penser qu’on ne la reverra jamais. Cela me ferait beaucoup de bien d’aller à l’église, mais enfin, adieu madame, votre bien dévoué et désolé Léopold.[295] De koningskinderen vragen de gravin om raad en zijn blij wanneer ze in haar raadgevingen een antwoord vinden op hun vragen. Je vous remercie bien des bons conseils que vous me donnez dans votre bonne lettre du 8 et je tacherai de les suivre.[296] Naast de intensieve briefwisseling willen de prinsen en de prinses toch voornamelijk in het gezelschap van d’Hulst vertoeven.[297] 

Zeker voor prinses Charlotte is de band met gravin d’Hulst erg belangrijk. De gravin is voor Charlotte vermoedelijk nog meer dan voor de prinsen een vervangmoeder. Wanneer de koningin sterft is de prinses nog maar tien jaar oud en moet ze nog door een aantal belangrijke fases heen. In de negentiende-eeuwse adellijke kringen is de raad en bijstand van de moeder onvervangbaar bij de eerste en plechtige communie en bij het huwelijk. Louise-Marie mist deze cruciale moeder-dochtermomenten. D’Hulst vervangt haar hierin zo goed mogelijk. 

Meisjes worden ingeschreven op de lijst van de eerste communicanten tussen hun tiende en twaalfde levensjaar. Vervolgens worden ze gedurende zes of zeven maanden onderwezen in de catechese. Meisjes die binnen de familie grootgebracht worden, volgen een aantal lessen bij de parochiepriester. Hij onderwijst hen in de mysteries van het geloof en laat hen tegen elke les een stuk van buiten leren. De dag van de eerste communie is een heel plechtig en belangrijk moment. Dit evenement maakt een einde aan de kindertijd en laat het jonge meisje het christelijke leven betreden. Het meisje wordt onder de bescherming van de heilige maagd geplaatst, die de plaats inneemt van de moeder als spirituele leidster. Vanaf dat ogenblik wijdt de moeder haar dochter in de wereld van het huishouden in.[298]  

Omwille van het belang van de eerst communie voor een katholiek opgevoede prinses als Charlotte wil koningin Marie-Amélie dat gravin d’Hulst de voorbereiding hiervan doet.[299] De gravin kan tot haar grote spijt de prinses niet begeleiden in deze belangrijke fase van haar leven. (…) et qu’il ne fallait rien moins qu’une raison aussi forte aussi cruelle pour me retenir loin de ma chère princesse dans un moment aussi grave que celui de la Préparation de sa Première communion (…)[300] Charlottes eerste communie heeft op 25 juni 1853 plaats, vermoedelijk in afwezigheid van de gravin.[301] 

Wanneer katholieke meisjes tussen de twaalf en vijftien jaar oud zijn, bereiden ze zich voor op hun plechtige communie. Met het afleggen van deze gelofte beoefenen ze nieuwe religieuze praktijken. Ze trainen de volharding in hun geloof en beleven het veel intenser. De meisjes wijden zich meer en meer aan de katholieke deugd van de liefdadigheid.[302] 

Ook bij de voorbereiding van de plechtige communie van prinses Charlotte is de gravin afwezig. De prinses moet dus wederom in haar eentje de voorbereidingen treffen en mist hierdoor de goede raadgevingen die de gravin haar kan geven. Mais je pleure aussi pour mes petits enfants qui étaient si heureux de l’espoir de vous révoir et surtout pour ma chère petite Charlotte à laquelle votre personne et vos bons conseils auront été si nécessaire dans cet important moment de la confirmation et dans toutes les circonstances actuelles.[303] Maar op de dag van de plechtige communie van Charlotte op 5 maart 1855 is de gravin wel aanwezig.[304] 

De huwelijkskandidaten voor een adellijk meisje worden geselecteerd door haar ouders. Met een beetje geluk mag ze hier zelf haar toekomstige echtgenoot uit kiezen. Het is de moeder die het meisje volledig voorbereidt op haar nieuwe taak van echtgenote en haar een antwoord geeft op alle vragen betreffende haar nieuwe positie. Wanneer de keuze van de huwelijkskandidaat gemaakt is, mag de jongeman enkel zijn toekomstige bruid bezoeken in het bijzijn van haar moeder, die het meisje aanwijzingen geeft. [305] 

Ook voor haar huwelijk kan prinses Charlotte geen raad meer krijgen van haar moeder en wendt ze zich tot haar vervangmoeder. Koningin Marie-Amélie schrijft aan de gravin hoe erg het is voor Charlotte om de goede raad van haar moeder te moeten missen bij de voorbereiding van haar huwelijk. Ze vraagt dan ook aan de gravin om de prinses haar boek met huwelijksraadgevingen te geven wanneer ze naar Laken gaat. Des lettres que je récois de notre chère petite. Elle me parait dans les meilleurs sentiments et bien apprécie sa position, pauvre enfant combien sa sainte et angélique Mère l’a manqué dans ce moment! Je veux lui donner ma livre de mariage (…)[306] Gravin d’Hulst is met de verloving van de prinses in 1857 met aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk niet meer in dienst als gouvernante van de prinses, maar Charlotte kan nog wel op haar rekenen. Uit een brief van de prinses aan de gravin blijkt dat ze al eens een gesprek gevoerd hebben over haar toekomst. Vermoedelijk heeft de gravin haar toen al enige raad gegeven in verband met een mogelijk nakend huwelijk. (…) je n’oubliera pascette douce conversation, la près de la terrasse où nous avons traîté en même temps tant de graves questions d’avenir, où vous m’avez promis de communicer tous les Dimanches pour obtenir le bonheur de ma vie (… ) je serai donc heureuse de vous revoir et d’en causer avec vous ainsi que de grandes devoirs de ma nouvelle existence. L’année dernière ce que vous m’avez dit m’a semblement convaincue que ce que vous me direz maintenant pour m’enseigner la manière de vivre saintement dans l’état de vie que Dieu me prépare aura encore le même effet, j’espère que vous m’écrivez tant ce que nous disiez à votre fille à ce grand moment. Vous avez été comme une mère pour moi.[307] Charlotte ziet d’Hulst als een moeder en verwacht dan ook op de vooravond van haar huwelijk een moeder- dochtergesprek waarin de gravin haar alle goede raad geeft die ze haar dochter ook zou geven.  

