2. DE HISORIOGRAFIE VAN HET DEPARTEMENT HISTORY TE DAR ES SALAAM: EEN INTRODUCTIE, EEN SITUERING?

2.1. EEN INTRODUCTIE

Wanneer we een blik werpen op de Tanzania annual bibliography, die in het journaal Tanzania Notes and Records doorheen de jaren zestig en zeventig verscheen, dan vinden we hierin voor elke jaargang een zeer uiteenlopend aanbod van historische publicaties over Tanzania.[2] Een terechte vraag die men bij de aanblik van de lopende bibliografie kan stellen, is wie en wat allemaal achter deze boeken, i.e. publicaties van wetenschappelijke kennis van het verleden, schuilt. Wil men de achtergronden van deze historische boeken in deze lijsten kennen, dan moet men de sporen van de theorieën en onderzoeksprogramma’s volgen, de methoden en onderzoeksstrategieën kennen, vertrouwd zijn met de academische structuren waarin deze tot stand kwamen, enzovoorts. Wij zijn geïnteresseerd in een selectief aantal publicaties uit deze overzichten. We speuren naar het kleine aantal boeken van de hand van de historici van het departement van geschiedenis op de universiteit in Dar es Salaam. De rest, de meerderheid, blijken historische studies te zijn afkomstig van historici verbonden met buitenlandse academische instellingen en onderzoekscentra. Terwijl er met andere woorden een groot aantal historici zijn die over het verleden van Tanzania schrijven, is er slechts een minderheid uit dit pak die dit ook daadwerkelijk doet in Tanzania. In welke mate dit gegeven problematisch is, kunnen we enkel kennen wanneer we de geschiedenis die achter deze boeken schuilt, nauwer gaan onderzoeken.

In de volgende passages zullen we de geschiedenis van het historisch onderzoek te Dar es Salaam reconstrueren. We doen dit voor de jaren zestig en zeventig, i.e. de periode 1964-1980. In dit overzicht schetsen we een beeld van het historisch onderzoek die op het departement van geschiedenis te Dar uitgevoerd werd én van de omstandigheden waarin deze geschiedbeoefening verricht werd. Deze eerste historische situering van de historiografie te Dar is bedoeld als een introductie: een eerste kennismaking met de casus van deze studie en een vertrekpunt voor het verdere betoog.

2.1.1. Het nationalistisch programma: Afrikaans ‘initiatief’

De Tanzaniaanse regering lanceerde de wetenschappelijke studie van het Afrikaanse verleden in eigen land met de oprichting van een departement History in 1964 op het University College te Dar es Salaam. Op die manier bood ze een academisch platform voor de productie van de algemene kennis van de ‘geschiedenis’ in Afrika, bedoeld voor de Tanzaniaanse bevolking. In deze onderneming werkte het departement van begin af aan nauw samen met nationale onderwijsinstanties als het Institute of Education en het Ministry of National Education. In 1966 zou er een bijzonder orgaan opgericht worden voor de coördinatie van de geschiedschrijving in functie van deze nationale onderneming: de Historical Assotion of Tanzania (HAT). Ze zou instaan voor de doorstroming en verspreiding van de opgeleverde historische kennis naar het secundair en hoger onderwijs. Daarnaast bood ze een ontmoetingsvlak voor de historici, de officiële instanties en de lokale scholen en hun leraars. De productie en verspreiding van historische kennis in Tanzania was politiek omschreven als een massale onderneming, waarvan de historici te Dar de dragers waren.[3]

