Brigandage en banditisme in het Scheldedepartement gedurende de Franse tijd. (1795-1814). (Eva Van Boxelaer)

In dit eerste deel is het bedoeling om op zoek te gaan naar de factoren die het banditisme in de hand hebben gewerkt. De komst van de Fransen betekende het einde van het Ancien regime en haar instellingen. De Franse veroveraars besloten na de annexatie van de Zuidelijke Nederlanden om nieuwe structuren en instellingen van bestuurlijke en juridische aard te creëren. In een eerste hoofdstuk wordt nagegaan in welke mate de komst van de Franse revolutionairen en de institutionele veranderingen hun invloed hadden op de ontwikkeling van het banditisme. Twee zaken krijgen hier speciale aandacht: ten eerste de invoering van de conscriptiewet en ten tweede de Boerenkrijg. In hoeverre hebben deze twee gebeurtenissen een invloed uitgeoefend op van het banditisme? De veranderingen op het gerechtelijke vlak zijn voor mijn onderzoek van groter belang. In het derde hoofdstuk wordt dan ook dieper ingegaan op de nieuwe juridische instellingen en hun werking.

Vaak wordt door auteurs aangehaald dat armoede en criminaliteit hand in hand gaan. Mensen die in armoede leven zouden zich gemakkelijker overgeven aan de verlokkingen van een crimineel bestaan. Armoede vloeit dan weer voort uit een slechte economische toestand. Daarom wordt in het tweede hoofdstuk aandacht besteed aan de economische ontwikkelingen in de periode 1795 – 1814.

Eerder werd reeds vermeld dat de gerechtelijke structuur heel wat veranderingen heeft ondergaan onder invloed van de Franse overheersers. Tegelijkertijd veranderde ook het strafrecht waaraan de rechtbanken en rechters gebonden waren. Daarom verdienen de strafrechtelijke ontwikkelingen een apart hoofdstuk. Hierin zal de aandacht vooral gaan naar de straffen aangaande bendecriminaliteit. In het voorlaatste hoofdstuk van dit deel wordt onderzocht of de politionele diensten in de bestudeerde periode in staat waren om het hoofd te bieden aan het banditisme en welke inspanningen er op dit vlak door de staat werden gedaan om de criminaliteit in te perken.

Tenslotte wil ik benadrukken dat het niet mijn bedoeling is om de Franse Revolutie te bespreken. Wel wil ik de gevolgen van de Franse inval en de annexatie van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk aanhalen in hoeverre ze van belang zijn voor mijn onderzoek naar bendecriminaliteit tussen 1795 – 1814.

Het Ancien Regime staat in het algemeen voor een statische en gereglementeerde samenleving waarin de adel het voor het zeggen had. De Franse revolutie had in 1789 hier een einde aan gemaakt en op het maatschappelijk gebied behaalde de bourgeoisie de overwinning op de verzwakte adel. Wanneer de Franse revolutionairen de Nederlanden binnendrongen, brachten ze de maatschappijstructuur en het ideologisch kader van de suprematie van de burgerij met zich mee. Dit betekende het einde van de oude structuren. De Fransen waren vooral vrijgevig in de overdracht van nieuwe ideeën maar tegelijkertijd joegen ze hun eigen belang na[1].

De Fransen zouden de Zuidelijke Nederlanden in twee stappen veroveren. Een eerste keer trokken ze ons land binnen in 1792 maar een jaar later sloegen de Oostenrijkers terug en werden de Fransen verdreven. In 1794 onder het bewind van Robespierre kwamen de Franse legers terug en versloegen ze de Oostenrijkers na de slag bij Fleuris. Deze keer leek de verovering definitief te zijn. De Fransen zouden de Zuidelijke Nederlanden tot 1814 bezetten.

Reeds in 1789 groeide in de Zuidelijke Nederlanden het verzet tegen de Oostenrijkse keizer Jozef II. Hun verzet zou zich uiten in de zgn. Brabantse Omwenteling die uitbrak in oktober van dat jaar. De ‘Belgische’ opstandelingen waren uit op de handhaving van de bestaande situatie, die steunde op de meest behoudende krachten. Ze keerden zich tegen de vernieuwingen die Wenen de Zuidelijke Nederlanden wou opleggen binnen het kader van de verlichte Oostenrijkse monarchie. De opstandelingen hadden zich in een vrij onsamenhangend verbond van provinciale staten (de Verenigde Belgische Staten) verenigd. In geen tijd hadden de opstandelingen de Zuidelijke Nederlanden veroverd op de Oostenrijkers. Op 7 januari 1790 werden de Verenigde Belgische Staten door het Soeverein Congres uitgeroepen. Gedurende een korte tijd was ‘België’ een zelfstandige republiek, maar de Oostenrijkers konden vrij snel terugslaan. Het is in deze context dat we de houding van de Zuidelijke Nederlanden t.o.v de Fransen moeten begrijpen. Voor hun komst werden de Franse revolutionairen, op grond van hun beweringen en ook omdat ze tegenstanders van Oostenrijk waren, verafgood en gezien als de belichaming van het vrijheidsideaal. Toen de Fransen na de slag bij Jemappes (6 november 1792) het Oostenrijkse leger hadden verslagen, werden ze door de bevolking met groot enthousiasme binnengehaald. Al vrij snel verminderde het enthousiasme naarmate de politiek van Frankrijk werd gekenmerkt door een gebrek aan samenhang zowel in de vanuit Parijs gegeven richtlijnen als in de uitvoering daarvan ter plaatse. Het revolutionaire elan van de troepen, hun radicale verklaringen en hun buitensporige eisen botsten met de traditionalistische geaardheid van de plaatselijke bevolking. De Zuidelijke Nederlanden werden ter plaatse bestuurd door generaal Dumouriez[2]. Dumouriez wilde een onafhankelijk en gematigd België waarin een belangrijke rol voor hem zou zijn weggelegd en dat met een gematigd republikeins Frankrijk verbonden zou zijn. Het revolutionaire Frankrijk had echter andere plannen en wilde, zonder rekening te houden met de wensen van de Belgen, doorgaan met de onverzoenlijke politiek en het Belgische grondgebied opslorpen. Hun doel was een machtig rijk te vormen dat Europa domineerde.

Vanaf dat moment stapelden de misverstanden zich op. Van het proclameren van de vrijheid van de ‘Belgen’ verwachtten de Fransen slechts één ding, namelijk dat zij, gebruik makend van deze vrijheid, zich met Frankrijk zouden verbinden. Eenmaal vrij wilden de Belgen echter op hun eigen manier van die vrijheid gebruik maken door onafhankelijk te blijven, in de geest van de oude ‘vrijheden’. De botsing tussen deze tegenstrijdigheden kwamen nog harder aan omdat de bevolking in het algemeen blijk gaf van haar band met het verleden door haar gehechtheid aan de godsdienst, terwijl de revolutionaire troepen ter plaatse op onbeschaamde wijze uiting gaven aan hun minachting voor alle verouderde instellingen, en vooral voor die op het godsdienstig gebied. Bovendien bevonden de Fransen, die aan alles te kort hadden, zich te midden van een bevolking die in hun ogen in overvloed leefde. Door dit alles was de confrontatie tussen de Fransen en de Belgen des te heviger. Het uitblijven van een broederlijk antwoord van hun ‘Belgische broeders’ op hun ‘universele boodschap’ zette de Fransen aan tot onverzoenlijkheid en provocaties. De onderlinge verhoudingen wijzigden zich snel van een relatie van bevrijders ten opzichte van bevrijden in één van bezetters ten opzichte van onderdrukten.[3] Het is dan ook niet te verwonderen dat de plaatselijke bevolking afwijzend reageerde op de mengelmoes van principebesluiten en uitvoerende maatregelen die een einde moesten stellen aan het Ancien Regime.

Het Oostenrijkse leger had zich echter vrij snel weten te herstellen van het verlies tegen de Fransen. In 1793 sloegen ze terug en deze keer moesten de Franse troepen hun meerdere herkennen. Op 18 maart 1793 werden de troepen van Dumouriez bij Neerwinden verslaan en kwamen de Zuidelijke Nederlanden opnieuw onder Oostenrijks gezag te staan. Deze keer werden de Oostenrijkers met enthousiasme begroet. Toch zouden de Belgen opnieuw een halsstarrige houding aannemen ten opzichte van de Oostenrijkers. Daarom aanvaardden ze geen hulp om definitief van de Fransen bevrijd te worden.

De omvangrijke operatie om de natie te mobiliseren leidde tot een ommekeer in de krachtsverhoudingen tussen het republikeinse leger en dat van hun tegenstanders. Het ongeordende enthousiasme van het eerste zou het halen op het futloze apparaat van het laatste[4].

Ten gevolge van de slag bij Fleuris op 26 juni 1794 was een groot deel van België in Franse handen gevallen en grondig geplunderd. Aanvankelijk weigerde de Republiek het land in te lijven, ofschoon dat tijdens de eerste bezetting reeds beslist was. Kort na de tweede inval ging het vooral om de verkondiging van ideeën; in 1794 kwamen thema’s van verovering en materieel voordeel uit de bezetting op de voorgrond.[5] De Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik werden onderworpen aan een militaire bezetting waaraan elk ideologisch motief ontbrak. Deze gebieden werden echter niet alleen het slachtoffer van de militaire operaties maar vooral van de zware oorlogsheffingen. Ze moesten alles leveren wat maar invordervaar was en wat noodzakelijk was voor het voortbestaan van de Franse troepen. De gestelde eisen waren slecht gecoördineerd en buitensporig. Er werd al lang geen beroep meer gedaan op solidariteit of op broederschap. Maar ondanks alles bleef de ideologie overeind: de vorderingen waren slechts gericht naar de rijken, met uitsluiting van de armen. In feite drukten ze zo zwaar dat iedereen erdoor getroffen werd. De Zuidelijke Nederlanden kregen ook de zware klap te verwerken van een buitengewone ‘militaire bijdrage’ die in klinkende munt moest betaald worden[6]. Bij de opgeëiste geldbedragen kwamen nog allerlei vorderingen met betrekking tot paarden en transportmiddelen, graan, vee, stoffen, hout, enz. Daarbij kwam nog de beslaglegging op sommige kerkelijke bezittingen en op de eigendommen van de émigrés, die overigens in gering aantal bleven.[7]

Tijdens deze geldverslindende bezetting gingen de Fransen uit onbegrip of minachting voor de plaatselijke bevolking nog meedogenlozer te werk. Terwijl hun legers ter plaatse tal van bezettingstaken hadden te vervullen, beschikten de Fransen onder de bevolking niet over ideologische steunpunten, mensen die hun plannen ten uitvoer konden brengen. Ze konden slechts rekenen op een klein aantal volgelingen die vaak radicale aanhangers van de revolutionaire ideeën waren. Omdat er zo weinig aanhangers waren, werden deze personen op het bestuurlijke vlak aangevuld met Fransen. Zij moesten het voorlopige bestuursapparaat dat in werking was tot 1 oktober 1795, draaiende houden. Alle Belgische landsdelen werden samengebracht onder één centraal bestuur, de Administration centrale et supérieure de la Belgique, dat was samengesteld uit negen ‘Belgen’ en vier Fransen. Dit orgaan werd na de annexatie vervangen door de Conseil de Gouvernement (de Raad van bestuur).