De drie koningskinderen hebben met gravin d’Hulst een andere band dan met de rest van het opvoedend personeel. Ze nemen haar meer in vertrouwen en na haar ontslag blijft het contact behouden. D’Hulst vervangt grotendeels de koningin als moeder, ze geeft de kinderen aandacht en houdt zich met hun opvoeding bezig. Net als de koningin is d’Hulst vaak afwezig en kan ze zich maar weinig persoonlijk met de opvoeding bezig houden. 

2.2.2 Rol van de vader 

Leopold I heeft als koning van een jonge natie weinig tijd om zich met de opvoeding van zijn kinderen bezig te houden. Deze taak laat hij over aan zijn echtgenote en na diens dood aan gravin d’Hulst en Conway. Maar het is niet omdat de koning tijd tekort heeft om deze taak nog bij in zijn programma op te nemen, dat hij zichzelf als vader geen plaats toekent in het leven van zijn kinderen. Hij schrijft zichzelf de rol voor van strenge, berispende vader die de uiteindelijke beslissingen neemt. Le pouvoir paternel qui, quand il parle, doit toujours parler en dernière instance et d’une manière grave[308]. De momenten die de koning persoonlijk met de kinderen doorbrengt zijn weliswaar schaars, maar Leopold I besteedt - in tegenstelling tot wat vele auteurs beweren - wel degelijk aandacht aan de opvoeding van de prinses en de prinsen. 

Foto 8: Koning Leopold I

Koning Leopold I neemt de rol van autoritair vaderfiguur die hij zichzelf toeschrijft ook werkelijk aan. Net zoals de koningin geen beslissingen mag nemen over de opvoeding van de koningskinderen zonder de toestemming van de koning, zo moet het personeel na de dood van Louise-Marie zich ook tot Leopold I wenden alvorens ze iets ondernemen met de prinses en de prinsen. 

De koningskinderen brengen zonder hun vader de zomer van 1851 door in Ems. Ondanks de afstand tussen de verblijfplaats van de koning in België - wisselend tussen Laken, Brussel en de Ardennen - en van de prinsen en de prinses in Ems moet het opvoedend personeel eerst de goedkeuring van de koning verkrijgen vooraleer ze hun planning kunnen vastleggen. Lorsque nous avons éprisé nos promenades autour d’Ems nous irons à Soltznfels et à Ehrenbreitschtein, plus tard, si le roi n’y soyait pas d’inconvénient (…) J’ai besoin d’avoir des ordres du Roi avant de laisser prendre racine a un semblable projet.[309] 

Een belangrijke keuze als deze van de toekomstige echtgenote van prins Leopold valt ter ere van de koning. Buiten het weten van de prins om maakt de koning zijn keuze. Prins Leopold kan hier maar weinig tegen inbrengen, want de wens van de koning is het bevel van de prins. Onze beste papa (sic) heeft voor mij een gezellin gekozen: aartshertogin Marie, de dochter van de Palatine. Ze is zestien jaar. Ik was zeer verwonderd toen ik deze keuze vernam, maar ik heb mij onderworpen aan de beste wil.[310] 

De koning oefent een sterk gezag uit over de koningskinderen en stelt strenge eisen.[311] Wanneer de koning slechte verslagen ontvangt over de kinderen, spreekt hij hen hierover aan. Zo is prins Leopold in de periode dat hij veel ruzie maakt met de Briey vooral kwaad op hem, omdat hij slechte rapporten stuurt naar de koning. Graf ne pouvant en maîtrise deux demandes à nous séparer et fait tous les jours des rapports contre moi à cher Papa.[312] De Briey is van mening dat het geschil enkel opgelost kan worden en het gedrag van prins Leopold enkel verbeterd kan worden wanneer prins Leopold onder het directe gezag van de koning staat. Pour réussir près du Prince Léopold, il faut pouvoir diriger son éducation sous les ordres immédiats du Roi. Une fois armé de cette autorité, il ne reste qu’a l’appliquer.[313] De houding van prins Leopold kan dus enkel veranderd worden door hem onder een gezag te plaatsen dat gelijk is met dat van de koning. Dit toont aan dat de koning een zeer sterke autoriteit uitoefent over zijn kinderen en dat zijn wil wet is voor de prinses en de prinsen. 