In 1965 tastte de regering diep in de buidel om een internationaal congres voor historici van de Afrikaanse geschiedenis te organiseren. Het betrof een unieke bijeenkomst, waarin historici uit Europa, Noord-Amerika, de Sovjetunie en Azië, betrokken in de internationale academische studie van het Afrikaanse verleden, verzameld waren. Het meest opmerkelijke van deze conferentie waren de ‘resoluties’ die uit de bus kwamen. De voorgestelde kwesties betroffen de ‘filosofie’ en de ‘methodologie’ van de Afrikaanse geschiedenis en het ‘onderwijs’ hierin. Uit de conclusies die gemaakt werden, sprak een honger naar een Afrikaanse geschiedschrijving die Afrikaans was. Twee besluiten die gemaakt werden voor de ‘filosofie van Afrikaanse geschiedenis’, typeren goed de stemming van deze academische gemeenschap inzake ‘relevante’ historisch kennis. We lezen puntje zes: “That an African philosophy of history must highlight the bases of African culture and stress its evolution through time”; en puntje acht: “That an African philosophy of history which would serve as a liberation from the colonial experience must be a vital concern of all historians studying in Africa.”[4]

De historiografie die in diezelfde dagen door de pas aangeworven historici te Dar beoefend werd, vertoonde een gelijkaardige stemming. Exemplarisch voor het programma van deze historici van Tanzania was het discours van het eerste hoofd van het departement, Terence Ranger. De Britse historicus bezag het idee van Afrikaans initiatief als het gemeenschappelijke thema van al het onderzoek die verricht werd op het departement. De Afrikaanse historische kennis die nodig was, was deze die de nadruk legde op ‘Afrikaanse activiteit, Afrikaanse aanpassing, Afrikaanse keuze, Afrikaans initiatief’, kortom, Afrikaanse agency, als een tegenwicht voor de oude wetenschappelijke historische beelden van Afrika, die in de koloniale historiografie geschept werden.[5] De historici van het postkoloniale Tanzania zouden nu werken aan een historiografie die tegemoet kwam aan de Afrikaanse bevolking, i.e. de Tanzaniaanse burgers.[6] Omdat een geschiedenis van de bevolking in de Tanzaniaanse staat, geografisch wijd verspreid over de verschillende samenlevingen en etnische groepen in het Tanzaniaanse grondgebied, nog vrijwel onbestaande was, stonden de historici voor een zeer grote taak. Het onderzoeksprogramma te Dar werd opgesplitst in twee grote periodes: Early History en Modern History.[7]

Het onderzoek voor de ‘vroege geschiedenis’, die ongeveer de prekoloniale periode bestreek, diende enigszins van nul te beginnen. Enerzijds hadden de koloniale historici zich nooit met het schriftloze Tanzaniaanse binnenland beziggehouden, anderzijds hadden de koloniale antropologen, die dit wel gedaan hadden, de optiek van de “etnographical present” gebruikt. Het onderzoek diende zich bijgevolg eerst en vooral te preoccuperen met het verzamelen van historische data, zij het orale, zij het archeologische. In deze onderneming, die een wetenschappelijke staf vereiste die ver het kleine aantal historici te Dar oversteeg, functioneerde het departement voornamelijk als coördinator voor het onderzoek van de vele overzeese research associates. Ze verzamelde hierin historici, antropologen, linguïsten en archeologen en incorporeerde bovendien de resultaten van overzeese historici die vóór de vestiging van het departement onderzoek hadden verricht in Tanzania. In 1968 maakt de Dar historicus Isaria N. Kimambo de som als volgt op. Het historisch onderzoek van de afgelopen tien jaar, door Dar en de overzeese historici, had voornamelijk data opgeleverd voor de noord-oostelijke en westelijke regionen van Tanzania. Ondanks de vele hiaten leverde dit kennis op over de volgende thema’s: het karakter van de orale bronnen in Tanzania; de vraag naar de origine en verspreiding van het “chieftainship”; de evolutie in de contacten tussen de kust en het binnenland; en, tenslotte, de evoluties in de politieke en militaire organisatie.[8] De eerste volwaardige vrucht van het onderzoek in de Early History zou er komen met de internationale publicatie “Tanzania before 1900” in 1968. Hoewel Kimambo in zijn status quaestionis van het historisch onderzoek voor Tanzania opmerkt dat het onderzoek naar de ‘vroege geschiedenis’ van het Tanzaniaanse grondgebied, zoals hij het toen zag, nog in zijn kinderschoenen stond, zou het boek het eerste, maar ook het laatste hoogtepunt voor het onderzoek in de prekoloniale periode blijken.[9] In tegenstelling tot de onderzoeksverwachtingen, zou de demonstratie van de ‘sociale en politieke vernieuwing en economische en technologische ontwikkeling’ in de Tanzaniaanse prekoloniale samenlevingen, tot één enkele keer beperkt blijven.[10]

