HOOFDSTUK I: Een korte algemene schets

1. Het vermogen

         In het verleden is men er meer dan eens van uitgegaan dat Romeinse vrouwen geen eigen vermogen bezaten. Materieel waren zij volledig afhankelijk van hun paterfamilias, tutor of echtgenoot. Helemaal correct is dit beeld niet maar het schetst wel de situatie van vele vrouwen in de Romeinse republiek.

         Vrouwen in potestate patris[2] bleven verstoken van een eigen vermogen. Zowel ongehuwde dochters als dochters in een sine manu-huwelijk bleven als filiafamilias onderworpen aan het gezag van hun paterfamilias[3]. Daar zij

personae alieni iuris waren, verviel alles wat hen geschonken of nagelaten werd aan hun paterfamilias als hoofd van de familia. Door zijn dochter een peculium[4] toe te wijzen, schonk een vader/paterfamilias haar toch enige onafhankelijkheid. Haar persoonlijke aankopen kon ze aldus zelf financieren. Behalve een peculium kon een vader zijn dochter bij haar huwelijk een zekere hoeveelheid goederen en gebruiksvoorwerpen meegeven om in haar dagelijkse behoeften en verzorging te voorzien. Technisch gezien bleef het peculium eigendom van de vader: aan hem kwam het uiteindelijke beslissingsrecht toe.

         Bij een huwelijk cum manu[5] verliet een vrouw haar eigen familie om toe te treden tot de familie van haar echtgenoot. Voortaan viel ze onder de potestas van haar echtgenoot[6] of diens paterfamilias. Ook zij bezat geen eigen vermogen. Elke vorm van bezit die ze meebracht in haar huwelijk versmolt automatisch met het bezit van haar nieuwe paterfamilias. Net als bij een huwelijk sine manu kon ze tijdens haar huwelijk van haar vader een peculium voor persoonlijke uitgaven en enkele huishoudgoederen ontvangen.

         Vrouwen sui iuris[7] bezaten als enigen een eigen vermogen. Emancipatio[8] door hun paterfamilias of diens overlijden[9] maakten een einde aan de patriapotestas waaraan ze onderworpen waren. Een vrouw kon tevens door coemptio fiduciae causa[10], alias schijnverkoop, ontsnappen aan haar paterfamilias. Als persona sui iuris was ze echter niet volledig vrij van enige mannelijke controle. Voortaan stond ze onder de voogdij van een tutor[11] die de patriapotestas gedeeltelijk verving. Hoewel dit vermogen volledig hun eigendom was, verkozen vrouwen sui iuris soms het beheer ervan geheel of gedeeltelijk over te laten aan hun echtgenoot. Huwde een vrouw sui iuris cum manu[12], dan betekende dit het einde van haar vrijheid en meteen ook van haar vermogen. Alles wat zij bezat ging over in het bezit van haar echtgenoot of zijn paterfamilias.

2. De bruidsschat (dos)

         De Romeinse traditie wilde dat een vrouw bij haar huwelijk een bruidsschat[13] meebracht. In wezen was het geven[14] van een bruidsschat een bijdrage van de familie van de vrouw in de kosten van de huishouding van de man waarvan de vrouw nu ook deel uitmaakte. Tevens was het één van de mechanismen waardoor Romeinse families hun wederzijdse sociale status konden handhaven. Bijgevolg heerste er een sterke sociale, zoniet wettelijke verplichting om in een bruidsschat voor dochters te voorzien. Later garandeerde de bruidsschat dat de vrouw in geval van scheiding een vermogen zou hebben[15]. De rechten van de echtgenoot op de bruidsschat werden dan ook sterk gelimiteerd.

         Wat werd als bruidsschat aan een huwende dochter meegegeven? Geld[16] was een veel voorkomend bestanddeel van een dos. Het bedrag kon variëren naargelang de status van de eigen familie en die van de toekomstige echtgenoot[17]. Men verwachtte een dos overeenkomstig de financiële middelen van de familie van de vrouw en de dignitas van de families van beide partners[18]. Spijtig genoeg werden slechts een handvol cijfers uit het dagelijkse leven overgeleverd. Een bekend voorbeeld is de bruidsschat van Terentia[19]: zij bracht ondermeer 400.000 HS mee bij haar huwelijk met Cicero. Een bruidsschat kon ook geheel of gedeeltelijk bestaan uit roerend en/of onroerend goed[20] dat later kon omgezet worden in geld. De meest frequent voorkomende vorm van onroerend goed als dos is terug te vinden in de landbouw: zowel fundi, landbouwgronden, olijf- en wijngaarden en aanverwanten zoals mijnen. Anderzijds kon een bruidsschat ook uit stedelijke bezittingen bestaan zoals insulae of huizen. Voor onroerende goederen heerste er minder belangstelling, behalve voor slaven. Verder kon een dos ook goud, legaten, usufructus, kwijtschelding van schulden en dergelijke bevatten[21].