Indien Leopold I verneemt dat de kinderen slecht presteren maakt hij gebruik van zijn gezag om hen aan te manen beter te studeren. Wanneer de koning te horen krijgt dat prins Leopold praatziek is, schrijft hij de prins om hem te zeggen dat hij aan zijn fouten moet werken. Pour ce qui concerne le bulletin qui m’est parvenu hier matin, je vois avec plaisir que le travail va bien, mais on se plaint d’une disposition beaucoup parler sans utilité. Nous allons un peu examiner cela; tu es un bon enfant et le ciel t’as doué de bon sens; ce sont là des qualités pour lesquelles tu dois une sincère gratitude à la providence. Il serait bien dommage de gâter cela en aller au bavardage. (…) Tu es encore très jeune et une mauvaise habitude peut facilement se changer et céder la place à une bonne. Je parle dans ton intêret et j’en appelle à ton bon sens.[314] Prins Leopold lijkt het nut van studeren niet in te zien. De koning tracht hem vervolgens te overtuigen van het belang van goede studieresultaten voor zijn toekomst. Ce n’est pas pour nous que nous vous engagerons d’apprendre, mais pour vous même, parce que l’ignorance est une incapacité, un véritable malheur, car les positions sociales, loin d’être une protection comme autre fois, sont un motif de malveillance et même de haine.[315] 

Om de verschillende talen te oefenen die de kinderen leren, raadt de koning hen aan om niet enkel brieven in het Frans te schrijven, maar ook in het Engels en het Duits. De brieven die Leopold I ontvangt van de prinses en de prinsen leest hij na op schrijffouten en hij bestudeert het handschrift. Prinses Charlotte stelt de koning tevreden, omdat ze hem een foutloze brief in het Engels stuurt. You have written to me a very dear English letter, in which I have not discovered anything incorrect, which has given me great satisfaction. Your writing to me in English will prove very useful and I therefor recommend it to you.[316] In een brief aan prins Leopold legt de koning uit waarom een juiste spelling zo belangrijk is. Nous vivons dans un temps au l’on écrit beaucoup et ou il est important de savoir écrire correctement et de s’exprimer d’une manière agréable.[317] De koning merkt op dat prins Leopold de letters te dicht bij elkaar schrijft[318], maar dat prinses Charlotte[319] en prins Philippe[320] een duidelijk handschrift hebben.  

Koning Leopold I is als vader wel degelijk geïnteresseerd in het verloop van de opvoeding van de prinses en de prinsen. Hij kan weliswaar het groeiproces van zijn kinderen niet helemaal persoonlijk volgen, maar tracht toch zo goed mogelijk op de hoogte te zijn van het verloop hiervan.  

Zoals reeds eerder gezegd houden de koningin en het opvoedend personeel de koning op de hoogte van de vorderingen van de prinsen en de prinses. De koning geeft echter niet enkel zijn goed- of afkeuring bij een voorstel. Soms haalt hij zelf ook problemen aan die hij opmerkt bij één van de kinderen. Zo uit de koning zijn bezorgdheid over het trage leerproces van prins Leopold aan koningin Louise-Marie. Leo est un enfant très impatient, il faudra tâcher graduellement d’agir sur un sentiment qu’il a, c’est qu’un petit prince de nos jours doit être plus instruit que tous les autres ou il devient un objet de ridicule et de mépris.[321] Of wijst de koning op een mogelijk negatieve ontwikkeling in het karakter van prins Leopold. Les accounts of the children sont intéressant, il faudra veiller plus tard à ce que le caractère de Leopold ne se developpe pas d’une manière facheuse.[322] 

Vanaf het ogenblik dat d’Hulst de plaats inneemt van de koningin, vervangt ze haar ook in de briefwisseling die tussen de koning en zijn vrouw bestond. D’Hulst en Leopold I schrijven elkaar regelmatig over de kinderen. Meestal is het de gravin die de koning op de hoogte moet houden, maar de momenten waarop de gravin niet aanwezig is in Laken, vertelt Leopold I haar over de gesteldheid van de kinderen. J’ai trouvé les enfants bien, mais Leo qui a eu des rhumes en septembre et est un peu maigre.[323] Verder vraagt hij haar ook om raad te geven, wanneer bijvoorbeeld Charlotte geopereerd moet worden aan haar tanden. Je partage bien votre opninion qu’il serait imprudent de faire l’opération pour les dents de Charlotte dans ce moment-ci.[324] De koning en de gravin houden elkaar dus op de hoogte. De informatie komt meestal van de gravin. 

Voor belangrijke zaken als de aanstelling van een nieuwe gouverneur mengt de koning zich persoonlijk in de opvoedingskwestie. Hij wil met de nieuwe gouverneur praten over diens visie op de opvoeding van de prinsen. Permettez-moi de vous engager, mon cher Colonel, à faire demander au Roi pour demain matin un moment d’audience pour lui exposer vos vues et prendre ses ordres. Le Roi aimerait beaucoup que vous Lui remissiez, le plus tôt possible, un plan d’ensemble pout toute l’éducation de Leurs Altesses Royales.[325] Veel tijd kan de koning niet aan de opvoeders spenderen, omdat zijn koninklijke functies primeren. De gouverneur krijgt normaal gezien zijn bevelen rechtstreeks van de koning. Le gouverneur est chargé de la haute surveillance de l’éducation des princes. Il reçoit directement, et transmet les ordres du Roi.[326] Meestal heeft de koning geen tijd om de gouverneur zijn richtlijnen mondeling over te brengen. N’ayant pas eu le temps de vous donner quelques explications verbales, j’empresse de vous écrire.[327] Dit wil niet zeggen dat de koning niet klaar staat voor het opvoedend personeel wanneer ze hem echt nodig hebben. Cela n’êmpeche du reste nullement que je sois à tout instant tout disposé à vous entendre et à prendre connaissance de tout ce que vous pourriez désirer me communiquer. 