Het historisch onderzoek voor de Modern History, ongeveer de koloniale periode, was omvangrijker en kende meer specifieke thema’s. Ook hierin verenigde het departement wetenschappers van verschillend allooi: historici, antropologen en politieke wetenschappers. Niettemin zou het departement veel minder een hand hebben in de coördinatie van het onderzoek in de ‘moderne geschiedenis’. De koloniale periode behoorde tot het onderzoeksdomein van vele verschillende disciplines: van juristen, over economen tot politicologen, elk met hun eigen preoccupaties. Het onderzoek rondom het departement te Dar zou echter voornamelijk behoren tot het cluster van de ‘politieke geschiedenis’.[11] Dit cluster splitste zich grosso modo op in enerzijds politieke regionale studies, anderzijds studies naar Afrikaanse verzetsbewegingen, opstanden en politieke bewegingen. Onder de eerste groep studies behoorden enkele spraakmakende werken als bijvoorbeeld deze van R.G. Abrahams over het Unyamwezi gebied, Goran Hyden over de streek Buhaya, Basil Mramba bij de Kilimanjaro regio, enzovoorts.[12] De tweede groep studies bleef relatief beperkt in omvang. Er was het onderzoek van John Iliffe en G.C.K. Gwassa naar de beruchte Maji Maji opstand uit 1905-7.[13] En er waren de pogingen van onderzoekers als Ralph Austen, John Lonsdale en John Iliffe om de voorgeschiedenis of oorsprong van de nationalistische bewegingen, en in het bijzonder die van de Tanzania African National Union (TANU) te schetsen.[14] Hierop aansluitend werden er ook initiatieven genomen in de richting van het biografisch onderzoek van ‘grote persoonlijkheden’ in de Tanzaniaanse geschiedenis.[15] Naast de politieke geschiedenis was er tevens het diverse onderzoek in de culturele sfeer: geschiedenis van de missiebewegingen, maar ook studie naar Islamitische en Afrikaanse religies, alsook onderzoek naar de intellectuele geschiedenis. Het onderzoek in deze sfeer zou echter steeds in de marge blijven en leefde te Dar vooral dankzij de inspanningen van Terence Ranger. Sprekend voor Ranger’s inspanningen zou de organisatie zijn van een conferentie over de historische studie van Afrikaanse religieuze tradities te Dar es Salaam in juni 1970.[16]

Een grote hiaat in het historisch onderzoek van en rond Dar was echter het tekort aan economische geschiedenis uit de koloniale periode, zo merkt Kimambo op. Er was niet enkel een tekort aan specifieke economische studies voor de koloniale periode, zoals voor de agrarische als industriële geschiedenis, maar evenzeer was er in de bestaande studies, zoals de politieke area studies, nauwelijks aandacht geweest voor de economische aspecten. Een serieus minpunt, zo oordeelt Kimambo. Vooral dan omdat anno 1968, vanuit het standpunt van de Tanzaniaanse ‘administrator, sociale wetenschapper en leraar’, er het meeste nood was aan ‘nauwgezette en gedetailleerde economische geschiedenis op het regionale en het districtsniveau’.[17] De nadruk in de historiografie op het politieke als een demonstratie van Afrikaans initiatief, was in het licht van de bekommernissen van de Tananiaanse bevolking een anachronisme geworden. De nationalistische preoccupaties uit de onafhankelijkheidsperiode diende men te verruilen voor de economische uitdagingen van een ‘zelfstandig’ Tanzania.[18]

Ondanks deze vroege kritiek van de Dar historicus Kimambo op deze hiaat in het onderzoek van het departement, zou het nog een aantal jaren duren eer men zich in grote getale zou richten op de economische geschiedenis. Meer zelfs, het jaar daarop, in 1969, zou met de verschijning van het langverwachte boek “A History of Tanzania” de historiografie van het politieke een hoogtepunt beleven.[19] Het boek leverde een ‘nationale geschiedenis’ en kwam in deze zin tegemoet aan de noden van het secundair en hoger onderwijs. De stemming van het boek resoneerde het programma van het Afrikaans initiatief binnen de nationale grenzen van Tanzania. Het boek werd in academische kringen echter op scherpe kritiek onthaald. Dit gebeurde vanuit twee verschillende lokaties: van de buitenwereld en van op de universiteit te Dar es Salaam.