         Indien geen speciale voorzieningen getroffen werden, werd een geldelijke bruidsschat[22] in drie jaarlijkse termijnen betaald, te beginnen op het einde van het eerste huwelijksjaar[23]. Bij een materiële bruidsschat werd de echtgenoot of zijn paterfamilias de onmiddellijke eigenaar na het in acht nemen van de vereiste juridische formaliteiten voor de overdracht van de res mancipi of res nec mancipi. Watson[24] is van mening dat er geen bewijzen zijn met betrekking tot de betalingswijze van een materiële bruidsschat gedurende de republiek.

         Volgens de Romeinse wetgeving werd de bruidsschat de wettelijke eigendom van de echtgenoot. De realiteit was echter complexer. Het eigenlijke doel[25] van de bruidsschat, bijdragen in het onderhoud van de vrouw, mocht niet uit het oog verloren worden. Een vrouw kon van haar echtgenoot immers niet eisen dat hij haar van zijn eigen vermogen onderhield. Sommige echtgenoten gaven hun vrouw een wekelijkse of jaarlijkse toelage. Anderen stonden toe dat hun echtgenote de gehele bruidsschat aanwendde om zichzelf en haar slaven te onderhouden. Een vrouw die een omvangrijke bruidsschat meebracht, voelde zich hierdoor soms gerechtvaardigd druk uit te oefenen op haar echtgenoot om haar in een evenwaardige, luxueuze stijl te onderhouden.

         Bovendien werd de vrije beschikking[26] van de echtgenoot over de bruidsschat aan banden gelegd zodra wetsbepalingen het de vrouw of haar familie mogelijk maakten de dos terug te vorderen in geval van ontbinding van het huwelijk. Daar de echtgenoot de “lasten” van het huwelijk droeg, leek het niet meer dan rechtvaardig dat alle opbrengsten van de dos hem toekwamen. Tot het einde van de republiek kon hij naar eigen goeddunken een deel van de bruidsschat voor zelfgekozen doeleinden aanwenden. Vanaf dan waren de omstandigheden waarin hij de dos geheel of gedeeltelijk diende terug te geven zo talrijk dat zijn bezitsrecht eerder een recht tot usufructus en beheer geworden was. Elk verlies van bruidsbezit door zijn nalatigheid of fraude viel vanaf 122 v.C. onder de verantwoordelijkheid van de echtgenoot. Tenzij hij de toestemming van zijn echtgenote bezat, kon de man, bij de ontbinding van het huwelijk, gedwongen worden zijn ex-echtgenote te vergoeden voor het verlies aan bruidsschat. Hetzij door het bezit terug te geven, hetzij door de getaxeerde waarde[27] van de goederen te betalen.

         De ontwikkeling van het vrije huwelijk en het groeiend aantal echtscheidingen verhoogden de behoefte aan een verzekerde terugkeer[28] van de dos naar de vrouw of haar familie bij het beëindigen van een huwelijk. Hetzij om de kans op hertrouwen te vergroten, hetzij om het familiebezit in stand te houden. Oorspronkelijk was de bruidsschat onherroepelijk verloren. Het verlies werd wel in zekere mate gecompenseerd door het opeisen van een deel van het bezit van de ex-echtgenoot. Later zocht en vond men diverse manieren om de bruidsschat te recupereren.

         Indien geen speciale maatregelen getroffen waren, werd het recupereren[29] van de bruidsschat bepaald door twee factoren: ten eerste, door de schenker van de dos, zodat deze zijn rechtmatige eigendom terugkreeg; ten tweede door de reden voor het beëindigen van het huwelijk. Behalve door echtscheiding kon een verbintenis tussen twee mensen en hun families ook ontbonden worden ingevolge het overlijden van een partner. Hadden beide partijen wel afspraken[30] gemaakt omtrent het terugkrijgen van de bruidsschat, dan werd volgens de overeengekomen condities gehandeld. Normaal gesproken verwachtte noch de vrouw noch haar pater de dos terug zolang het huwelijk van de vrouw stand hield. Bepaalde omstandigheden zoals financiële nood van de familie van de vrouw, onterving van de man door zijn vader of een faillissement versnelden[31] de terugkeer van de dos.