De koning vindt het heel belangrijk dat zijn kinderen goed studeren en zoals we daarnet gezegd hebben stimuleert hij hen om hun best te doen. De keer dat koning Leopold I persoonlijk de vorderingen van prins Philippe controleert tijdens de gymnastiekles is eerder uitzonderlijk. I assisted yesterday at the exercises of gymnastics of Lipchen and I was quite astonished, he really does very difficult things with great assurance. He looked very dear with a blue cap on his fain curls, holding himself extremely straight and well.[328] Het personeel stuurt rapporten waarin ze de ontwikkelingen van de kinderen op alle gebieden beschrijven aan de koning. Aan de hand van deze verslagen blijft de koning op de hoogte van de ontwikkelingen van zijn kinderen. Hierop baseert de koning wat hij aan zijn kinderen schrijft. Leopold I is niet enkel belerend, hij stimuleert de koningskinderen ook wanneer ze goed hun best doen tijdens de lessen. De koning laat prins Philippe weten dat hij heel tevreden is over het positieve verslag dat hij over hem heeft ontvangen en probeert hem nog eens extra te stimuleren om goed zijn best te blijven doen. J’ai été vraiment satisfait de voir un si bon bulletin, il vous serait facile que cela fut toujours ainsi qu’il n’y a pas d’excuse quand cela est autrement. Un peu de réflexion doit vous convaincre que c’est maintenant que vous devez acquérir les connaissances dont vous ne pouvez pas vous passer, et que le temps est précieux et passe vite. Tu ne manques nullement de bon sens applique le donc, et tu verras avec satisfaction un jour les grands ouvrages qui en résultent pour toi.[329] In een andere brief aan prins Philippe uit koning Leopold I nogmaals zijn tevredenheid over het studiegedrag van de prins en benadrukt waarom het zo belangrijk is om kennis te hebben van verschillende zaken. Ta lettre est bien écrite et m’a fait du plaisir. Tu es studieux et tu as une bonne disposition pour apprendre; tu ne te laisse pas déranger dans cette disposition qui te facilitera bien des choses. De nos jours un ignorant n’est plus de tout toléré; on s’en moque et on le méprise; comme tu n’aimes ni l’un ni l’autre, tu tiens entre tes propres mains la possibilité de l’éviter.[330] 

Koning Leopold I meet zichzelf de rol aan van gezaghebbende vader. Niemand neemt beslissingen inzake de opvoeding van de koningskinderen zonder de goedkeuring van de koning. Hij heeft geen tijd om zich bezig te houden met de opvoeding van zijn kinderen. Maar hij is wel geïnteresseerd in het verloop van het ontwikkelingsproces van de koningskinderen en in de manier waarop ze zich gedragen. 

2.2.3 Relaties binnen het gezin 

2.2.3.1 Relatie koningin – koning

Koning Louis-Philippe van Frankrijk regelt voor zijn dochter Louise-Marie een huwelijk met de eerste Belgische koning, Leopold I. Op 9 augustus 1832 beloven ze elkaar eeuwige trouw. Dat het eerste Belgische koningspaar een huwelijk sluit dat niet tot stand komt uit liefde is niet vreemd in de adellijke kringen waarin zij grootgebracht zijn. Jonge adellijke meisjes leren dat een huwelijk uit liefde een dwaasheid is en dat ze voor het vinden van een echtgenoot op de keuze van hun ouders moeten vertrouwen. De meisjes verkiezen een echtgenoot met veel macht en ambitie, zodat ze naar hem op kunnen kijken en zo eventueel van hem kunnen leren houden. Indien ze niet onmiddellijk van hun echtgenoot houden, stelt hun moeder hen gerust dat ze wel van hem zullen houden wanneer ze samen kinderen krijgen. Het moederschap zou immers alle deuren openen naar de liefde voor de echtgenoot als vader van haar kinderen.[331] 

Ook Louise-Marie houdt niet onmiddellijk van haar kersverse echtgenoot. De eerste maanden laat ze haar moeder weten dat de koning haar goed behandeld, maar dat ze niet meer dan vriendschap voor hem voelt. Louise-Marie schrijft koningin Marie-Amélie over de weerzin die het ‘dierlijke aspect’ van haar nieuwe positie bij haar opwekt. Ze walgt van de seksuele betrekkingen met haar echtgenoot, maar voelt zich verplicht om hem tijdens deze momenten toch een blijk van genegenheid te tonen. De dagen die volgen op deze brief betuigt ze haar spijt over deze uitspraak en zegt ze dat ze er zeker van is dat ze nog van hem gaat houden, maar dat dit nog pijnlijk kan worden voor haar.[332] 

Hoewel de koning steeds vaker Laken voor de Ardennen ruilt als verblijfplaats, leert de koningin gaandeweg onvoorwaardelijk van haar man houden. Wanneer haar moeder haar hierover aanspreekt, zegt ze dat ze tevreden is zolang Leopold I in de Ardennen gelukkig is en dat je van anderen moet houden omwille van hen en niet voor jezelf. Et si je sais que Léopold est content là où il est, c’est tout ce qu’il me faut. On doit aimer ceux qu’on aime pour eux, et pas pour soi.[333] Louise-Marie is op de hoogte van de affaire van de koning met Arcadie Claret de Viescourt. Toch blijft ze ongeacht de ontrouw van haar echtgenoot trouw in haar liefde voor hem.[334] De koningin voelt aan dat de koning haar aanwezigheid niet altijd op prijs stelt en dat hij altijd wel een goede reden vindt om haar niet mee te moeten nemen op zijn uitstappen. De Leopich heeft altijd goede redenen om mij niet mee te moeten nemen.[335] 

Na de dood van koningin Louise-Marie beschrijft de koning zijn gezin en zijn echtgenote in een brief aan zijn schoonbroer: Tu as bien connu notre foyer paisible et l’ange de bonté et de tendresse qui le dirigeait et qui ne vivait que pour moi; car même les enfants venaient bien loin après dans l’affection qu’elle me portait. En 18 ans, jamais il n’y eut entre nous un mot dur, ne fût-ce que d’impatience. Tout cela est maintenant détruit et naturellement quantitié d’autres choses qui en dépendent.[336] De koning schetst in deze brief een ideaalbeeld van het gezin dat ontsproot uit zijn huwelijk met Louise-Marie. Samen stichtten ze een vredig gezinnetje dat in goede banen geleid werd door de koningin. Ook de relatie tussen hemzelf en de koningin leek als in een sprookje. De koningin hield ongelooflijk veel van hem, nog meer dan van haar kinderen, en ze konden het zo goed met elkaar vinden dat ze nooit ruzie maakten. Toch mist deze brief iets, de koning zegt niets over hoeveel hij zelf van Louise-Marie hield. Hij beschrijft enkel dat zij hem als het ware verafgoodde, maar laat niets los over de gevoelens die hij koesterde tegenover zijn echtgenote. Hun relatie was erg onevenwichtig. Enkel Louise-Marie investeerde in de relatie. Zij gaf en de koning nam. 