De kritiek van de buitenwereld was in casu afkomstig van de historicus Donald Denoon van Makerere University en de antropoloog Adam Kuper van University College, London. In een recensie, getiteld “Nationalist Historians in Search of a Nation: The ‘New Historiography’ in Dar es Salaam”, die in 1971 in het journaal African Affairs van de Britse Afrikanistiek verscheen, omschreven beide auteurs de historici te Dar es Salaam als een hechte school, wiens onderneming nationalistisch was.[20]

Denoon en Kuper toonden aan hoe eenzijdig en particulier de geschiedenis in de publicaties van de Tanzaniaanse historici was, in het bijzonder dan voor “A History of Tanzania”. Ongeacht het feit dat er in deze historische werken de nadruk werd gelegd op het politieke en of het lokale initiatief, gingen de historici van Dar de fout in waar ze hun onderwerpen afbakenden binnen het nationale territorium, waardoor ze arbitrair werden:

“The themes which have been selected and explored have been regarded form a rather narrow point of view: the world context, the wider context, the imperial context, the district context, have all been subordinated to the national context.”[21]

De verklaring voor deze arbitraire geschiedenis van de historici te Dar lag in de omgeving waarin deze academici opereerden, zo stelden Denoon en Kuper:

“The fact that they were working in Tanganyika (and then Tanzania) is significant, in that they were surrounded by the activity of a highly articulate national political party, building a nation out of an ex-dependency. They were exposed to stronger ideological currents than scholars in many other independent countries, where national movements are les pervasive and dominant.”[22]

Met andere woorden, vanaf de buitenwereld bekeken, scheen het uitgesproken politieke klimaat in Tanzania bepalend te zijn in de geschiedbeoefening van de historici te Dar. Van buitenaf bekeken leek deze ideologisering zelfs collectief te gelden. Denoon en Kuper gewaagden dan ook te spreken over een Dar es Salaam school.[23]

De typering van de historici te Dar als een ‘school’ en de evaluatie van hun historiografie als ‘nationalistisch’ door Denoon en Kuper zou een niet te onderschatten invloed hebben op de beeldvorming over de historiografische onderneming in de jaren zestig te Dar. Deze noemers werden later steevast overgenomen in allerhande commentaren en overzichten in de Afrikaanse geschiedenis, niet in het minste door de latere generaties historici op het departement. Zo ging de ‘Dar es Salaam school’ de (academische) geschiedenis in als een belangrijke vertegenwoordiger van de ‘nationalistische historiografie’ op het Afrikaanse continent. Niettemin vormde de onderneming in Tanzania geen alleenstaand geval inzake ‘nationalisme’. In zekere opzichten kende de ‘Ibadan school’ in Nigeria hierin een nog rijkere traditie.[24]