         Hoewel de bruidsschat teruggevorderd kon worden, kon de ex-echtgenoot op grond van verschillende motieven een deel van dit bijkomend vermogen opeisen en behouden. Afhankelijk van de aangehaalde argumenten[32] kon dit oplopen tot het gros van de bruidsschat, wat meteen een reden was om toch voorhuwelijkse overeenkomsten af te sluiten. Ook onkosten[33] die hij gemaakt had, kon hij aftrekken van de terug te geven bruidsschat.

         Na het aftrekken van de nodige kosten en vergoedingen voor de echtgenoot verliep het terugbetalen[34] van de bruidsschat vermoedelijk volgens dezelfde principes als het betalen ervan. Geld en roerende goederen werden terugbetaald in drie jaarlijkse termijnen. Onroerende goederen dienden onmiddellijk te worden terugbezorgd. Een echtgenoot die bestraft werd voor wangedrag diende de gehele bruidsschat dadelijk in te leveren of de mogelijke opbrengsten te vergoeden in geval van onroerende goederen. Bij een minder zwaar vergrijp kreeg hij zes maanden uitstel.

         In essentie was het Romeinse systeem van financiële regeling bij het einde van een huwelijk vrij eenvoudig. Behalve de bruidsschat bleef het bezit van een vrouw sui iuris volledig gescheiden[35] van dat van haar echtgenoot. Als filiafamilias bezat ze zelfs geen vermogen. Na de scheiding was haar pater, indien hij nog in leven was, verantwoordelijk voor haar onderhoud. Was hij overleden, dan werd de dos bij het vermogen gevoegd dat ze reeds in eigen naam bezat.

3. Het erfrecht

         Het erfrecht is één van de meest complexe en uitgebreide takken van het Romeinse recht. Dit geldt evenzeer voor het vrouwenerfrecht.

         Reeds ten tijde van de XII Tafelen bezat een vrouw het recht als sua heres te erven[36] van haar intestaat overleden paterfamilias. Een vrouw kon tevens als proxima agnata van de overledene erven indien deze geen sui heredes had. Voconiana ratione[37] werd het erfrecht van vrouwen beperkt tot de proximi agnati van wie ze consanguinea was. Huwde ze cum manu, dan verliet de vrouw haar agnatische verwanten en kon ze niet meer van hen erven als proxima agnata. Daar ze filiae loco was geworden van haar echtgenoot kon ze voortaan wel van haar aangetrouwde familie erven als proxima agnata. Op het einde van de republiek konden vrouwen zelfs als cognati[38] erven. Echtelieden mochten hun ab intestato-erfrecht jegens elkaar pas inroepen indien andere erfgenamen[39] ontbraken. Het was voor vrouwen in manu mariti dus mogelijk zowel in hun eigen geslacht als in dat van hun echtgenoot te erven. Tijdens de republiek was het vrouwen sui iuris toegestaan ook onder een testament[40] te erven en legaten te ontvangen. Vrouwen die onterfd[41] waren, omdat men er soms de voorkeur aan gaf mannen tot erfgenaam te benoemen zodat het bezit in de familie bleef, en dit wilden aanvechten of die een ongeldig testament wilden laten herroepen, konden dit doen via een querela inofficiosi testamenti[42].

         Om een rechtsgeldig testament op te stellen, alias testamenti factio, diende aan bepaalde voorwaarden[43] te worden voldaan. Enkel volwassen personae sui iuris in het bezit van het Romeinse burgerrecht bezaten testeerrecht. Vrouwen dienden voorts capitis deminutio minima[44] te ondergaan en hadden de machtiging van hun voogd nodig. Over de inhoud van het testament had deze echter niets te zeggen. De enige testeervorm die openstond voor vrouwen was het testamentum per aes et libram. Dit in combinatie met het feit dat ze ook een niet agnatische tutor konden hebben, maakte het voor vrouwen eenvoudiger om bezit na te laten aan hun natuurlijke verwanten indien ze cum manu gehuwd waren en aan hun echtgenoot en kinderen indien ze sine manu gehuwd waren.