Vermoedelijk waardeert de koning de koningin voornamelijk omwille van haar goede zorgen voor de koningskinderen en minder om haar kwaliteiten als echtgenote. De relatie tussen Leopold I en Louise-Marie kan niet echt goed geweest zijn, want anders zou de koning vermoedelijk geen affaire begonnen zijn met Arcadie Claret de Viescourt. Ook het feit dat ze aparte vertrekken bewonen in hun verschillende verblijfplaatsen en niet samen slapen duidt op een slechte liefdesrelatie.[337] In een brief aan zijn zus Sophie laat de koning weten dat hij zijn vrouw veel te mager vindt en dat ze hierdoor veel ouder lijkt dan ze eigenlijk is. Louise se porte assez bien; elle n’est pas solide et d’une maigreur qui dépasse toute imagination. Elle a été une enfant très fluette et c’est bien pour cela qu’elle n’a pas du tout l’air jeune pour son âge; elle pourrait tout aussi bien avoir 36 ans que 23.[338] Veel lof heeft de koning niet voor het uiterlijk van Louise-Marie.  

Maar het is niet omdat de koning en de koningin geen ideale liefdesrelatie hebben, dat ze het als ouders en vrienden niet goed met elkaar kunnen vinden. Ze onderhouden op regelmatige basis contact met elkaar en houden elkaar op de hoogte van allerhande ontwikkelingen in het leven van de koningskinderen en het Belgische en buitenlandse politieke leven. Hun relatie heeft eerder een formeel karakter en is onevenwichtig. De koning heeft net als in de opvoeding van de kinderen de macht in handen, de koningin aanbidt hem en hij is haar ontrouw zonder dat zij hem dit echt kwalijk neemt. 

2.2.3.2 Relatie ouders-kinderen 

Reeds eerder kwam aan bod dat de koning en de koningin zich voornamelijk van op een afstand bezig houden met de koningskinderen. Persoonlijk brengen ze weinig tijd met de prinses en de prinsen door. Zelfs als heel het gezin op dezelfde plaats verblijft, gebeurt het dat ze elkaar niet zien. Gewone dingen als samen eten met het hele gezin zijn eerder uitzonderlijk binnen de koninklijke familie. Wanneer de kinderen wel met hun ouders eten zijn ze zeer gelukkig. Ce soir je donnerai aux petits la fête de dîner avec moi, ce que leur fait grand plaisir.[339] De prinsen en de prinses kijken echt uit naar de gezamenlijke diners. Het is dan ook een strenge straf voor hen als deze diners afgeschaft worden om hen te straffen voor hun slecht gedrag. Le petit repas d’hier s’est fort bien passé et a enchanté les enfants qui dîneront encore avec moi jeudi, s’ils sont sages.[340] Hoewel de koning voorstelt om meer met de kinderen te eten om hun manieren te verbeteren, blijven ze meestal de maaltijden gescheiden nuttigen. J’approuve beaucoup le diner souper de famille qui formera les manières des jeunes princes.[341] 

De prinses en de prinsen leven niet alleen geschieden van elkaar, maar ook van hun ouders. De geringe momenten die ze kunnen spenderen met hun ouders worden doorbroken door de vele reizen die de koning en de koningin moeten ondernemen. De koninklijke verplichtingen primeren in het leven van een koning en koningin en doen hen regelmatig langdurige reizen maken. Tijdens deze reizen blijven de koningskinderen achter bij hun personeel in Laken en vernemen de ouders per brief de ontwikkelingen van hun kinderen.  

Door de veelvuldige en langdurige afwezigheden van de koning en de koningin kunnen ze hun kinderen niet zien opgroeien. Ze moeten van het personeel vernemen wat de kinderen allemaal geleerd hebben en hoe ze zich ontwikkelen. Zo kan het koningspaar de eerste verjaardag van prinses Charlotte niet bijwonen en verneemt de koningin in een brief dat prinses Charlotte een nieuwe tand heeft. J’ai eu hier et ce matin des nouvelles du pauvre enfant. Elle a percé une nouvelle dent en haut et son jour de naissance s’est très bien passé.[342]  

Als kleine kinderen kennen de prinsen en de prinses hun ouders nog niet goed, omdat ze hen zo weinig zien. Wanneer het koningspaar dan thuis komt na een lange reis geeft dit bij de kinderen wel eens herkenningsproblemen. Zo herkent prins Leopold zijn moeder niet onmiddellijk wanneer hij haar na een lange reis weerziet. Je ne crois pas qu’il m’ait reconnu, du moins dans le premier moment, car il était tout timide et n’a pas voulu venir avec moi; mais il a très bien reconnu le roi et a été charmant pour lui, le regardant, riant, se sachant, voulant rester toujours auprès de lui et lui apportant tous ses joujoux.[343]  

Kinderen veranderen sterk op korte tijd. De koningin en de koning merken deze veranderingen goed op na een lange reis. Koning Leopold I is in 1840 niet tevreden bij het weerzien van de prinsen, omdat ze beiden vermagerd zijn tijdens zijn afwezigheid. Prinses Charlotte daarentegen is veel sterker geworden. We were not very much pleased with the appearance of Leopold and Philippe the first is grown thinner the sea air does not agree with him I think. The second though better in harmony with the sea is also grown thinner heaven knows why. En revanche the little princess looked remarkably pretty and is grown much stronger during our absence.[344] 

Het koningspaar mist veel van het groeiproces van de prinses en de prinsen doordat ze weinig in elkaars aanwezigheid vertoeven. Toch groeit er een speciale band tussen de ouders en de kinderen, die niet vergelijkbaar is met andere relaties die ze aanknopen. Ze missen elkaar bij lange afwezigheden, er is plaats voor gezelligheid en genegenheid tijdens hun samenzijn. 