Maar, zoals we al aangaven, leidde de publicatie van “A History of Tanzania” ook tot kritiek van academici op de universiteit in Dar es Salaam zelf. Het ongenoegen die we bij Kimambo in 1968 reeds aantroffen over het anachronistisch geworden programma van het Afrikaans initiatief, zou ook leven bij andere academici uit de omringende disciplines te Dar. Het zou de politicoloog John S. Saul zijn die deze kritiek openbaar zou maken en theoretisch onderbouwen in een recensie van het betreffende werk, die in 1971 onder de titel “Nationalism, Socialism en Tanzanian History” verscheen.[25] De opzet van Saul bestond erin het historische beeld die in “A History of Tanzania” van het Tanzaniaanse verleden geschept werd, essentieel te problematiseren. In de inleiding van het boek stond nadrukkelijk vermeld dat de auteurs verkozen hadden de ‘koloniale administratieve structuren’ onbehandeld te laten, omdat de nadruk in het onderzoek volledig ‘op de Afrikaan zelf’ had gelegen.[26] Voor Saul was dit illustratief voor de manier waarop de imperiale factor verwaarloosd werd in dit boek. Het werk benadrukte de politieke overwinningen van de Afrikanen, maar ging voorbij aan de actualiteit van het neokolonialisme. Door de sociaal-economische realiteit van de Afrikanen, ingebed in de imperialistische en kapitalistische structuren die het continent beheersen, niet te erkennen, rationaliseerde men enkel de huidige status quo.[27] Opvallend hierbij was hoe Saul zich in zijn betoog op vele plaatsen liet bijstaan door de letterlijke woorden van de Tanzaniaanse president Julius Nyerere.[28] In het gebruik van de stellingen van de president gaf Saul zijn betoog niet enkel een grotere maatschappelijke draagkracht, maar toonde hij zich tegelijkertijd bereid aan te sluiten bij de uitdagingen van het officiële Ujamaa na Kujitegemea: het streven naar een ‘socialistisch’ en ‘zelfstandig’ Tanzania.[29]

Saul onttakelde in zijn kritiek zo het historische programma van ‘Afrikaans initiatief’ en verwoordde zo een nieuwe uitdaging, een nieuw programma voor een ‘relevante’ historiografie in Tanzania:

“In fostering a general spirit of critical inquiry (alive, in particular, to the realities of exploitation and dependency), and in further clarifying both the obstacles which contemporary socialist planners must face and the forces to which they may look for support, there lies a challenge. […] Those who accept this challenge can expect to play a vital role in raising the level of consciousness of their countrymen and contributing to the “Tanzanian revolution”.”[30]

Saul’s standpunten in deze recensie mochten echter niet verwonderen. De meeste academici in de sociale wetenschappen te Dar, waartoe Saul als politicoloog behoorde, hadden hun onderzoeksprogramma’s reeds halfweg jaren zestig georganiseerd rond de bovenstaande preoccupaties. Wanneer ze hierin met de afkondiging van de Ujamaa na Kujitegemea staatsdoctrine in de Arusha Declaration in 1967 gesteund werden, had Terence Ranger, de voornaamste makelaar van ‘Afrikaans initiatief’, de bui al zien hangen. In een opiniërende inleiding van de publicatie “Emerging themes of African History”, daterende uit 1967, had hij reeds misnoegd opgemerkt hoe de aandacht voor de development studies bij de sociale wetenschappers te Dar razendsnel de studie naar het politieke leek te verdringen.[31] ‘Nationalisme’ was ‘een dood onderwerp’ geworden.[32] Ranger erkende hierbij het effect van de nieuwe politieke ideologie en het regeringsbeleid op deze verschuiving.[33] Hij kantte zich niettemin fel tegen deze evolutie, gezien deze sociaal-economische heroriëntatie tegelijkertijd gepaard ging met een ‘Fanonistisch’ radicaal pessimisme onder de academici, wat in groot contrast stond met het idee van ‘Afrikaans initiatief’. Het bracht hem tot de volgende boutade:

“The historian who persists in treating national movements as something of genuine importance and formidable energy; who sees the African peoples winning their independence in the face of colonial reluctance and suppression; who believes that mass participation was at various points crucial; has to argue against a wide belief that national independence was an episode in a comedy in which the colonial powers handed over to their selected and groomed bourgeois successors and in which nothing fundamental was changed. […] The Africanist historian […] who emphasises African activity, African adaptation.[!] African choice, African initiative, will increasingly find his main adversaries not in the discredited colonial school but in the radical pessimists.” [34]

Niettemin, ondanks de verzuchtingen van Ranger zou na de publicatie van “A History of Tanzania” een heel andere soort historiografie te Dar verschijnen. De onderzoeksverschuiving die Ranger in 1967 signaleerde, zou zich uiteindelijk ook doorzetten in het programma van de meeste historici. Het discours in en rondom de universiteit over de nieuwe ‘relevantie’ zou tenslotte ook het historisch onderzoek gaan ‘besmetten’.