Belast met ontelbare taken vanwege de voortdurende stroom besluiten van de Fransen, legden de bestuursorganen, waarin de ‘Belgen’ de meerderheid hadden, een onvermoeide werkzaamheid aan de dag. In een groot aantal gevallen vormden zij, dankzij de goede wil en het gezonde verstand van de leden, een raderwerk dat in staat was de moeilijkheden op te vangen die voortvloeiden uit de onwetendheid van de machthebbers in Parijs met betrekking tot de situatie ter plaatse en uit stilzwijgend verzet van de lokale bevolking. Hun taak werd vooral bemoeilijkt doordat de plaatselijke autoriteiten zich op alle mogelijke manieren aan hun verplichtingen trachtten te onttrekken, onder meer door massaal ontslag te nemen. In de Nederlandstalige delen waren de problemen nog groter doordat de Fransen er een erezaak van maakten om hun eigen taal te gebruiken. Hierdoor hadden de lokale autoriteiten nog een extra wapen in hun verzet tegen de bezetter door te doen alsof ze niets begrepen hadden van de eisen. Naast hun bestuurlijke functies legden ze zich ook toe op de invoering van hervormingen die aansloten bij de ideologie van de overwinnaar en die een einde maakte aan de oude gebruiken. Dit alles speelde zich af tegen de achtergrond van de stroom van rekwisities (die betaald werden in waardeloze assignaten) en de uitzonderlijk strenge winter van 1794 – 1795.[8]

De eerste maanden van de tweede bezetting waren dus uitermate zwaar. Het zakenleven stagneerde. De armoede was zeer groot. Op het platteland heerste banditisme, soms gekleurd met een vleugje politiek verzet. Een voorbeeld hiervan waren de acties van Charles de Loupoigne en de zijnen in januari 1796. Onder het roepen van ‘Leve de keizer’ pleegden zij, tussen Brussel en Charleroi, overvallen op de Fransen.[9]

Na een jaar was de toestand zo chaotisch dat ook de meest gematigden, in weerwil van hun diep gewortelde overtuiging, de inlijving als het beste middel beschouwde om een einde te maken aan de strenge status van het bezet gebied. Zo stemden de belangen van de bevolking en de expansionistische plannen van Parijs met elkaar overeen[10]. Alvorens men tot de uiteindelijke inlijving overging, werd er eerst nog deftig gediscussieerd. Er kwamen verschillende standpunten naar voor tijdens deze discussie. Zo zagen sommigen de Zuidelijke Nederlanden als een soort zusterrepubliek van Frankrijk. Anderen waren dan weer voorstander van een volledige aanhechting bij het moederland. Een derde groep vond dat een kleine zuidelijke helft van België bij Frankrijk hoorde en de rest bij de Bataafse Republiek. Dit laatste voorstel werd echter onmiddellijk afgekeurd[11]. Uiteindelijk zou de inlijving met het decreet van 1 oktober 1795 een feit zijn. Voortaan gingen alle bewoners van de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik door het leven als Fransen[12].

De Fransen moesten na de inlijving een vrij delicate opdracht vervullen: het vertrouwde, oude regime moest afgebroken en het nieuwe geïntroduceerd worden. Hun taak was veelzijdig. Een viertal punten kan deze taak wellicht kort weergeven: het creëren van nieuwe structuren en instellingen van bestuurlijke en gerechtelijke aard, het invoeren van de Franse wetgeving inzake openbaar en kerkelijk leven, het vinden van zoveel mogelijk geld voor de republiek en tenslotte - en niet te verwaarlozen - het tot rust en medewerking brengen van de bevolking[13]. In dit hoofdstuk zal enkel teruggekomen worden op de bestuurlijke veranderingen. De nieuwe gerechtelijke instellingen zullen in een apart hoofdstuk besproken worden.

Een eerste bestuurlijke verandering was de indeling van de Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik in negen departementen, waarvan de grenzen in grote trekken samenvielen met die van de (oude) negen provincies van België, namelijk: Leie (West-Vlaanderen, Brugge), Schelde (Oost-Vlaanderen, Gent), Twee Neten (Antwerpen, Antwerpen), Neder-Maas (Limburg, Maastricht), Dijle (Brabant, Brussel), Jemappes (Henegouwen, Bergen), Samber-en-Maas (Namen, Namen), Ourthe (Luik, Luik) en de Wouden (de twee Luxemburgen, Luxemburg)[14]. Naast de opdeling in departementen werd ons grondgebied verder onderverdeeld in 216 kantons. Op het platteland werden kantons geherstructureerd en kleine dorpen werden tot kantonmunicipaliteiten omgevormd. Veel moeilijker werd echter het opvullen van de kaders met betrouwbare en eerlijke personen. De meeste bestuurders moesten overeenkomstig de Franse wetgeving verkozen worden en mochten voor hun ambtuitoefening geen vergoeding krijgen. Het eerste jaar werden zij van hogerhand benoemd en bleven hun prestaties gratis. Bij elk bestuur werd een vertrouwensman als commissaris van het Directoire aangesteld; die werd wel betaald. Velen weigerden dan ook, om principiële of financiële redenen. Bouteville[15] en zijn voorgangers hadden niet altijd een grote keuze of veel tijd: de nieuwe structuren moesten zo vlug mogelijk werken en bewijzen dat zij beter en efficiënter waren dan de afgeschafte.

Voor de negen departementen had men 45 bestuurders en 9 commissarissen nodig. Om deze kaderplaatsen op te vullen moest het Directoire in één jaar tijd 106 benoemingen realiseren, want het regende ontslagen. Voor het beheer van steden en kantons had men niet veel keuze. Indien men geen extremisten of anarchisten wilde benoemen, moest men wel eens anti-Franse personen aanstellen[16].

Tekenend voor deze niet geringe taak van Bouteville en zijn voorgangers, die met onvoldoende middelen moest worden uitgevoerd, was de fundamentele tegenstelling tussen de geproclameerde ‘assimilatie’ en de reële situatie die in vele opzichten leek op een voortzetting van de bezetting. Het werk heette voltooid te zijn aan het einde van de ambtstermijn van Bouteville. In feite was er niet veel veranderd en was de afstand tussen de Fransen en de ‘Belgen’ alleen maar groter geworden omdat de plannenmakers de onderlinge verschillen over het hoofd hadden gezien. Dit bleek voor de eerste maal tijdens de verkiezingen – volgens het censussyteem en met twee ronden – van 21 maart 1797. De Belgen, die het jaar voorheen niet werden uitgenodigd om deel te nemen, werden nu wel toegelaten bij de verkiezingen. Deze verkiezingen brachten al vrij snel problemen met zich mee. Niet iedereen, die mocht gaan stemmen, voelde zich geroepen om dit te doen of voelde zich volstrekt niet betrokken bij deze toepassing van de democratische rechten in paradoxale omstandigheden. Anderen vreesden dan weer dat men door te gaan stemmen de annexatie erkende. Dit zorgde reeds bij de inschrijving in de kiesregisters voor problemen. Op plaatsen waar sommigen hadden begrepen hoe de situatie kon worden uitgebuit, waren de gekozenen tegenstanders van de nieuwe ideologie. Zij waren duidelijk erg conservatief en zelfs ronduit reactionair terwijl men in Frankrijk op grond van de binnenlandse situatie een duidelijke zwenking naar rechts maakte. In de meeste departementen behaalde het conservatisme de overwinning en wel op een zo grote schaal dat sommige gekozenen aftraden om zich niet door middel van een eed tegen de monarchie te moeten verklaren; anderen traden in dienst zonder de eed af te leggen[17].

De eenzijdige annexatie moest ook leiden tot de opheffing van de wetten van het Ancien Regime en de invoering van de Franse wetgeving. Men had tot dan toe de oude wetten en costuimen gehandhaafd. Een onmiddellijke omschakeling zou zeker een onoverzichtelijke chaos hebben veroorzaakt. Daarom was vooral bij deze vernieuwing geleidelijkheid geboden. De Franse wetten waren enkel van toepassing wanneer deze in ons land werden gepubliceerd. Op sommige plaatsen, zoals Henegouwen, had men niet eens gewacht tot de aanhechting om de Franse regelingen over te nemen.

De nieuwe wetten werden stapsgewijs gepubliceerd. De meer burgerlijke grondwet van het jaar III, werd reeds op 6 oktober 1795 aan het land opgelegd. Men kan deze datum beschouwen als het principiële einde van het Ancien Regime. De verdere opvulling van het Nieuwe Regime door wetten en instellingen zou meer dan 15 maanden in beslag nemen. Eerst werden de structurele wetten op de afschaffing van de tienden, de feodale rechten, het corporatisme en de tollen afgekondigd, en werden de rechtbanken met jury’s en de wetgeving op huwelijk en echtscheiding ingevoerd. Zij sloegen grote bressen in de regelingen van het Ancien Regime.

Later werden de wetten op strafrecht en fiscaliteit, op de organisatie van de burgerlijke stand, het patentrecht, de grondbelasting en de afschaffing van de kloosters gepubliceerd. Zij gaven aanleiding tot woelige reacties en verzet. De invoering van de burgerlijke stand verwekte ongerustheid bij de bewoners, omdat de overheid aldus kennis kon krijgen van de leeftijd en de jongeren kon opsporen voor de conscriptie. Zij leidde tot zware tegenstand bij de geestelijkheid, omdat men haar zonder enige afspraak alle documenten ontnam en verbod oplegde nog boekingen te doen van of uittreksels te verlenen. De antikerkelijke sfeer maakte haar zeer gevoelig voor deze maatregel.

Op 6 december 1796 kon men dan decreteren dat voortaan alle nieuw gestemde wetten ook in de départements réunis toepasselijk waren.

De gevorderde uitbouw van de nieuwe overheidsinstellingen liet toe de algemene invoering van de Franse wetten in het vooruitzicht te stellen. Het bleek ondoenbaar alle Franse regelingen op te leggen: zij waren veel te talrijk – meer dan 22 000 – en spraken mekaar al eens tegen. Een commissie werd met een schifting belast. Al vlug nam de minister van Justitie Merlin de Douai haar taak over en liet op 26 januari 1797 een keuze van 438 wetten afkondigen. Daarmee was het Ancien Regime volledig afgeschreven[18].