         Bij het verdelen van hun erfenis[45] trachtten vrouwen op diverse manieren voor hun familieleden te zorgen. Afhankelijk van de omstandigheden zochten ze hun erfgenamen onder ouders, broers en zussen[46] of onder kinderen, klein- en achterkleinkinderen, echtgenoot en schoonouders[47].

         De beroemdste wetswijziging inzake het erfrecht van vrouwen was de veel besproken lex Voconia[48] van 169 v.C. Hoewel er controverse heerst over zowat elk onderdeel van de wet en het doel[49] nergens expliciet bewaard is gebleven, kunnen we met zekerheid stellen dat de wet vrouwen sterk benadeelde. Vooral een dochter die enig kind[50] was, werd er de dupe van. Een eerste bepaling verbood burgers ingeschreven in de hoogste censusklasse[51], de prima classis, vrouwen tot erfgenaam te benoemen. Wie niet op de censuslijst stond, kon vrij beslissen over zijn nalatenschap ongeacht de omvang van zijn rijkdom. Volgens een tweede bepaling[52] mocht een legaat of donatio mortis causa niet groter zijn dan het erfdeel van de erfgenaam of erfgenamen[53]. Een vrouw kon dus slechts maximum de helft van de nalatenschap door middel van een legaat verwerven. Voconiana ratione[54] werd het ab intestatio-erfrecht van een vrouw als proxima agnata beperkt tot zussen van de overledene. De lex Voconia beperkte dan wel het erfrecht van vrouwen maar raakte niet aan hun formele nooderfrecht noch aan hun intestaaterfrecht[55] en bewees dat vrouwen wel degelijk erfrecht bezaten.

         De onrechtvaardigheid van de lex Voconia jegens vrouwen deed mensen zoeken naar een manier om de wet te omzeilen en een aanzienlijk deel van de erfenis aan een vrouw na te laten. Een eerste middel was het legatum partitionis[56]. De erfgenaam stond iets minder dan de helft van de erfenis af aan de legataria die beloofde de schuldvorderingen van dit erfdeel in te lossen. Een tweede manier om een vrouw iets na te laten zonder de wetsbepalingen te overtreden was door middel van fideicommissa[57]. Wettelijk waren deze schenkingen niet bindend[58]. Veel hing dus af van de welwillendheid van de erfgenaam om zich aan zijn belofte te houden. Tenslotte kon men de wet ontwijken door een dochter een omvangrijke bruidsschat[59] mee te geven of bij een intestaat[60] overlijden.

         De legaten- en erfdelen, nagelaten aan vrouwen, kenden een grote inhoudelijke variatie[61]. Regelmatig terugkerende elementen zijn de bruidsschat[62] en usufructus[63]. Bepaalde erflaters verbonden zelfs voorwaarden[64] aan het ontvangen van een legaat.

         Vrouwen verwierven ook bezit in de vorm van giften[65]. In de praktijk was enkel een vrouw sui iuris eigenares van wat haar geschonken werd. Een vrouw in potestate zag alle donaties doorgeschoven naar haar paterfamilias. Eventueel kreeg ze het als peculium terug. Langs deze weg kon een vrouw een groter vermogen uitbouwen dan door wat ze via haar familie verwierf. De lex Cincia de donis et muneribus[66] (204 v.C.) legde het geven en ontvangen van geschenken aan banden. Giften die de maximumgrens[67] inzake waarde en omvang overschreden, waren verboden, behalve tussen personae exceptae[68], zijnde cognati tot de zesde graad, adfines, verloofden en echtelieden. Vanaf de late republiek of bij het begin van het keizerrijk was de wet ook op deze laatsten van toepassing[69]. Giften tussen man en vrouw werden wel nog geduld[70] op voorwaarde dat ze de schenker niet verarmden en de ontvanger niet verrijkten, of bv. bij een verjaardag. Over wat men met deze wet hoopte te bereiken, heersen verschillende meningen[71].

4. Het beheer van het vermogen

         Per definitie bezaten vrouwen sui iuris en sine manu gehuwde vrouwen, als enigen, een eigen vermogen. In de praktijk vallen binnen de laatste groep die vrouwen af die als filiaefamilias nog onder de potestas van hun paterfamilias stonden. Alles wat in hun bezit kwam, werd zijn eigendom. Het enige wat ze zelf beheerden was hun peculium, hoewel hun vader ook daarover het laatste woord had. Het komt er dus op neer dat alleen vrouwen sui iuris effectief eigenares waren.