2.1.2. Het neokoloniaal programma: een getuigenis van ‘onderontwikkeling’

In de periode rondom de publicatie van “A History of Tanzania” en haar kritieken – op de drempel van het tienjarig bestaan van het onafhankelijke Tanzania – zouden de contouren voor een nieuw historisch onderzoeksprogramma worden afgetekend. De belangrijkste ‘makelaar’ voor deze nieuwe oriëntatie was de Guyaanse historicus Walter Rodney, die sinds 1966 aangesteld was te Dar. In de literatuur wordt Rodney, algemeen beschouwd, bezien als dé roerganger van de “revolutionary hot air” die door de gangen van het departement History in deze periode begon te waaien.[35] De grote ontvankelijkheid voor Rodney’s discours op het departement lag in het feit dat in het spoor van Rodney, een grote groep nieuwe historici zich gevestigd hadden op het departement onder impuls van de ‘Afrikanisatie’. Deze nieuwe groep historici verschilde in afkomst en oriëntatie sterk van de voorheen dominerende Britse historici en vertaalden dit in een ‘nieuwe historiografie’.[36] Exemplarisch voor het nieuwe programma zou Rodney’s instant-klassieker “How Europe underdeveloped Africa” uit 1972 zijn. Hierin zien we het nieuwe perspectief waarmee de historici te Dar naar het Tanzaniaanse verleden keken, mooi afgetekend. Doorheen het boek wordt beargumenteerd hoe het koloniale systeem het Afrikaanse continent doordrongen, veranderd en, tenslotte, onderontwikkeld had. Rodney probeert een accurate schets te geven van de contouren van de verdrukking van het continent om zo de basis te leggen voor de juiste strategie voor de emancipatie van de Afrikaan.[37] Dit essayistische historische werk zou zeer invloedrijk worden onder de intelligentsia op het Afrikaanse continent. Ze sloot meteen aan op het discours van de underdevelopment en dependency theorie, die in die periode alomtegenwoordig werd in de academische middens waarin men zich boog over de ontwikkelingsproblematiek in de periferie, zoals op het Afrikaanse continent en in Zuid-Amerika.[38] Belangrijke referenties voor Rodney’s werk waren Andre Gunder Frank’s “Capitalism and Underdevelopment in Latin America” en Tomas Szentes’ “The Political Economy of Underdevelopment”.[39] Uit de collega’s van Rodney die te Dar de draad van de underdevelopment theorie zouden oppikken, kunnen we de volgende namen onthouden: Edward Alpers, Arnold Temu, Bonaventure Swai, David Arnold, Brian Bowles, Douglas Ferguson, Martin Kaniki en Abdul Sheriff.[40] Deze laatste, Sheriff, zou één van de weinige Dar historici zijn die met het werk “Slaves, Spices and Ivory in Zanzibar” een individuele historische studie onder het paradigma van de underdevelopment theorie afrondde en ook internationaal gepubliceerd zou krijgen, zij het dan pas in 1987.[41]

Het hoogtepunt van het programma van het neokolonialisme werd de History Teacher’s Conference in juni 1974 te Morogoro. In een tiental bijdragen poogde men een nieuwe schets te geven van de Tanzaniaanse geschiedenis met de nadruk op de “political economy” van het kolonialisme, in een poging de grote hiaten hierover op te vullen. In deze zin dienden de nieuwe resultaten complementair te zijn aan die van “A History of Tazania” De resultaten zouden echter pas in 1980 gebundeld in boekvorm verschijnen onder de titel “Tanzania under Colonial rule”.[42]