In 1797 vond er in Frankrijk zelf op het politieke vlak een verschuiving naar rechts waar te nemen. De verschuiving was echter maar van korte duur. De staatsgreep van 18 fructidor (4 september 1797) maakte een einde aan de conservatieve tendensen in Frankrijk. Deze werden beteugeld en in het voetspoor daarvan gebeurde hetzelfde met de Belgische conservatieven, die specifieke redenen hadden voor hun behoudendheid. De gevolgen van de politieke koerswijziging waren merkbaar in het openbare leven. Het grootste deel van de in het voorjaar gekozenen werd ontslagen en vervangen door radicalere rivalen of door personen op wie de Fransen meenden te kunnen vertrouwen. De verkiezingen van 1798 werden dan ook voor een groot deel gestuurd zoals de overheid dat wilde.

Vervolgens verslechterde de toestand snel, terwijl die zich juist enigszins leek te hebben gestabiliseerd op grond van de verwachtingen die bij de bevolking waren gewekt tussen de verkiezingen in het voorjaar en de staatsgreep in de herfst. De partners hadden namelijk weinig meer van elkaar te verwachten.

Het afbreken van de dialoog tussen regeerders en geregeerden ging gepaard met een algemene inzinking in de industrie, de economische bedrijvigheid, het maatschappelijk leven en het onderwijs en met een intensivering van de controle op de activiteiten op het politieke en intellectuele vlak. Maar de gevolgen van de politieke ommekeer manifesteerden zich vooral in het godsdienstige leven. Tot het einde van het Ancien Regime had de bevolking steeds in sterke mate de invloed ondergaan van de Rooms-katholieke kerk. De kerk bestierde het leven van individu en gemeenschap van de wieg tot het graf. De eerste aanvallen van de Oostenrijkers op deze hoeksteen van de samenleving had de aanhankelijkheid van de bevolking zeker niet aangetast. Integendeel! Met de komst van de Fransen verergerde de toestand alleen maar. Aanvankelijk waren de Fransen op dit gebied zeer voorzichtig te werk gegaan. De geestelijken werden slechts verplicht de eed van trouw aan de republiek af te leggen. Maar geleidelijk aan nam de druk op het godsdienstige leven toe. In 1796 volgden verschillende maatregelen elkaar in een ijltempo op. Eerst werden ze de registers van de burgerlijke stand ontnomen en daarna werd een verbod op het dragen van priesterkledij uitgevaardigd. De echte aanval op de kerk werd ingezet door de confiscaties van het bezit van de geestelijken en het afschaffen van religieuze orden. De bedoeling van deze maatregelen was het in perken van de autonomie van de kerk. De gelovigheid van de bevolking werd hierdoor echter niet aangetast. Omdat het godsdienstig leven van officiële zijde zo werd ingeperkt dat het voor de bevolking niet langer acceptabel was, nam zij haar toevlucht tot clandestiene godsdienstbeoefening[19].

Een tweede concrete oorzaak van verzet tegen de Franse overheerser vormde de wet van 5 september 1798, die de conscriptie van jongemannen van 20 tot 25 jaar regelde. Zij werd opgelegd aan de aangehechte departementen. Deze maatregel, die indruiste tegen alle lokale tradities, diende om een politiek te ondersteunen die door de overgrote meerderheid van de bevolking werd verworpen. Bijna onmiddellijk ontketende hij een revolte[20].

Er zal nu kort dieper ingegaan worden op de conscriptiewet en haar verdere ontwikkelingen. Daarna komt de Boerenkrijg aan bod. Deze twee feiten krijgen een speciale aandacht om na te gaan in welke mate ze een katalysator zijn geweest voor het banditisme.

De conscriptiewet van 5 september 1798 hield in dat alle jongemannen van 20 tot 25 jaar konden opgeroepen worden om in het Franse leger te treden. Deze wet was één van de meest ingrijpende vernieuwingen van de Franse revolutionairen: er werd namelijk een permanente wervingsreserve voor het leger aangelegd. De nood aan een permanent wervingsreserve vloeide voort uit de constante oorlogsdreiging van de Europese coalitiepartners. De Fransen ontwikkelden de theorie van de défense de la mère patrie. De verdediging van de liberté (de vrijheid) werd een burgerplicht, die in het licht van de geallieerde invasie enthousiast werd opgenomen. Aanvankelijk zou de invoering van de dienstplicht, die gebaseerd was op een lotelingensyteem, op verzet stuiten van de bevolking, zowel in Frankrijk als in de Verenigde departementen[21]. De Bloedwet, zoals ze ook wel genoemd werd, werd aangevoeld als een oorlogsverklaring. De tijd was rijp om te veranderen van verzetstactiek. De tijd van het passieve verzet werd vervangen door een tijd van openbare, actieve weerstand die in de Zuidelijke Nederlanden zou resulteren in het uitbreken van de Boerenkrijg[22]. Op dit fenomeen wordt in de volgende paragraaf op teruggekomen. Het verzet tegen deze nieuwe wet kwam niet alleen van de bevolking maar ook de lokale overheden lieten hun ongenoegen blijken. De lokale overheden hadden namelijk de weinig benijdenswaardige positie om de conscriptielijsten voor hun gemeente op te stellen. Aanvankelijk lieten ze hun ongenoegen blijken door de beslissingen van Parijs tegen te werken. Maar geleidelijk aan zouden de lokale overheden de kant kiezen van het centrale bestuur en stonden ze in voor de repressieve maatregelen die door Parijs en Gent werden opgelegd. Nam de tegenwerking onder het Consulaat nog alle mogelijke vormen aan, onder het keizerrijk zien we steeds meer overtuigde maires aan het werk, die vooral op een goed blaadje wilden staan bij de prefect en de minister van oorlog. Om de fanatiekelingen te overtuigen, werden tal van commissaire speciaux gestuurd, die op hun kosten de hen opgedragen taken kwamen uitvoeren.

Aanvankelijk verzette de bevolking zich tegen deze nieuwe wet door doof te blijven voor de oproep tot dienstplicht. De lokale autoriteiten hielpen in het begin de dienstweigeraars door hen te vrijwaren van de sanctie die hen boven het hoofd hing: plaatsing op de lijst van de émigrés – d.w.z verbeurdverklaring en inbeslagname van de inboedel[23]. Volgens Top kan er met relatieve zekerheid gezegd worden dat kwantitatief bekeken de meeste frauduleuze praktijken in verband gebracht kunnen worden met de conscriptie[24]. De overheid reageerde op het grote aantal dienstweigeraars door het toekennen van juridische gevolgen aan de refractairs. Hierdoor zagen ze al vrij snel de ernst van hun situatie in en daalde het aantal dienstweigeraars.

Naast militaire had het probleem van de weerspannigheid ook politieke gevolgen. De refractairs werden permanent opgejaagd. De gendarmerie organiseerde zich in colonnes mobiles, beweeglijke eenheden lichte cavalerie die onafgebroken het platteland doorkruisten, op jacht naar de weerspannigen. Daarenboven werden in toenemende mate premies toegekend voor wie hun arrestatie hielp bewerkstelligen, terwijl strenge straffen gesteld werden op het verbergen van refractairs. Zij waren uiteindelijk nergens meer echt veilig en de rancune van zovele vogelvrijen tegen alles wat het regime vertegenwoordigde bleef altijd een belangrijke factor van politieke instabiliteit, met impact op het moreel van de troepen, de publieke opinie in het binnenland, op het sociaal weefsel binnen de dorpsgemeenschappen en op de samenhang van de gecentraliseerde staat. De aanwezigheid van ongeregelde bendes fuyards bemoeilijkte de bestrijding van de criminaliteit en versterkte de centrifugerende oppositie in de dorpen waarrond zij hun schuilplaats hadden[25].

De conscriptie verliep aanvankelijk zeer moeilijk en het aantal refractairs was groot. Naarmate men meer met de juridische gevolgen van de dienstweigering vertrouwd raakte, namen steeds meer conscrits de rationele beslissing om, alvorens in de illegaliteit te treden, eerst hun kans te wagen om op legale wijze vrijgesteld te worden. De dienstweigering werd voor een deel door de conscrits zelf uit de wereld geholpen. Ze gaven steeds meer en meer gehoor aan de oproepingen[26]. Toch bleef men in de aangehechte departementen maar ook in Frankrijk, met een percentage dienstweigeraars en deserteurs zitten, ondanks de strenge maatregelen van de overheid[27]. Na 1810 beleefde de Franse rekrutering haar gouden tijdperk. Nochtans kon zij de militaire situatie niet keren. Deze zou echter pas eind 1813 een reële impact krijgen op de resultaten van de rekrutering[28].

De conscriptiewet van 5 september 1798 zou de concrete aanleiding vormen tot het uitbreken van de Boerenkrijg tijdens de nacht van 19 op 20 vendémiaire VII (10 op 11 oktober 1798). De Boerenkrijg was een beweging gekenmerkt door haar spontaniteit, door haar ongecoördineerde gang van zaken en het vrijwel ontbreken van kaders waardoor ze alle eigenschappen bezat van andere boerenopstanden[29]. De samenscholingen ontstonden in de eigen gemeente vanwaar de brigands de onmiddellijke omgeving van hun gemeente onveilig maakten[30]. Het was dus geen nationale opstand die overal in het land op hetzelfde ogenblik uitbrak maar een opstand die zich langzaam verspreidde over de rest van de Zuidelijke Nederlanden. Toch werden niet alle departementen in de opstand betrokken. Het verzet verspreidde zich vanuit het Scheldedepartement naar het Leie- en Dijledepartement, de departementen van de Twee-Neten en Beneden-Maas. De Waalse departementen lijken uit de strijd gebleven te zijn. Zij werden voornamelijk toevluchtsoorden van de brigands die deelgenomen hadden aan de strijd. Het departement van de Wouden (Luxemburg) werd echter overspoeld door een tweede boerenopstand, nl. de Klöppelkrieg die zich vanuit het huidige Groothertogdom Luxemburg verspreidde[31].

In het Scheldedepartement braken de eerste onlusten uit te Overmere in de nacht van 19 op 20 vendémiaire VI. De directe aanleiding was de bijeenkomst voor het opstellen van de conscriptielijsten. Deze opstoot was zeker niet het eerste verzet tegen de Franse overheerser, en zou – onder normale omstandigheden – onopgemerkt voorbijgegaan zijn. De onverwachte felheid waarmee de overheid de princiepswet op de conscriptie wilde doorvoeren, maakte echter dat deze opstoot een ander karakter kreeg. De ontevreden conscrits lieten het hier niet bij en tijdens de nacht van 21 op 22 vendémiaire breidde het verzet zich uit. De oproerlingen gingen het zich als een lopend vuurtje verspreidend gerucht achterna, en in een minimum van tijd waren alle arbres de la liberté (de zgn. vrijheidsbomen) in het kanton Overmere geveld. Gent reageerde onmiddellijk maar het kwaad was reeds geschied. Overal in het departement (en weldra ook daarbuiten) volgden groepjes opstandelingen het voorbeeld van Overmere. De gelijktijdigheid gaf de overheid even de indruk dat er een complot van de geallieerde coalitie mee gemoeid was, en de paniek sloeg toe …

De hierdoor ontstane aarzelingen en de chaotische reacties, gaven de beweging de tijd om de omvang aan te nemen die haar tot een legende zou maken: een bevrijdingsoorlog van de Zuid-Nederlanders tegen de republiek. De feitelijke gegevens wijzen echter veeleer in de richting van diverse lokale opstanden, die van elkaar gescheiden waren door republikeinse bolwerken (Gent, Aalst) maar ook door traditionele grenzen (Land van Aalst, Land van Waas)[32].