Na een lange verwijdering van de ouders en de kinderen beginnen ze elkaar te missen. De kinderen zijn altijd heel gelukkig bij het weerzien van hun ouders en vinden het niet leuk dat ze zo vaak op reis moeten gaan. Prinses Charlotte vraagt haar vader na een zoveelste reis om niet meer te vertrekken, maar de koning moet haar helaas teleurstellen. The children we found very dear and nice looking and much pleased to see us. Charlotte said with a dear melancholy for “cher Papa ne Vous en allez plus”. They will be sadly grieved at our leaving.[345] Wanneer de koningin en de koning naar Oostende vertrekken, wenen de kinderen van verdriet om het vertrek van hun ouders. Nous partons à 10 h pour Ostende, les enfants ne font que sangloter, ce qui me fend le coeur: heureusement qu’à cet âge les chagrins ne sont pas de longue durée.[346] Het koningspaar is nog maar net terug van deze reis naar Oostende of ze vertrekken al naar een nieuwe bestemming, wat de kinderen opnieuw triestig stemt. Les enfants sont tristes de notre départ.[347] Volgens de koning is prinses Charlotte nog het meest gekant tegen de verwijdering van haar ouders. The person most opposed to our absence is dear little Charlotte, she cannot bear our not being with her.[348] Dat de kinderen echt wel blij zijn om hun ouders terug te zien toont het lange wachten van prins Leopold aan. Wanneer de koningin en de koning terug komen van een maand Compiègne blijft de prins wakker om te wachten op zijn ouders. De ouders missen op hun beurt de kinderen, want hoewel het al erg laat is gaat de koningin toch eerst nog kijken naar de kinderen om te zien hoe ze het maken. De twee kleinsten liggen al te slapen, maar prins Leopold is zoals gezegd speciaal opgebleven om zijn ouders nog te kunnen zien alvorens hij gaat slapen.[349] Ook wanneer de koningin alleen in het buitenland verblijft, mist ze haar gezin. Je suis encore souffrante et justement triste d’être loin de vous. Voici huit jours que je suis partie de Laeken et que je n’ai vu, ni votre papa, ni vous.[350] Ook de koning is heel blij als hij zijn kinderen kan zien. Hoewel hij twee maanden na het overlijden van zijn vrouw al in de Ardennen verblijft, komt hij graag wat vroeger naar huis om tijd door te brengen met zijn kinderen.[351] Je serai aussi heureux de me retrouver avec mes bons enfants et je peux que je couperas un peu mon séjour.[352]  

De koningin, de koning en de koningskinderen zijn een groot deel van de tijd die ze samen doorbrengen aanwezig op officiële gelegenheden. Maar wanneer ze samen zijn in de intimiteit van hun gezin, brengen ze de tijd op een ontspannen manier door. Tijdens deze zeldzame momenten is er plaats voor gezelligheid. Zo nodigen de prinsen de koningin uit om bij hen te komen eten. Ze maken er een groot feest van, ze hebben heel hun appartement met bloemen versierd en als een echte gentleman nemen ze de koningin bij de arm.[353] Charlotte is niet aanwezig op dit feestje, omdat zij op een ander uur eet dan haar broers.[354] Het gebeurt niet vaak dat de drie kinderen samen zijn. Als dat wel gebeurt genieten ze ervan.[355] 

Een andere activiteit die vaak gepaard gaat met gezelligheid is het spelen met de kaarten. Niet enkel de kinderen kaarten, ook de koning en de koningin spelen soms mee. Le lendemain 9 on a célébré ma fête, et le soir, cher Papa a été assez bon de jouer avec nous au whist; figure-toi que nous avons gagné chacun 4 f; je ne comprends pas comment, mais nous avons fait presque toutes les fois le trick.[356] Al kaartend brengt het gezin heel wat uren door. Zeker de kinderen spelen vaak met de kaarten wanneer ze samen zijn. Met het feest van St Philippe, spelen de prinsen en de prinses kaart in het appartement van Charlotte.[357] 

De koninklijke familie kan zich niet voor elke verjaardag van de kinderen verzamelen, maar wanneer ze wel samen zijn, probeert de koning het toch een beetje gezellig te maken. Bij de tiende verjaardag van prins Leopold maakt de koning een onderscheid tussen gewone koekjes en tussen koekjes voor de tienjarige. Op zijn tiende verjaardag mag Philippe zijn eerste “biscuit de dix ans” eten.[358] 