In het gepolitiseerde radicale klimaat waarin het neokoloniaal programma geconcipieerd was, hielden wetenschappelijke oriëntaties en programma’s het echter niet lang uit. Vanaf 1975 zou het historische programma onderhevig worden aan een theoretische bijstelling. Al bij al, zou in de commentaren van de latere Dar historici de fase van het neokoloniaal paradigma in theoretisch opzicht steeds afgedaan worden als een overgangsfase, een transitionele periode, naar een echt wetenschappelijk socialistische geschiedenisconceptie.[43] Halfweg de jaren zeventig schoof het departement op naar een geschiedenisconceptie in termen van klassen, productieverhoudingen en proletariaat. De gereedschappen waarmee men de ‘politieke economie’ van de koloniale structuren beschreef, werden nu veel dieper theoretisch uitgewerkt. Men keerde zich nu volledig naar het historisch materialisme toe. Vanuit dit theoretisch perspectief bleek Rodney’s werk bijvoorbeeld nog te idealistisch of te eclectisch. Rodney hanteerde immers in zijn historische analyse nog allerlei raciale of nationale entiteiten, zoals ‘Europeanen’, ‘Britten’, ‘Afrikanen’, etc.[44] Deze nieuwe ‘school’ verkoos de marxistisch-leninistische concepties die haar reeds lange tijd inspireerden, door te denken en de aandacht te verschuiven van een relatief concreet begrip van ‘metropool-periferie’ naar een meer abstracte notie van ‘sociale tegenstellingen’. Met de nieuwe wending in de onderzoekstheorieën, kwamen ook nieuwe makelaars op het toneel: nadat de betrekking van Walter Rodney in 1974 beëindigd werd en hij uit Dar vertrok, namen figuren als Jacques Depelchin en Henry Bernstein het woord over.[45]

2.1.3. het socialistisch programma: een ‘materialistische’ verbintenis

Eén van de eerst opmerkelijke pleidooien voor een orthodox marxistische historiografie kwam van de socioloog Henry Bernstein in 1976. In zijn artikel “Marxism and African History: Endre Sik and his critics” neemt hij de Eurocentrische en bourgeois ideologie in het, uit de jaren zestig daterende, klassieke werk “The History of Black Africa” van de historicus Endre Sik op de korrel, waarna hij de kenmerken van een materialistische methodologie uiteenzet.[46] In het verlengde hiervan volgden een aantal polemische essays van de historicus Jaqcues Depelchin, waarin hij, aan de hand van soortgelijke kritieken op ‘idealistische’ Afrikaanse historiografie, zich aansluit bij een objectief historisch materialisme.[47] Deze nieuwe marxistische kritiek in Dar op de traditionele Afrikaanse historiografie zou later vooral resoneren in het werk “Historians an Africanist History: A critique” uit 1981 van de hand van Arnold Temu en Bonaventure Swai, die bij de publicatie van het boek reeds het departement te Dar verlaten hadden.[48] Hierin werd nu resoluut afstand genomen met het historische onderzoek uit de jaren zestig, zoals die ook te Dar gevoerd werd door Ranger en co. In hun kritiek toonden Swai en Temu op een systematische wijze aan hoe de ‘Afrikanistische’ historiografie uit die periode essentieel idealistisch en kapitalistisch of bourgeois georiënteerd was.[49]

Tegen 1978 was het nieuwe paradigma dominant geworden op het departement.[50] Tegelijkertijd ontwikkelden de historici, naast hun epistemologische kritiek op de ‘anderen’, een programma voor een materialistische geschiedschrijving die proletarisch georiënteerd zou zijn. Wanneer het departement in 1976 de onderneming opzette om, in navolging van het project “Tanzania Under Colonial Rule”, ook de geschiedenis van het in 1965 geannexeerde eiland Zanzibar te herschrijven, hanteerde men hierbij een ‘materialistische benadering’. Tot de deelnemende historici van het departement behoorden onder andere Ed Ferguson, Brian Bowles, Abdul Sheriff en Josiah Mlahagwa. Net als voorheen, zou men grote moeite hebben de resultaten in boekvorm te publiceren. Uiteindelijk zouden de essays, die doorlopend in de jaren tachtig herwerkt zouden worden, onder de titel “Zanzibar Under Colonial Rule” in 1991 verschijnen.[51] Niettemin zou het historisch onderzoek van het socialistisch programma te Dar vrij beperkt blijven.