De opstand breidde zich snel uit naar de andere Vlaamse departementen. De revolte in het Scheldedepartement werd snel bedwongen. In dat van de Leie, waar de rebellie pas later op gang was gekomen, werd zij vrijwel meteen onderdrukt. De strijd en het verzet tegen de Fransen waren beter en feller georganiseerd in Brabant, tussen de Schelde, de Rupel en het kanaal van Willebroek. Maar zodra de Franse troepen zich hadden georganiseerd werd de Boerenkrijg in de kiem gesmoord[33].

Geleidelijk aan zouden de Belgen de weg vrij maken, zo niet voor een vrijwillige aansluiting dan toch voor een instemming met eerst het Consulaat en vervolgens met het Keizerrijk, althans toen dit nog in opkomst was. Ze overzagen echter niet meteen de draagwijdte van die gebeurtenissen, omdat ze zich nog steeds niet betrokken voelden met de zaak. Dit blijkt uit de deelname aan de volksstemming over de nieuwe grondwet die in de aangehechte departementen maar gering was.

Bonaparte en degenen die zijn greep naar de macht steunden, wilden een gezagsapparaat creëren waarin de macht zou berusten bij zo min mogelijk personen. Aanvankelijk werd de macht uitgeoefend door drie consuls - waarvan twee niet meer dan marionetten waren – en daarna door één consul. Dit gezag moest ondersteund worden door de rijke bourgeoisie en de leden van de vroegere adel die het ermee eens waren. Er moest een onwankelbaar regime komen die in staat was een voorspoedige gang van zaken in de maatschappij (met name op militair en economisch vlak) te garanderen. En met die bedoeling streefde Bonaparte er naar om de steun van de kerk te verkrijgen en dwong hij deze ook af.

Voor de Belgische bevolking was het van weinig belang dat er twee wetgevende vergaderingen bestonden: het Tribunaat en het Wetgevend Lichaam, met daarbij een Raad van State en een Senaat. Omdat ze geen eigen electorale traditie in de moderne zin hadden en geen belang stelden in de interne discussies in Frankrijk, liet dit alles de Belgen koud. Deze onverschilligheid werd hen door Napoleon betaald gezet. Hij benoemde geen enkele Belg in de belangrijkste bestuurlijke organen.

Het Consulaat en het Keizerrijk hadden ook een positieve invloed op het maatschappelijke leven in de aangehechte departementen. Ze bevrijdden de Zuidelijke Nederlanden van de onrustige en onzekere tijden die de bevolking had gekend sinds de eerste invasie (1792 – 1793), gedurende de periode waarin ze als inwoners van een bezet gebied waren behandeld (1794 – 1795), tijdens de overgangsperiode (1795 – 1797) en tot aan de staatsgreep van de achttiende brumaire VII (9 november 1799), het moment waarop Napoleon de macht greep. Het toen heersende ideologische systeem was hen te ver gegaan: het had hun eigen waardensysteem omvergeworpen. In dat waardensysteem hadden twee sectoren een essentiële rol vervuld: de economie, die grote schade had opgelopen, en de godsdienst, waarvan het kerkelijke apparaat was geliquideerd.

Nu was elk dorp en elke stad voor de dagelijkse gang van zaken afhankelijk van het sterk georganiseerde centrale gezag. Het nieuwe Franse systeem, onder Napoleon krachtig en paternalistisch uitgeoefend, bracht fundamentele wijzigingen in het openbare en het privé-leven. Het betrof in de eerste plaats veranderingen op bestuurlijk vlak. Brussel was niet langer de zetel van de regeringen maar alles werd geregeld vanuit Parijs. Onder het toezicht en het bestuur van de prefecten (die van zeer uitéénlopende gezindheid waren: van voormalige antimonarchisten tot vertegenwoordigers van de gewezen adel) werden de departementen door Napoleon Bonaparte stevig in handen gehouden. Ze deelden voortaan in de economische en militaire successen en tegenslagen van het Consulaat en het Keizerrijk. Dit alles werd gerealiseerd door beroep te doen op een vernieuwd administratief kader. In dat kader waren de hoogste functies, zoals die van prefect, niet weggelegd voor de Belgen, toch bezetten ze een groot deel van de lagere en middenniveaus in de bestuurlijke hiërarchie. Ze waren slechts pionnen op het schaakbord dat werd gecontroleerd door de absolute grootmeesters in Parijs. Maar tegelijkertijd vormden zij de verbinding met de bevolking, met alle risico’s van dien.

Naast de bestuurlijke veranderingen voerde Napoleon ook enkele vernieuwingen door in de gerechtelijke organisatie en vaardigde hij nieuwe wetten uit. Op deze vernieuwingen wordt in de volgende hoofdstukken nog op teruggekomen.

Ook het intellectuele leven werd door het nieuwe systeem geraakt, hoewel het in België meer ging om een zwakke afspiegeling van Parijs, omdat het in de kiem werd gesmoord door de angstvallige controles van de politie. Het onderwijs daarentegen onderging ingrijpende veranderingen in positieve zin. De onderwijsinstellingen werden aangesloten bij de nieuwe ideologie. De veranderingen in het onderwijssysteem zouden zich vooral op lange termijn laten voelen.

De sociale en economische veranderingen[34] die werden te weeg gebracht door de opneming in het Franse machtscomplex consolideerde de toestand gestaag. Naast de economische factor speelde ook het godsdienstige element een rol in het zich aansluiten bij de nieuwe situatie. Napoleon verzoende zich met de katholieke kerk maar dit zou echter niet lang duren. Geleidelijk aan ging België op in het Napoleontisch rijk – niet uit enthousiasme, maar vanuit de kracht der dingen zelf en vaak ook vanuit gemakzucht. Niet zonder voorbehoud ageerde Napoleon, via de prefecten, in die richting. Samen met het hogere Franse overheidspersoneel deden de prefecten hun best de bevolking voor zich te winnen, maar dat ging zelden van harte. De Franse ambtenaren spreidden dikwijls hun minachting of neerbuigendheid ten toon ten opzichte van hun nieuwe landgenoten. De Belgen betaalden hen in gelijke munt terug door te volharden in hun onverschilligheid[35].

1.6. Toenemende afkeer van het Franse gezag en het einde van de Franse Tijd.

Voor de overwinningen van Napoleon moest een hoge prijs betaald worden, zowel in mensenlevens als in geld. Om aan geld te komen werden indirecte belastingen geheven, o.a op bier, waardoor het lagere volk werd getroffen, en directe belastingen, vooral grondbelasting, die door de grootgrondbezitters, de klasse waarop het regime steunde, moest worden opgebracht. Voorts waren er de verlammende gevolgen van de economische blokkade door Engeland, die vooral de industrie trof. In de aangehechte departementen werd de antipathie verder gevoed doordat de bewoners zich nog steeds vreemdelingen voelden in het rijk en ook omdat hun godsdienstige overtuiging nog steeds krachtig standhield. De positieve gevolgen van de verzoening tussen kerk en staat hadden niet lang geduurd. De aanhankelijkheid van de bevolking aan de kerk was echter weer toegenomen en dit uitte zich in een vijandige houding van de Belgen t.o.v de Fransen toen de keizer en de paus opnieuw in botsing kwamen.

De groeiende weerzin tegen het Franse gezag werd nog versterkt toen Napoleon in 1813, in een poging alle beschikbare manschappen voor zijn legers te mobiliseren, in de negen Belgische departementen 13 900 rekruten opriep en zonen der aanzienlijken, die tot dan toe aan de gevaren van de oorlog waren ontsnapt, tot dienst in de gardes d’honneur verplichtte.

Uiteindelijk zouden de Fransen de Belgische departementen verlaten gedurende de winter van 1813 – 1814. Zij hadden er twintig jaar verbleven. De ontruiming verliep zonder langdurige gevechten. Op het strenge Franse regime volgde het ongeordende optreden van vreemde legers met alle gevolgen van dien[36].

In deze laatste alinea wil ik de invloed nagaan van de politieke ontwikkelingen op de groei en afname van het banditisme. Florike Egmond stelt dat de macht van de staat één van de belangrijkste condities was waarmee de rovers in hun optreden te maken hadden. De speelruimte die zij genoten was afhankelijk van de capaciteit van de overheid om haar gezag te handhaven, ordeverstoringen van allerlei aard te bestrijden. Op het verband tussen zwakte van de staat en verschillende vormen van particuliere geweldpleging, zoals maffia, banditisme, vetes en terrorisme, is reeds gewezen door verschillende onderzoekers. Ook de gedachte aan een samenhang tussen het 18e-eeuwse banditisme in West-Europa en de zwakte van de overheden in meer of minder expliciete vorm werd reeds eerder geëxploreerd[37] maar nooit systematisch. De meeste auteurs komen niet veel verder dan de constatering dat inefficiëntie en gebrek aan mankracht bij politie en justitie de roverbenden in de kaart speelden. De periode 1789 – 1810 leent zich volgens Egmond bij uitstek voor een onderzoek naar deze samenhang. De grote roverbenden beleefden in deze periode hun hoogtepunt en verdwenen vervolgens in geheel West-Europa. Tegelijkertijd kregen de meeste landen in deze periode in snel tempo te maken met ingrijpende politieke en bestuurlijke veranderingen.

Tussen 1789 – 1810 kunnen fasen van bloei en teruggang vastgesteld worden. Volgens Egmond werden in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden gedurende 1798 reeds de eerste tekenen van verval van de roversbenden vastgesteld. De arrestaties namen toe, al bleven de overvallen in dat jaar nog vrij talrijk. In de Zuidelijke Nederlanden deed zich echter na het einde van de Boerenkrijg nog een kortstondige opleving voor: de Bende van Bakelandt en twee kleinere groepen o.l.v Van den Berg en Van den Kerckhove begonnen hun overvallen in de zomer van 1799. Tussen 1800 en 1805 kwam in West-Europa geleidelijk een einde aan de bendeactiviteit.