In de relatie tussen het koningspaar en de koningskinderen is meer plaats voor affectie dan in de andere relaties die de kinderen opbouwen. Wanneer de kinderen bij hun ouders zijn vragen ze om aandacht en tonen ze hun liefde. Prinses Charlotte eist de aandacht van haar vader op door met een boek op zijn schoot te kruipen om samen te lezen en ze probeert zo lang mogelijk in zijn gezelschap te vertoeven. Les enfants sont bien; les garçons well behaved but heavy, mais trésor extrêmement tendre et chère; de temps en temps elle demande: où est maman? Après le déjeuner elle a retabli de regarder des livres avec moi sur mes genoux; et le soir elle reste aussi longtemps que possible elle m’a gardi aujourd’hui jusqu’à 8 h. Elle m’a dit très gentillement quand vous irez à Londres il faut ramener maman.[359] Prinses Charlotte aanbidt haar vader en hij beantwoordt haar liefde door haar op zijn knieën te laten zitten. Il l’a sans cesse sur les genoux et la petite l’adore aussi et veut toujours être auprès de lui.[360] Ook tijdens een officiële receptie wil de prinses de genegenheid die ze voelt tegenover de koning tentoonspreiden door zijn hand vast te nemen tijdens zijn toespraak. Les enfants ont assisté à la première partie de la réception et ait eu succès. Bijou a surtout touché l’assistance par sa tendresse pour le Léopich. Dès qu’il parlait elle venait lui prendre la main et l’écouter.[361] Prins Leopold laat zien dat hij zijn vader graag heeft door hem zijn speelgoed - het dierbaarste bezit van een klein kind - aan te reiken. Il affectionne particulièrement le Léopich et fait pour lui des frais infinis. Il va le prendre par la main pour le faire asseoir et lui apporte ensuite ses poupées. Il l’a ramené hier, par trois fois, lorsqu’il s’en allait.[362]  

Ook de koning ziet zijn kinderen graag en houdt ervan dat ze leven brengen in huis. Children enliven so much a house, without them may be splendour but there is no cheerfulness they are like birds in nature, without them nature wouldbe unbalanced.[363] Hoewel de koning bij de geboorte van prinses Charlotte teleurgesteld was over haar sekse, neemt hij er gaandeweg vrede mee dat hij slechts twee troonopvolgers heeft. Hij ontwikkelt zelfs een voorkeur voor zijn dochter en laat dit blijken in één van de brieven die hij haar schrijft. C’est aimable de toi de m’imprimer le désir de me revoir, on dit avec raison que les pères ordinaires trouvent leur filles plus affectueuses que leur fils, sans vouloir rien décider dans cette question délicate, je dois cependant exprimer mon opinion que ma chère Charlotte sera toujours ma joie et son affection une véritable consolation pour moi.[364] Aan koningin Victoria schrijft hij expliciet dat de prinses zijn grote favoriete is. Hij is gecharmeerd door haar mooie uiterlijk en vindt haar aangenamer en liever dan de prinsen. The children were very nice, particularly Charlotte in brown velvet à la titian and a forest of dark brown curls falling on her dear little white an round shoulders. She is a great favorite of mine and more aimable and carresante than the little gentlemen ever were.[365] 

Net als gewone ouders zijn de koningin en de koning oprecht bezorgd om hun kinderen. Wanneer de kinderen ziek zijn, is het koningspaar ongerust. Zo maakt de koning zich zorgen om prins Leopold tijdens diens ziekte in Engeland. Léopold a été très malade en Angleterre, au mois de juillet, ce qui m’a donné beaucoup d’inquiétude; depuis il est encore plus maigre qu’il était avant.[366] Ook wanneer prinses Charlotte haar ezel wil ruilen voor een echt paard is de koning oprecht bezorgd, omdat hij haar nog te jong vindt om op een paard te rijden. Je souffre beaucoup du coeur; les enfants vont bien; Charlotte voudrait échanger son petit âne contre un cheval, mais nous n’avons pas encore 12 ans, j’ai quelque appréhension.[367] Bij te hoge temperaturen heeft het koningspaar liever dat hun kinderen in kamers slapen die niet te warm zijn. Tu auras la bonté de ne pas (onleesbaar woord) dans les chambres des enfants, cela prédisposera à des maladies.[368]  

2.3 Besluit 

De gezinssituatie en de manier waarop ouders hun kinderen opvoeden bepalen voor een groot deel het zijn en denken van kinderen. De samenstelling van de eerste Belgische koninklijke familie heeft dus een grote invloed op het verloop van het leven van de prinses en de prinsen en is het onderwerp van dit tweede hoofdstuk. Kinderen nemen tijdens hun opvoeding onbewust waarden en gedragingen over van hun ouders en maken deze eigen. Daarom is het nodig om de gezinssituatie waarin prins Leopold, prins Philippe en prinses Charlotte opgroeien, toe te lichten en na te gaan wie welke rol vervult binnen het koninklijke gezin, hoe de relaties tussen de verschillende gezinsleden zijn en of er al dan niet van een gezin gesproken kan worden. 

De negentiende-eeuwse Belgische samenleving is patriarchaal georganiseerd. Zowel in de publieke als in de private sfeer zwaaien mannen de plak. Een kerngezin in een patriarchale maatschappij bestaat uit een vader, die de beslissingen neemt op alle vlakken, een moeder die voor de kinderen zorgt en zich als een ondergeschikte buigt naar de wensen van haar echtgenoot en kinderen die gehoorzaam zijn aan hun vader. Vader, moeder en kinderen wonen samen totdat de kinderen oud genoeg zijn om te huwen en vervolgens zelf een gezin stichten.[369]  

Als hoofd van het gezin neemt koning Leopold I alle beslissingen inzake de opvoeding van zijn kinderen. Als koning, vader en man laat hij de dagdagelijkse bekommernissen over aan zijn echtgenote. Koningin Louise-Marie houdt zich bezig met de zorg voor de koningskinderen. Weliswaar niet persoonlijk, want haar koninklijke taken en haar status van koningin laten het niet toe dat Louise-Marie haar dagen met de prinses en de prinsen spendeert. Ook gravin d’Hulst die de koningin na haar dood als moeder moet vervangen, houdt zich voornamelijk van op een afstand bezig met de opvoeding van de eerste Belgische koningskinderen.  