         De juridische verantwoordelijkheid[72] voor het beheer van haar vermogen berustte bij de vrouw zelf. Toch was haar macht over en door haar bezit afhankelijk van haar tutor.

De Romeinen maakten echter onderscheid tussen een tutor impuberum voor minderjarigen en een tutor mulierum voor vrouwen. Beiden werden gezocht onder de natuurlijke verwanten[73]. Een tutor kon op verschillende manieren aangesteld worden[74]. Het was mogelijk dat een voogd niet conform de wensen van de persoon onder zijn voogdij handelde. Een impuberus kon in dat geval diverse actiones[75] tegen hem ondernemen afhankelijk van de “fout” die de tutor beging. Een onwillige tutor mulierum[76] kon vervangen worden. Ten tijde van Gaius was de auctoritas van een voogd zelfs afdwingbaar[77]. Servius[78] geeft een algemene definitie: tutela is het gezag, verleend door de burgerlijke wetgeving [aan een derde], ter bescherming van een vrij persoon die zich door zijn jeugdige leeftijd niet of onvoldoende kon beschermen.

         Een tutor mulierum stond in voor de bescherming van de persoonlijke[79] en materiële[80] belangen van de vrouw. Hij superviseerde het beheer en zag erop toe dat ze geen daden stelde die haar vermogen deden afnemen[81]. Bijgevolg had een vrouw zijn auctoritas[82] nodig bij het sluiten van een stipulatio, het vrijlaten van een slaaf en natuurlijk bij mancipatio voor zover het res mancipi betrof. Over res nec mancipi, de aankoop van goederen en het uitlenen van geld besliste zij vrij. Niet alle tutores namen hun taak even ernstig op. Zij waren namelijk niet juridisch verantwoordelijk[83] voor het beheer. De enigen die volledig onafhankelijk[84] over hun inkomsten beschikten waren de Vestaalse maagden. Vrouwen onder tutela legitima[85] - de strengste voogdijvorm – hingen volledig af van hun voogd. Pas onder keizer Claudius werd tutela legitima grotendeels gelijkgeschakeld met testamentaire tutela.

         Een echt zinvol argument[86] voor het bestaan van tutela mulierum lijkt er niet te zijn. Vrouwen, zo meenden de eerste juristen, misten een deskundig oordelingsvermogen waardoor bedriegers aangetrokken werden. De realiteit toonde echter dat ze perfect in staat waren hun zaken te beheren. Meermaals was het geven van auctoritas slechts een formaliteit en was het afdwingbaar, stelde Gaius[87].

         Hoe beheerden vrouwen nu hun vermogen? Verrichtten ze dit zelf of deden ze beroep op een derde en zo ja op wie? Heel wat vrouwen stonden persoonlijk[88] in voor het beheer van hun bezittingen. In de literatuur vinden we hiervan talrijke voorbeelden. Denken we bijvoorbeeld aan Turia[89] uit de Laudatio Turiae of aan Terentia[90]. Deze laatste beheerde niet alleen haar eigen vermogen maar ook dat van haar echtgenoot Cicero tijdens zijn ballingschap. Ze was zelfs bereid enkele van haar bezittingen te verkopen om hem financieel te helpen. Dit bewijst dat vrouwen zelf zaken[91] deden en ze naast hun eigen vermogen soms ook dat van hun echtgenoot[92] beheerden, eventueel zelfs na diens overlijden.

         Anderen lieten het beheer geheel of gedeeltelijk over aan hun echtgenoot[93]. In het bijzonder datgene wat ze bijdroegen voor het besturen van het huishouden. Tenslotte waren er vrouwen die een beroep deden op een derde die zich professioneel bezighield met het beheer. Deze procurator[94] kon een libertus of een slaaf zijn of zelfs iemand die geen enkele band had met zijn opdrachtgeefster. Over zijn aanstelling[95] had een tutor niets te zeggen. Het risico bestond dus dat een vrouw ten prooi viel aan een allesbehalve onbaatzuchtige schurk die enkel uit was op haar bezit. Zeer bekend is het geval van Caesennia en Aebutius in Cicero’s Pro Caecina[96].