Egmond toont aan dat op momenten van een zwak centraal gezag er gunstige condities worden gekweekt voor de roversbenden. Zo zien we in de Zuidelijke Nederlanden een eerste opleving van het banditisme tussen 1789-1790 onder het Oostenrijkse Bewind. Door de revolutie, de interne verdeeldheid, rebellie en onlusten ontstonden er bendes zoals de bende van Moneuse en de Brabantse tak van de Grote Nederlandse bende. Zowel politieke onlusten als bendeactiviteit vertoonden vanaf de winter van 1790-91 een duidelijke inzinking, die exact samenviel met het herstel van de Oostenrijkse macht. De stagnatie van de bendeactiviteit bleef tot de eerste helft van 1794. Op dat moment veroveren de Fransen voor de tweede keer de Zuidelijke Nederlanden, nu voor langere tijd. Deze stagnatie was vooral het gevolg van de voortdurende aanwezigheid van militairen in de Nederlanden. Het was dus niet zo zeer een gevolg van de politieke verdeeldheid en de gezagswisselingen of door terreur van de overheid. Het herstel van de roversbenden begon in de herfst van 1794 - enkele maanden nadat de Fransen de Oostenrijkse legers definitief hadden verslagen. Tijdens de korte periode van de verovering en de daarop volgende systematische plunderingen door de Fransen, was er nog weinig bendeactiviteit te bespeuren. De zeer strenge winter van 1794-95 onderbrak een eerste opleving. Maar vanaf het vroege voorjaar van 1795 nam de bendeactiviteit bijzonder snel toe en gedurende de jaren 1795-1797 bereikte ze in de Zuidelijke Nederlanden een hoogtepunt. Deze bloeitijd van de roverbenden viel samen met een periode van grote politieke en bestuurlijke onzekerheid. Door de annexatie moesten de Zuidelijke Nederlanden zich in bestuurlijk en juridisch opzicht aanpassen aan de Franse regels. Maar tot de zomer van 1795 bleven op de lagere bestuurlijke niveaus de oude, Oostenrijkse instellingen bestaan. Dit leidde tot geschillen tussen de oude en de nieuwe instellingen wat dan weer een verlammend effect had op de werking van het bestuursapparaat. Na de officiële annexatie begonnen de reorganisaties geleidelijk effect te krijgen. Absenteïsme en passief verzet namen in de loop van 1795 en zelfs 1796 echter nog toe. De condities voor het optreden van roverbenden waren dus van begin 1795 tot in 1797 wel zeer gunstig. Met behulp van een gedesorganiseerd bestuursapparaat trachtte de Franse overheid een reeks ingrijpende hervormingen door te voeren in een land dat eerst vrijwel leeggeplunderd was en waar slechts een klein deel van de bevolking deze vernieuwingen steunde.

Het geleidelijke verval van de Zuid-Nederlandse roversbenden na ongeveer 1797-1798 kan in verband gebracht worden met het effect van de langzaam doorwerkende hervormingen. De Boerenkrijg zou in deze periode echter een opleving van het bendeleven veroorzaken. De benden die hierna uit rebellen en conscrits-deserteurs in de bossen van Vlaanderen en Brabant gevormd zijn, bleven echter niet lang bestaan.

Uit het bovenstaande blijkt dus dat er een samenhang bestaat tussen de afname van de bendeactiviteit en groeiende effectiviteit van de overheid in de Zuidelijke Nederlanden. Groei van de roversbenden en sterke toename van hun overvallen zien we vooral in perioden waarin de overheid niet in staat was zich met kracht te doen gelden[38].

Terwijl Egmond de zwakte van het centrale gezag aanhaalt als één van de belangrijkste voorwaarden van het banditisme, stelt Stefaan Top dat het vooral de negatieve houding van bepaalde bevolkingsgroepen t.o.v de nieuwe heerser is die het banditisme in de hand heeft gewerkt. De nieuwe heerser liet onmiddellijk zien dat hij de overwinnaar was en dat hij in die hoedanigheid wou handelen. Als overwinaars zagen ze de Zuidelijke Nederlanden als een wingewest om hun door uitputting bedreigde Franse reserves aan te vullen. De Fransen zouden hun krediet bij de Belgische bevolking vooral verliezen door de plunderingen van de eigendommen van de oude instellingen, door het opeisen van de voorraden van de bevolking en door een zekere vorm van kerkvervolging.

Het is begrijpelijk dat het enthousiasme van diegenen die voor de annexatie geopteerd hadden, gevoelig verminderde naargelang men meer tot de vaststelling kwam dat de vrijheidssymboliek van de Fransen een zware persoonlijke tol eiste. De misnoegdheid manifesteerde zich aanvankelijk niet zo expliciet, maar naarmate de lasten van het nouveau régime ondraaglijker werden, groeide de antipathie. Top is van mening dat deze vijandige ingesteldheid t.o.v het Franse regime het banditisme tijdens en na het Directoire in belangrijke mate direct en indirect heeft bevorderd.

Ook Top heeft het over de gevolgen van de Franse hervormingen en de laksheid en slordigheid van de administratie op de criminaliteit. De auteur wijst ook op de gevolgen van de conscriptiewet en de Boerenkrijg die een invloed hadden op de bendecriminaliteit. Naast de reacties op en het openlijk geweld naar aanleiding van de conscriptiewet, kregen de Fransen ook nog af te rekenen met de dienstweigering en desertie. Het zich onttrekken aan de verplichte militiedienst is als zodanig een vorm van passief verzet. Maar door de maatregelen van de Franse overheid kan er gesproken worden van een dubbele escalatie: nl. vanwege de refractairs en de Fransen. Aanvankelijk was het zich onttrekken aan de militaire dienst een normale reactie als gevolg van de angst voor deze onbekende verplichting en haar mogelijke implicaties. Deze spontaneïteit evolueerde evenwel tot volharding, werd een soort systematisch, georganiseerde boycot, die zich al dan niet onder de vorm van geweldpleging manifesteerde. Volgens de auteur is het echter nog geen uitgemaakte zaak in welk mate de Boerenkrijg voor velen een geschikt alibi is geweest om zich in de criminaliteit te storten. Een feit als Brigandszondag zou een psychologisch effect gehad hebben op degene, die zich tijdens de turbulente Franse Tijd hadden geëngageerd. Wanneer de Boerenkrijg neergeslagen werd, liepen er dan ook veel gefrustreerden rond, die op wraak belust waren en zich hierdoor gemakkelijk lieten verleiden tot een crimineel bestaan. Daarbij kwamen ook de deserteurs en dienstweigeraars, die zich buiten de wet hadden gesteld. Het zijn outlaws in de echte zin van het woord en waar ze zich ook bevonden, waren ze strafbaar. Vandaar dat ze zich verscholen in bosrijke gebieden en bij vrienden of kennissen onderdoken. De stap naar de misdadigheid was in deze context niet groot[39]. Gita Deneckere wijst ook op de meer verdoken vormen van verzet tegen de Franse bezetter. Het verzet tegen de conscriptie is hier een voorbeeld van. Het vormde een belangrijk element in de verschillende vormen van banditisme. Benden rekruteerden in hoge mate uit de steeds groter wordende groep jongeren, die weigerden zich bij het Franse leger te laten inlijven. Ook onze gewesten werden geteisterd door het probleem van de conscrits-déserteurs. De deserteurs maakten zich meestal kenbaar door zich een vinger van de rechterhand af te hakken. Zowel het Directoire als het Keizerrijk stonden volledig machtloos tegenover de desertie en de dienstweigering[40]. Heel wat van deze refractairs en deserteurs zagen zich dus genoodzaakt om zich terug te trekken in de bossen omdat ze opgejaagd werden door de gendarmerie of omdat ze vogelvrij werden verklaard. Zij zagen de criminaliteit dan ook als enige uitweg om te overleven.

Heel wat auteurs leggen de link tussen banditisme en pauperisme. Vele dieven zouden door de armoede waarin ze leven, genoodzaakt zijn om zich tot een misdadig leven te bekeren. Volgens Veraghtert is het ongenoegen van een bevolking vaak geënt op de sociaal-economische wantoestanden (uitbuiting, ongelijkheid en extreme fiscaliteit) of ingebed in een scherpe inzinking van de economische conjunctuur die een wanhopige en hongerende bevolking in opstand doet komen tegen het gevestigde gezag[41]. Dit ongenoegen heeft in de Zuidelijke Nederlanden was één van de oorzaken voor het uitbreken van de Boerenkrijg. Maar de economische wantoestanden zorgden ook voor een verarming van de bevolking. Deze verarmde bevolking zag nog enkel een uitweg in het stelen van voedsel- en graanvoorraden en stortten zich zo in een crimineel bestaan. Daarom is een overzicht van de sociaal-economische toestand onder de Franse Tijd noodzakelijk. Eerst zal kort de sociaal-economische ontwikkelingen tussen 1795 – 1814 geschetst worden om daarna het verband tussen de sociaal-economische toestand en het banditisme te verklaren.

In de Zuidelijke Nederlanden leefde men hoofdzakelijk van een agrarische economie. Hierdoor waren de mensen afhankelijk van het lukken of mislukken van de oogst. Wanneer de graanoogsten overvloedig waren, dan waren ook de broodprijzen[42] laag. Tegelijkertijd kon de koopkracht van de lagere klassen aangemoedigd worden om de producten van de stedelijke ambachtslui te kopen. Maar wanneer de graanoogst mislukte, gingen de prijzen stijgen en daalde de koopkracht van de bevolking. Het voedsel werd voor de gewone man onbetaalbaar waardoor deze zich genoodzaakt zag om de graanvoorraden te plunderen. Het gebrek aan voedsel leidde ook tot rellen en hongersnoden werden onvermijdelijk.

Rond 1790 was de sociaal-economische toestand in de Zuidelijke Nederlanden gunstig. De voedselproductie haalde een hoog peil en maakte graaninvoer vanuit het buitenland uitzonderlijk. Er konden zelfs aanzienlijke graanvoorraden uitgevoerd worden naar de Verenigde Provinciën en Frankrijk. Ook de ambachtelijke en industriële sectoren presteerden meer dan behoorlijk. De expansie van de huisnijverheid zorgde dan weer voor een verhoging van de levenstandaard op het platteland. Eén negatief punt was het feit dat het transport en de handel nog sterk belemmerd werden door de sluiting van de Schelde. Het binnenlandse en onderlinge vrachtverkeer werd enigszins vergemakkelijkt door de aanleg van verharde wegen die de grootste steden van de Oostenrijkse Nederlanden met elkaar verbonden. Deze wegen waren zeer efficiënt maar waren ook beperkt. De economisch gunstige situatie leidde ertoe dat er een behoorlijke binnenlandse koopkracht was en dat de loonkosten lager waren dan in het buitenland. De landbouweconomie was hoog ontwikkeld, de huisnijverheid bouwde zich uit, er was een degelijke verkeersinfrastructuur en de bevolking groeide snel aan. Dit waren allemaal kenmerken van een economie in volle expansie. Toch mag men niet vergeten dat een groot deel van de bevolking in de steden en op het platteland op de rand van het bestaansminimum leefden, soms op een eigen lapje grond maar meestal op een pachtgrond van adellijke of kerkelijke instellingen.

De politiek instabiele situatie veroorzaakt door de Brabantse Omwenteling en de eerste inval van de Franse troepen, had een negatieve invloed op de dagelijkse agrarische, ambachtelijke en vooral de commerciële activiteiten. Tussen 1792 en 1794 heerste een grote economische onzekerheid doordat de investeringen werden opgeschort en grote hoeveelheden kapitaal verdwenen door de emigratie van edelen en aanhangers van de Oostenrijkse keizer.