Enerzijds beantwoordt de koninklijke familie aan het klassieke beeld van een patriarchaal negentiende-eeuws gezin. De vader deelt de lakens uit en de moeder voedt de kinderen op zoals haar echtgenoot het wenst. Anderzijds wijkt de koninklijke situatie sterk af van een doorsnee gezin. De moeder houdt zich niet persoonlijk bezig met haar kinderen, maar delegeert deze taak aan het opvoedend personeel en houdt enkel toezicht op de opvoeding. Hierdoor krijgt de band die normaal gezien ontstaat door het samenzijn van moeder en kinderen niet de kans om zich ten volle te ontwikkelen. De prinses en de prinsen groeien op in een ‘gehandicapt’ gezin. De samenstelling van het gezin is gewoon, maar de manier waarop het gezin leeft, wijkt sterk af van de manier waarop een modaal negentiende-eeuws gezin leeft. De verschillende leden van de koninklijke familie leven sterk van elkaar gescheiden en ontmoeten elkaar zelfs niet dagelijks wanneer ze op dezelfde plaats verblijven. De koningskinderen moeten het vaak zonder de aanwezigheid van hun ouders stellen en wanneer ze samenzijn hebben hun ontmoetingen vaak een formeel karakter. Hierdoor kunnen de prinses en de prinsen niet op een gewone manier met hun ouders omgaan. Ondanks deze scheefgetrokken situatie weten de koningskinderen toch een speciale band met hun ouders te ontwikkelen. Tijdens de weinige informele momenten die de kinderen met hun ouders doorbrengen is er een zekere wederzijdse affectie die ervoor zorgt dat de kinderen naar ontmoetingen met hun ouders verlangen. Toch is hun relatie zeer onpersoonlijk. Ze brengen zoals gezegd weinig tijd met elkaar door. De relatie tussen de ouders en de kinderen verloopt grotendeels via het personeel. De kinderen krijgen zelden de kans om rechtstreeks met hun ouders te onderhandelen, maar zij geven de kinderen een zekere stabiliteit. Van kindsbeen af weten de koningskinderen dat ze niet zeker kunnen zijn van het in dienst blijven van hun personeel. Met het overlijden van de koningin verliezen de kinderen dus één van de twee personen die voor stabiliteit zorgen en hebben ze nog minder dan voordien een houvast in hun jonge levens. Het gezin is de belangrijkste sociale institutie tijdens de kinderjaren. De koningskinderen kennen geen gewone gezinssituatie. Zij hebben geen vertrouwde gezinsomgeving waar ze zich met vallen opstaan kunnen ontwikkelen. Nog vooraleer zij binnen het gezin geleerd hebben hoe ze relaties moeten aanknopen, worden ze al omringd door personeel. Vaardigheden zoals samenleven en delen, leren zij niet. De koningskinderen worden onmiddellijk uit het gezin gerukt en in een geïsoleerde omgeving opgevoed.  

Naast het feit dat de koninklijke familie weinig tijd met elkaar doorbrengt en dus niet als een echt, maar slechts als een ‘gehandicapt’ gezin gezien kan worden, speelt de slechte relatie tussen de koning en de koningin een belangrijke rol. Koningin Louise-Marie houdt onvoorwaardelijk van haar echtgenoot, omdat haar geleerd is dat een vrouw van haar man moet houden. Koning Leopold I vindt zijn huwelijk met Louise-Marie maar weinig bevredigend zodat hij graag in het gezelschap vertoeft van één van zijn minnaressen. Aangezien het hele land op de hoogte is van de amoureuze uitspattingen van de koning, zullen deze ook niet vreemd zijn aan de drie koningskinderen. De relatie tussen het koningspaar is dus niet bepaald een stichtend voorbeeld voor hun kinderen. De prinses en de prinsen krijgen een onevenwichtige relatie als voorbeeld, waarbij hun moeder zich schikt naar haar lot en ondanks de buitenechtelijke relaties van haar echtgenoot hem onderdanig blijft dienen. De koning blijft zich als een vriend gedragen tegenover de koningin en staat als koning, vader en echtgenoot boven haar. De koningin voert de orders van de koning uit. De koningskinderen nemen het patriarchale beeld van de man-vrouwrelatie over via hun ouders. De prinsen nemen onbewust het beeld over van de man die de leiding binnen het gezin neemt en zijn vrouw tot ondergeschikte maakt. Prinses Charlotte leert op deze manier haar toekomstige positie kennen van gehoorzame echtgenote die trouw blijft aan haar echtgenoot en hem nederig dient.  

De opvoeding van prinses Elisabeth van België verloopt vermoedelijk minder tragisch dan deze van haar voorouders. Net als prins Leopold, prins Philippe en prinses Charlotte groeit prinses Elisabeth op in een vreemde gezinssituatie. In tegenstelling tot haar leeftijdgenoten wordt ze niet enkel door haar ouders, maar ook door een gouvernante en een kindermeisje opgevoed. Maar in tegenstelling tot de eerste Belgische koningskinderen brengt prinses Elisabeth veel meer tijd door met haar ouders. De betrokkenheid van prinses Mathilde en prins Philippe bij de opvoeding van hun dochter is veel groter dan deze van koning Leopold I en koningin Louise-Marie bij de opvoeding van hun kinderen. Ook het sterke patriarchale karakter van de eerste koninklijke familie is gemilderd. Prins Philippe is persoonlijk betrokken bij de opvoeding van zijn dochter en delegeert de opvoedende taken niet allemaal aan zijn echtgenote. Hij stond zelfs – zijn vader koning Albert II deed dit niet – zijn vrouw bij in de verloskamer en wordt in de pers voorgesteld als een liefdevolle vader.