In feite was de output van het departement nog vóór 1975 al een flink stuk gedaald. Enerzijds was het de keerzijde van de hoge frequentie van interne discussies en epistemologische verschuivingen op het departement. Anderzijds waren de middelen voor het departement afgenomen en werkten de historici in relatief isolement. Ondanks de ijver van deze historici voor een ‘relevante’ geschiedenis, leken ze eind jaren tachtig nog nauwelijks de dragers van een massale onderneming. De ‘nationale’ interesse voor Afrikaanse geschiedenis uit de begindagen was volledig verdwenen.[52]

2.2. EEN SITUERING?

In de loop van de jaren zestig en zeventig tekenden zich voor het historisch onderzoek op de universiteit van Dar es Salaam drie dominante onderwijs- en onderzoeksprogramma’s af: een nationalistisch programma vanaf de aanvangsfase in 1964 tot eind jaren zestig, een neokoloniaal programma vanaf begin jaren zeventig tot halfweg het decennium en een socialistisch programma naar de jaren tachtig toe. Hierin valt in eerste instantie op hoe snel de onderzoeksoriëntaties fluctueerden en in tweede instantie hoe collectief het departement meeging in elk van de programma’s.[53] Het historisch onderzoek bleek achtereenvolgens van het ene uiterste naar het andere te gaan, dit telkens op een éénzijdige manier. De vraag stelt zich, bij deze eerste vaststelling, welke factoren hier verantwoordelijk voor waren.

Dar historicus Henry Slater wijst in een terugblik uit 1986 op de rol van charismatische historici als Terence Ranger, Walter Rodney en Jacques Depelchin, die achtereenvolgens elk afzonderlijk het historische programma van het departement naar hun hand wisten te zetten.[54] De andere Dar historicus Kimambo betwist in een later overzicht uit 1993 deze voorstelling van zaken dan weer: ongeacht de rol van deze “vanguard”-figuren, lag de voornaamste verklaring voor de evoluties in de historiografie van Dar in het politieke klimaat. Het is de stelling van Kimambo dat we de Dar historiografie in de ruimere politieke context moeten situeren:

“It is the argument of this lecture that the political climate in Dar es Salaam from the 1960s had contributed to the appearance of what seemed to be a single dynamic school of historiography, able to adjust its production of knowledge to meet the needs of the masses. In a way the methodological and philosophical positions have changed, but the stimulus for its activities has always come from the prevailing political climate.” [mijn cursief][55]

Kimambo erkent in zijn essay de notie over het belang die elk politieke systeem heeft in het gebruik van de ‘geschiedenis’ en geeft aan hoe de ‘politieke eenheid’ die ‘tot voor kort’ bestond in het politieke systeem dan ook de condities heeft gecreëerd voor de historiografie te Dar:

“It is […] a fact that political systems have to use history to justify their positions. In some societies there may be as many schools of historiography as there are political factions. In Tanzania, until recently, there has been an apparent political unity which has created an environment for this kind of historical discourse.”[56]

Kimambo, Dar historicus sinds de begindagen in 1964, geeft zich hier met andere woorden rekenschap van de rol van de politieke en sociale voorwaarden in de historiografie van het departement. De ‘eenheid’ van de ‘scholen’ in de jaren zestig en zeventig kan enkel in de omgeving van de Universiteit, opgevat als een sociale radius, verklaard worden:

“…some of the outside scholars I have come in contact with have wondered whether there is that much unanimity among the historians as the name “school” would tend to suggest. But the main point is that historians live in society and are stimulated by other members of society.”[57]

We nemen deze woorden van Kimambo als vertrekpunt voor het verdere betoog. We onthouden de algemene notie dat de omgeving constitutief was voor de praktijken van de historiografie, en de bijzondere opmerking dat het ‘een feit’ is dat geschiedenis door het politieke systeem wordt gebruikt. In het volgende willen we echter eerst en vooral enkele algemene voorbeschouwingen maken over ‘geschiedenissen’, hun functie en de voorwaarden van hun praktijk in de context van de Afrikaanse geschiedschrijving.