Tijdens de eerste Franse bezetting probeerde Dumouriez het leed van de bevolking te verzachten maar hij kon niet onder de vorderingen en inbeslagnemingen van publieke fondsen uit komen. De militairen gingen vaak zelf over tot plundering om in hun levensbehoefte te voorzien. Het gedrag van de militairen toonde de tegenstelling aan tussen de revolutionaire gedachte van broederschap en de harde oorlogsrealiteit. Tijdens de tweede Franse bezetting zouden de Franse troepen een veel agressievere houding tonen. De bezetters onderwierpen de in hun ogen rijke Zuidelijke Nederlanden systematisch aan zware oorlogsheffingen en belastingen in verschillende vormen zoals vorderingen van graan, paarden en vee, schoeisel, arbeidskrachten en kunstwerken. Daarbovenop werden de klinkende munten in de publieke kassen van steden en gemeenten in beslag genomen en vervangen door sterk gedeprecieerd papiergeld, de zgn. assignaten. De rijkste steden werden belast met zware oorlogsschattingen. In het totaal werden de Zuidelijke Nederlanden belast voor een bedrag van 69 miljoen ponden (10 brumaire III). Enkele maanden later werd dit bedrag opgetrokken tot 70 miljoen ponden. Om de betaling te garanderen werden in de steden gijzelaars uit de burgerij genomen en overgebracht naar Noord-Frankrijk waar ze gevangen gehouden werden tot de schuld was afgelost. Deze belasting werd vooral omgeslagen over de kerk, de adel en de voornaamste burgers. De geëiste belasting werd uiteindelijk slechts gedeeltelijk geïnd: op 30 germinal III had men een bedrag van 33,7 miljoen ponden opgehaald. Uiteindelijk zou 45% van het totale bedrag geïnd worden[43].

Minder flagrant en zichtbaar maar even effectief werden de Zuidelijke Nederlanden uitgezogen door de introductie van het papiergeld in de vorm van assignaten. In de Oostenrijkse Nederlanden was de officiële rekenmunt de gulden of gouden courant. Deze munt werd onderverdeeld in stuivers, oorden en penningen. Ook de Vlaamse ponden en de Luikse en Luxemburgse gulden werden in mindere mate gebruikt. Dit monetaire systeem onderging met de komst van de Fransen grote veranderingen. Tijdens de eerste verovering werden de gulden vervangen door de Franse pond tournoois met een verhouding van 90 ponden voor 49 gulden. Doordat de Fransen een ander rekensysteem hanteerden, door het voortbestaan van de oude munten en door de introductie van de assignaten werd het monetaire systeem grondig door elkaar geschud en verstoord. Bovendien stond de bevolking zeer wantrouwig t.a.v het nieuwe papiergeld. Als waarborg voor de assignaten gebruikten de Fransen de geconfisceerde kerkelijke goederen en de goederen van emigranten. De Franse staat was bovendien nagenoeg bankroet wat bij de bevolking geweten was. Deze waren ook reeds op de hoogte dat de assignaten sterk gedeprecieerd waren. De assignaten werden niet op een natuurlijke, ongedwongen manier in omloop gebracht en de oude zilveren en gouden munten werden dan weer uit de omloop gehaald. Dit alles belemmerde het nominale handelsverkeer en leidde tot moeilijkheden met betalingen. De monetaire chaos stelde voor de overheid onoplosbare problemen. Na de slag van Neerwinden (1793) werden de assignaten terug uit de omloop gehaald en waren de monetaire problemen van de baan.

Na de tweede verovering van de Zuidelijke Nederlanden ging de Franse bezetter nog radicaler te werk. De bevolking moest de assignaten tegen hun nominale waarde aanvaarden, hoewel hun reële koers tot minder dan de helft was gedaald. Wie weigerde of een dubbele koers hanteerde, riskeerde zware geldboetes en zelfs een gevangenisstraf. In de eerste helft van 1795 liep de situatie geheel uit de hand. De depreciatie en afkeer van de bevolking van de assignaten stegen ten top toen bleek dat de Engelsen valse assignaten het land binnensmokkelden. De reële koers daalde tot nauwelijks 1 à 2% van de nominale waarde. Dit leidde tot stakingen van ambtenaren en arbeiders in overheidsdienst en muiterijen van de soldaten, die allen in papiergeld werden uitbetaald. Dit zette de overheid er toe aan om de koers van de assignaten vrij te geven (volgens het decreet van 3 messidor III). Elke 15 dagen werd een koers bepaald tussen het papieren en het muntgeld. De koers werd voortaan gehanteerd bij officiële betalingen. Maar deze maatregel kwam echter te laat om de zieke monetaire situatie te redden. De bevolking aanvaardde de assignaten niet meer als betaalmiddel.

Parallel met de ontwaarding van de assignaten werden er snelle prijsstijgingen genoteerd. Tussen januari en december 1795 noteerde men een verdertigvoudiging van de prijzen. Deze hyperflatie leidde tot een totale ontreddering van de economie. De overheid trachtte de inflatie onder controle te krijgen door het vaststellen van maximumprijzen en de ruilhandel deed opnieuw zijn intrede i.p.v betalingen met papiergeld.

Het bezette gebied werd in 1794 en begin 1795 zo grondig geplunderd, belast en leeggezogen door de Fransen dat zelfs de tegenstanders van annexatie bij Frankrijk begonnen in te zien dat een aanhechting bij Frankrijk mogelijk de minste van twee kwalen was. Verdere plundering als ‘bezet gebied’ zou het land onvermijdelijk op de rand van de economische afgrond brengen en de bevolking mogelijk voor een lange tijd in complete armoede storten. Op korte termijn overleven was een dringende noodzaak. Via de inlijving hoopte men dat de voorwaarden van de contributies en inbeslagnemingen konden verzacht worden en kon men er mogelijk zelfs aan ontsnappen[44].

2.3. De economische gevolgen van de aanhechting en de situatie tijdens het Directoire.

De aanhechting betekende dat de Franse wetten geleidelijk aan toegepast werden in de Zuidelijke Nederlanden. Ook de wetten op sociaal-economisch vlak die zeer ingrijpende veranderingen met zich mee konden brengen, werden ingevoerd. Sommige hervormingen laten zelfs vandaag nog in België hun effect voelen.

Een eerste aanpassing betrof de belastingen. Het belastingssysteem aan het einde van het Ancien Regime was uiterst gecompliceerd en weinig doorzichtig. Er waren niet alleen belastingen voor het centrale bestuur maar er bestonden ook regionale, lokale en kerkelijke heffingen. Deze konden van regio tot regio sterk verschillen. Bovendien waren er in de loop der eeuwen verschillende fiscale privilegies verleend aan standen, steden en individuele personen. De Franse revolutionairen maakten tabula rasa met deze ingewikkelde toestand en introduceerden een nieuw fiscaal stelsel[45]. De uniformisering was een reële vooruitgang, zoals ook de duidelijke indeling in rechtstreekse en onrechtstreekse belastingen. Het erge was alleen dat zij veel zwaarder wogen en dat er daarnaast buitengewone heffingen voorkwamen. Deze buitengewone belastingen bestonden uit de gedwongen lening van 30 miljoen en de opeising van het twaalfde paard. Al die heffingen werden door het centrale bestuur gevorderd en dat was voor de Belgen een ongewoon procédé. Pas later zouden er lokale taksen bij komen. Voor een billijke veroordeling van de zwaardere fiscale druk moet men rekening houden met de bijkomende taken die de overheid op zich nam. Deze taken waren rechtspraak, onderwijs, nationale veiligheid en later ook de vergoeding van de bedienaren van de eredienst. Bovendien waren de lonen en prijzen gestegen[46]. Het nieuwe fiscale systeem was zwaarder dan vroeger maar het beoogde ongetwijfeld een meer rechtvaardige verdeling van de directe belastingen. De belastingswetten golden voor iedereen. Privilegies voor adel, kerk en andere bevolkingsgroepen werden afgeschaft. De belastingen bestonden uit een patentrecht, die de inkomsten van de economisch actieve bevolking trof, en uit een personele en grondbelasting. Daarnaast werden er ook douane- en fiscale rechten geheven.

Boven op de ‘normale’ belastingen kwamen echter spoedig buitengewone heffingen, zoals opeisingen, oorlogsleningen, e.d. Deze in principe uitzonderlijke heffingen waren vaak niet evenredig verdeeld over de belastingplichtigen en zorgden voor groot ongenoegen. De landbouwers werden getroffen door de opeisingen van hun paarden. Ze werden voor de opgeëiste paarden door de overheid wel vergoed maar dat gebeurde in sterk gedeprecieerd papiergeld. Hierdoor werd de reeds zwaar getroffen plattelandsbevolking nogmaals benadeeld. In de loop van 1797 steeg het ongenoegen over de sterk stijgende belastingsdruk. Niet alleen weigerden burgers her en der hun belastingen te betalen, bovendien begonnen vooral op het platteland landbouwers zich gewapenderhand te verzetten.

Er werd ook een nieuw monetair stelsel ingevoerd. De assignaten zouden in maart 1796 vervangen worden door een nieuw soort papiergeld, de mandat territorial dat al snel hetzelfde lot van het assignaat zou delen. Vanaf 1796 ging de overheid trouwens geleidelijk aan terug over op het gebruik van muntgeld voor overheidsbetalingen zodat na 1798 munten opnieuw algemeen gebruikt werden.

Op het vlak van de handel was de meest ingrijpende gebeurtenis de vrijmaking van de Schelde voor de internationale scheepvaart. De haven van Antwerpen, sinds 1585 door de Noordelijke Provinciën afgesloten van de Noordzee, werd onder druk van de Franse troepen heropend. Toch bleef de internationale handel vanuit Antwerpen een tijdlang geteisterd, o.a door de Hollandse weerstand maar vooral door de oorlogsomstandigheden. De buitenlandse handel werd verder zwaar gehinderd door een aanzienlijke verhoging van de in- en uitvoerrechten. Sommige goederen als hout, graan, ijzer, hop, lakens enz. mochten zelfs helemaal niet uitgevoerd worden. Door de aanhoudende vijandelijkheden werden bovendien traditionele handelsroutes en goederenstromen onverwachts en langdurig onderbroken. De aanleg van landwegen, niet alleen zeer belangrijk voor het vervoer van goederen, maar ook voor het snel verplaatsen van troepen, viel tot het begin van de 19e eeuw nagenoeg volledig stil. Het Directoire verbood immers in 1796 de heffing van een wegentol. Hierdoor konden de plaatselijke besturen geen nieuwe wegen financieren. Ook het centrale bestuur had te weinig financiële armslag om grootscheepse initiatieven te ontplooien.

Een laatste financiële ingreep van de overheid zijn de confiscaties van de kerkelijke goederen en de bezittingen van émigrés. De bezittingen van de seculiere kerk werden gevorderd ten voordelen van de schatkist. In ruil daarvoor zou de Constituante de armenzorg op zich nemen en aan de parochiegeestelijken en de bisschoppen een bezoldiging toekennen. Vervolgens werd de rijkdom van de abdijen en de kloosters aangepakt. Alle abdijen en kloosters werden opgeheven met uitzondering van de congregaties die educatieve en caritatieve taken verzorgden. De volgende jaren werden voortdurend nieuwe antikerkelijke maatregelen getroffen in een poging om de christelijke godsdienst te vervangen door de revolutionaire eredienst van de Rede. Tevens werden de goederen van gevluchte edelen geconfisqueerd ten voordele van de nationale schatkist. Deze maatregelen gingen ook in de Zuidelijke Nederlanden van kracht. De totale waarde van de goederen werd geraamd op 3 miljard pond. Een gedeelte van deze bezittingen werd gebruikt voor het onderbrengen van republikeinse diensten en hun ambtenaren. In theorie moesten de landbouwerspachters profijt kunnen doen door de aankoop van de vaak grote stukken grond die werden aangeboden. In realiteit werden de gronden, huizen en kloosters, vaak tegen een fractie van de reële waarde, door de rijke burgers uit de stad of door de grote boeren aangekocht. Van een herverdeling van de gronden was er hoegenaamd geen sprake[47].

Het economische leven onderging onder het Directoire grondige wijzigingen. De buitenlandse afzetgebieden zijn verloren gegaan maar de binnenlandse markt is door de annexatie vergroot. De oorlog en zijn gevolgen – de continentale blokkade vanaf 1806 – creëren echter nieuwe behoeften die inspirerend werken op de industrie[48].

De landbouw had zich gedurende de 18e eeuw sterk ontwikkeld waardoor voedselschaarste zeldzamer werd. In de Zuidelijke Nederlanden was het verschil in landbouwproductie te wijten aan een verschil in vruchtbaarheid van de gronden en een verschil in mentaliteit. Enkel de tijd kon hier verandering in brengen, vandaar dat de annexatie geen versnelling teweegbracht in de vooruitgang van de landbouw. Anderzijds is er ook geen afremming vast te stellen. Zo doet in 1811 zelfs een nieuwe teelt zijn intrede, nl. suikerbiet die het tekort aan suiker door de continentale blokkade moest opvangen en waarvan men veel verwachtte. De vernieuwingen als gevolg van de inlijving bij Frankrijk, zoals de afschaffing van de heerlijke rechten en tiendenheffing, hebben weinig invloed gehad op de landbouwontwikkelingen. Bovendien bleven de pachten ongeveer gelijke hoogte houden met die van het Ancien Regime. Voor de boeren vertegenwoordigde de Code Civil van 1807 een verschrikkelijk zware belastingverplichting. Op plaatselijk vlak heeft de verkoop van de nationale goederen soms voor onverwachte gevolgen gezorgd. Bepaalde kopers maakten van de gelegenheid gebruik om een herverkaveling van hun eigendommen door te drukken. In bepaalde gevallen werd een einde gesteld aan collectieve exploitaties die de boeren vroeger verplichtten om in een zelfde deel van hun dorp dezelfde teeltrotatie aan te houden.

In de textielindustrie, waarvan de belangrijkste centra Gent en Verviers waren, trad geleidelijk aan de mechanisatie in. Aanvankelijk werden de stoffen door de arbeiders in hun eigen huis vervaardigd, verspreid over het platteland. Het klassieke linnengewaad maakte langzaam plaats voor het katoenlinnen, ook wel toile indienne genoemd. Deze waren zeer lonend en werden omstreeks 1803 geïntroduceerd op de Franse markt. Met de kapitalen die men uit de indienne-productie haalde, werd geïnvesteerd in de mechanisatie van de textielindustrie. Lieven Bauwens was in Gent een pionier in de mechanisatie nadat hij de plannen van de Engelse machines via Frankrijk het land binnensmokkelde. Tot op dat moment verliep enkel het spinnen op mechanische wijze. In Verviers zou Cockerill de mechanisatie bewerkstelligen. Het weven gebeurde op de klassieke getouwen bij zelfstandige ambachtslui. Vanaf 1806 schakelden de wevers over op maakloonwerk – men werd per stuk betaald. De verkoop werd georganiseerd door de patroons van de spinners. Maar in de loop der jaren raakte de katoenstock geleidelijk aan uitgeput doordat men zich steeds moeilijker en moeilijker overzee konden bevoorraden, een nadeel van de blokkade.

Door het openstellen van de Franse markt viel de ijzerindustrie, ondanks de terugval van de nagel- en spijkerindustrie niet in een zwart gat. Er groeide zelfs een nood aan nieuwe halfafgewerkte producten zoals vertind plaatijzer, wapenlopen in dubbelgesmolten gietijzer en staal. Vooral vanaf 1809 zouden de Belgische departementen de bevoorrading van deze materialen mogen verzorgen. De kanonnenindustrie zou onder de Franse overheersing een grote bloei kennen. Door de vele oorlogen waarin de Fransen betrokken waren, zagen deze zich genoodzaakt om op verschillende punten van zijn territorium ‘nationale’ kanonnengieterijen op te richten. Zo werd één daarvan in Luik ingeplant. De wapenindustrie viel gedurende het Keizerrijk echter stil en moest zware klappen ondergaan. Het zijn niet alleen de militaire leveringen die aan hun neus voorbijgegaan zijn, maar bovendien kwam er in 1804 een verbod op het produceren van wapens van zwaar kaliber. Het aantal werklozen steeg en het aantal wapenfabrieken liep terug[49].

Onder het Directoire kampten de Belgische departementen met economische moeilijkheden. Maar onder het Consulaat en het Keizerrijk zou de economische situatie zich enigszins herstellen. De verschillende industrieën worden langzaam aan gemechaniseerd en gemoderniseerd wat de productie deed stijgen. Tijdens deze periode komt de economie in de Zuidelijke Nederlanden in een stroomversnelling terecht.

In het vorige hoofdstuk werd reeds gewezen op het verband tussen de opkomst van het banditisme en de politieke macht. Een zwakke staat kon de controle over het banditisme minder in de hand houden. Maar het is zeker niet alleen de politieke zwakte die het banditisme heeft beïnvloed. Ook de economische situatie waarin de rovers verkeerden, hebben een rol gespeeld.

Enkele auteurs hebben gewezen op de band tussen armoede en bendecriminaliteit. Zo schreef Van den Eerembreemt dat armoede en pauperisme ‘criminogeen’ zijn, dat ze leiden tot diefstal, vagebondisme en bendevorming. Armoede schiep een gunstige voedingsbodem voor het plegen van misdrijven, niet alleen door hen die losgeslagen uit hun oude gemeenschapsverbanden rondzwierven in vreemde streken. Door steeds constructieve, economische maatregelen te nemen, ondergroef men de basis van het pauperisme en zo ook van de misdadigheid[50]. Vanhemelrijck toont aan dat het desocialisatieproces als gevolg van de werkloosheid, het pauperisme en de sociale ellende zich niet voordoet als een plotse breuk maar eerder geleidelijk evolueert. Zijn onderzoeken hebben uitgewezen dat de vermogenscriminaliteit zich correlatief verhoudt t.o.v de economische evolutie[51].

Ook Egmond legt in haar werk over de Grote Nederlandse Bende het verband met het pauperisme. Ze stelt de hypothese voorop dat roversbenden talrijk en zeer actief waren in fasen van massale verarming en dat ze juist verdwenen in perioden van afnemende armoede. Om haar stelling te staven onderzocht de auteur de demografische en sociaal-economische situatie in relatie tot de fluctuaties binnen het banditisme. In de Zuidelijke Nederlanden begint het banditisme te stijgen rond de 1789 – 1792 om stil te vallen tot ca. 1795. Na de annexatie bij Frankrijk kent de bendecriminaliteit opnieuw een bloeiperiode tot 1805, wanneer de grote bendes verdwijnen. Vroeger in de 18e eeuw waren de Bokkenrijders en andere bendes reeds actief in ons land.

De demografische ontwikkelingen kenmerken zich in de eerste helft van 18e eeuw met een langzame groei om vanaf 1750 snel toe te nemen. Er zijn wel aanzienlijke verschillen op te merken tussen de stad en het platteland. Het platteland vertoonde tussen 1745 en 1780 een snelle bevolkingsaangroei. Terwijl de steden in de eerste helft van de 18e eeuw zelfs een achteruitgang laten optekenen. Na 1750 en incidenteel na 1770 herstelde de groei zich en rond 1775-80 raakte deze in een stroomversnelling. De groeiende immigratieoverschotten waren hiervoor de belangrijkste reden.

De bevolkingsdruk leidde vooral in Vlaanderen en Brabant tot een voortdurende intensivering van de bebouwing, tot ontginning waar dat nog mogelijk was en tot de opdeling van de gronden in kleine stukken bouwland. De lonen voor de landarbeid en de huisarbeid lagen dan ook vrij laag. De linnenbewerking zou voor velen de hoofdactiviteit worden naast het bewerken van een klein stukje grond. Veel plattelandsbewoners zagen dan ook geen andere uitweg dan het vertrek. Ofwel trokken ze naar een andere plattelandsgemeenschap om een nieuwe job te zoeken, ofwel begonnen ze een zwervend bestaan ofwel zochten ze hun geluk in de stad. Maar de komst van de plattelandsmensen naar de stad betekende een grotere concurrentie om werk. In de steden waren handel, industriële en ambachtelijke nijverheid en dienstverlening de belangrijkste bestaansbronnen. Vanaf 1785 ontstonden op deze terreinen ernstige problemen. De handelsactiviteiten verergerden door de groeiende politieke onrust. De stedelijke nijverheid kende een stagnatie. De komst van de Fransen betekende geen verbetering. Werkloosheid, armoede en bedelarij manifesteerden zich steeds feller en feller. Gedurende de revolutionaire periode nam ze echter massale vormen aan.

Uit de bovenstaand geschetste ontwikkelingen trekt Egmond de conclusie dat de bloeiperiode van de roverbenden – vanaf 1785 tot 1805 – bleek samen te vallen met een tijdperk van aanzienlijke bevolkingsaangroei en verarming in een groot deel van West-Europa, en dus ook in de Zuidelijke Nederlanden. Een groei die volgens haar eerder te maken heeft met de afnemende werkgelegenheid en het wegvallen van werkmogelijkheden, dan met een gebrek aan de eerste levensbehoeften. De verarming liet zich voornamelijk voelen bij de loonarbeiders, ambachtslieden, neringdoenden, kleine renteniers, keuterboeren en de meeste marktkramers en andere rondtrekkende lieden.

Het bovenstaande wil echter niet zeggen dat we het verband tussen armoede en banditisme als een dwingende relatie mogen beschouwen. Dit betekent dat niet alle armen hun toevlucht zochten tot de criminaliteit en dat niet alle rovers berooide mensen waren. Er zijn auteurs die volgens Egmond, stellen dat het banditisme afnam in een periode (na 1805) wanneer de armoede zich nog sterker manifesteerde dan in de laatste decennia van de 18e eeuw[52].

Ook Top haalt de economische situatie aan als één van de beïnvloedende factoren op het banditisme. Hij stelt in zijn boek over de Bende van Bakelandt dat de Franse bezetting het einde betekende van een welvarende periode in de Zuidelijke Nederlanden. De onpopulaire maatregelen van de Franse regering en andere tijdelijke nefaste gevolgen, zoals de strenge winter van 1794-95 en de rundveepest, vormden zeker geen stimulans voor de economie. Deze laatste factoren veroorzaakten zelfs een dreigende hongersnood, die de mortaliteit vergrootte, prijsstijgingen in de hand werkte, ontvolkingverschijnselen met zich meebracht en een groot deel van de bevolking tot de bedelstaf veroordeelde. Het ligt dan ook voor de hand dat het economisch gezien kwetsbaarste deel van de bevolking hierdoor het zwaarst zal getroffen worden. De klasse van de werklui had het meest te lijden waar door de industriële achteruitgang en de Engelse concurrentie voor de katoennijverheid de werkloosheid steeg.
Vandaar dat dit een verklaring vormt waarom de meeste dieven en rovers, die wellicht uit nood in de criminaliteit zijn gestapt, uit deze klasse afkomstig waren. Anderen zagen zich dan weer genoodzaakt tot de bedelarij toe te treden. Een fenomeen dat toen zeer sterk verspreid was, maar dat noch typisch was voor onze streken en dat noch zich enkel tot de Franse Tijd beperkte. Ook Top besluit dat het pauperisme een geschikte voedingsbodem vormde voor criminaliteit[53].

Piet Lenders schrijft in zijn bijdrage over het Franse Bewind in België dat ten gevolge van de ontwrichting van het economisch leven, de groeiende werkloosheid, de mislukking van de graanoogst in 1795 en de levensduurte, de armoede zich uitbreidde op een schrikwekkende wijze. Tegelijkertijd ontstond er een banditisme, dat zich in de loop van de volgende jaren nog zou ontwikkelen en waarvan de volksverhalen nog lang voortleefden. In de Nedermaas bloeide de beweging van de Bokkenrijders weer op. Elders kende men de bende van Wildemouwe, Schinderhannes en Bakelandt. Tot ons land opereerden de Chauffeurs du Nord, een beweging vanuit Frankrijk. De auteur eindigt zijn bijdrage met de conclusie dat onrecht en een overdreven drang naar geld alleen maar een ontregeling van het leven teweegbracht[54].

Tenslotte wijst ook Karel Veraghtert op de band tussen armoede en het banditisme. Hij schrijft: ‘De verdoken agrarische armoede werd door een funest overheidsingrijpen nog versterkt en zorgde voor een toenemende malaise en moedeloosheid op het Vlaamse platteland. De uitzichtloosheid dreef sommigen zelfs tot criminaliteit en bendevorming. De activiteiten van de bende van Baeckeland in West-Vlaanderen en van Charles Jacqmin, alias Charles de Loupoigne in Brabant zijn slechts de meest gekende voorbeelden van de gevreesde benden die rovend en brandend het platteland teisterden. Ook in andere gewesten stak ‘brigandage’ de kop op’[55].

Uit het bovenstaande blijkt dat de economische regressie die zich voornamelijk manifesteerde tot het begin van het Keizerrijk, een beïnvloedende rol heeft gespeeld op de ontwikkeling van de criminaliteit en in het bijzonder op het banditisme. Het groeiende pauperisme is zeker niet de enigste verklaring voor dit fenomeen aangezien de armoede in latere periodes zich nog sterker liet voelen dan in de Franse Tijd. Daarom moeten we ook rekening houden met de politieke macht, waarin het vorige hoofdstuk onze aandacht aan besteed werd maar ook met de reactie van de gerechtelijke en politionele diensten. In de volgende hoofdstukken zal hier dieper op ingegaan worden.

De gerechtelijke instellingen hebben in de Franse Tijd heel wat veranderingen ondergaan. Toen de Franse revolutionairen de Belgische departementen hadden geannexeerd maakten ze komaf met de Ancien Regime-instellingen, zo ook met de gerechtelijke. Later zou Napoleon omwille van de slechte juridische resultaten het apparaat opnieuw hervormen. In het kader van deze ontwikkelingen wordt gepoogd aan te tonen dat de slechte werking van het gerechtelijke apparaat een stimulerende invloed had op de groei van het banditisme.

Eerst zullen de ontwikkelingen van het juridische apparaat onder het Directoire behandeld worden en daarna de hervormingen onder het Keizerrijk. Hierbij wordt enkel aandacht besteed aan de rechtbank die zich bezighield met de uitspraken inzake bendevorming. In eerste instantie is dat de criminele rechtbank (Tribunal criminel) die later omgedoopt wordt tot het Hof van Assisen (Cours d’Assises). Opnieuw zal het hoofdstuk beëindigd worden met de invloed van de gerechtelijke acties op het banditisme.

Op het einde van het Ancien Regime waren de gerechtelijke instellingen niet de meest geliefde instellingen in de Zuidelijke Nederlanden. De Zuidelijke Nederlanden vormden een conglomeraat van vorstendommen met een verschillend juridisch statuut. Niet alleen het materiële recht, maar ook de instellingen kenmerkten zich hier door een lokale eigenheid. Het institutionele kader verschilde van gewoonterecht tot gewoonterecht. Zo ontstond er tijdens het Ancien Regime een wirwar van wereldlijke en kerkelijke, allodiale en feodale, openbare en private rechtbanken, cijns- en laathoven, stedelijke en plattelandsrechtbanken, jurisdicties van allerlei corporaties zoals ambachten en universiteiten.

Naast deze plaatselijke gerechtelijke organisatie kwamen overkoepelende provinciale rechtbanken tot stand. Deze justitieraden of parlementen traden in de meeste gevallen op als hof van beroep. Daarnaast konden processen ook voor de Grote Raad van Mechelen, een overkoepelende rechtbank voor de gehele Zuidelijke Naderlanden, gebracht worden. Al deze rechtbanken hanteerden een eigen recht maar hadden ook een eigen procedure. Een proces kon jaren aanslepen en de proceskosten konden hoog opklimmen. De advocaten verwierven een kwalijke reputatie door het vinden van overlappingen en bevoegdheidsconflicten. Het systeem kwam tegen het einde van de 18e eeuw onder druk te staan.

De Oostenrijkse keizer Jozef II zou een eerste poging tot reorganisatie van de rechtbanken ondernemen. Het bestaande rechtssysteem werd vervangen door een logisch geordend geheel van 63 rechtbanken van eerste aanleg, twee hoven van beroep en een overkoepelende soevereine justitieraad te Brussel. Deze hervorming stuitte echter op groot verzet van de notabelen en werd nooit uitgevoerd. Het zullen de Fransen zijn die tabula rasa maakten met het systeem uit het Ancien Regime[56].

Bij de gerechtelijke reorganisatie stelde men hoge kwaliteitseisen. Men stond hier voor een rationele opdeling in vredegerechten, rechtbanken van eerste aanleg, van criminaliteit en van koophandel en hoven van beroep. Men stuurde ook aan op de afschaffing van de gehate procureurs, zoals reeds in het jaar II bepaald werd, en hun vervanging door pleitbezorgers, die niet alleen de belangen van de partijen mochten voorstellen, maar ook verdedigen. Tevens werd het notariaat vernieuwd[57].

Omdat dit onderzoek zich vooral toespitst op strafzaken, zal hier enkel dieper ingegaan worden op de verschillende strafrechtbanken.

De inrichting van de verschillende strafrechtbanken werd geregeld volgens de grondwet van het jaar III. De organisatie ervan werd verder uitgewerkt bij besluit van de représentants van 23 frimaire jaar IV (14 december 1795), via de Code des délits et des peines en door een aantal decreten. Het besluit van 7 frimaire jaar IV (28 november 1795) bepaalde dat in de departementen met een departementale rechtbank met twintig rechters, drie correctionele rechtbanken (tribunaux de police correctionnelle) moesten opgericht worden. Deze waren niet bevoegd voor het stellen van infamante straffen of lijfstraffen en mochten een maximum gevangenisstraf van twee jaar uitspreken. Deze rechtbanken spraken zich voornamelijk uit over lichtere misdrijven. Deze rechtbanken zijn samengesteld uit een voorzitter die verkozen werd uit de departementale burgerlijke rechtbank voor een periode van 6 maanden, uit twee vrederechters of assessoren van vrederechters uit de gemeente waar de rechtbank gevestigd is, uit één commissaris en één griffier. De procedure was openbaar, mondeling en verliep volgens eenvoudige regels. Eerst stelde de commissaris een verslag op met zijn conclusie. Daarna mocht de officiële verdediger voorkomen en tenslotte velde de rechtbank een oordeel die gemotiveerd moest zijn op straffe van nietigheid[58].

Een tweede belangrijke strafrechtbank is de departementale criminele rechtbank (Tribunal criminel). Deze rechtbank boog zich over de zwaardere misdrijven die bestraft werden met de infamante of onterende straffen en de lijfstraffen. Ze fungeerde ook als beroepsinstantie voor de vonnissen gewezen door de correctionele rechtbanken.

De criminele rechtbank was samengesteld uit een voorzitter, vier rechters, één openbare aanklager, de Commissaris van het Directoire en uit één griffier. De voorzitter, de openbare aanklager en de griffier werden verkozen door de electorale vergadering van het departement en traden op 15 floréal (in de maand mei) in functie. Men kon zich voor deze functie enkel kandidaat stellen indien men minimum 30 jaar oud was en indien men een Frans burger was. De ambtstermijn voor de voorzitter bedroeg 2 jaar, voor de openbare aanklager 3 jaar en voor de griffier 4 jaar. Allen konden steeds herkozen worden. De rechters waren afkomstig uit de burgerlijke rechtbank en zetelden bij toerbeurt (in volgorde van benoeming) gedurende zes maanden in de criminele rechtbank. Gedurende deze periode konden ze hun functie bij de burgerlijke rechtbank niet uitoefenen. De griffier droeg aan de rechters een klerkgriffier (commis-greffier) voor. Elke griffie telde een eerste klerk (principal commis) en een expeditieklerk (commis expéditionnaire). De rechtbank had ook twee deurwaarders (huissiers) ter hare beschikking. Zij werden door haar benoemd en konden door haar afgezet worden.

De rechters van de criminele rechtbanken, de openbaar aanklagers, hun substituten en de griffiers mochten geen lid zijn van een municipale of departementale administratie, noch mochten ze bij één van deze instanties een functie uitoefenen. Ze mochten ook geen functies bij het gerecht cumuleren.

Wanneer de rechters in functie waren, droegen ze een zwart kostuum, een ronde hoed met vooraan een opgeslagen rand en een zwarte panache. Een bijlbundel, hangend voor de borst aan een tricolore lint onderscheidde hen van hun collega’s bij andere rechtbanken.

De criminele rechtbank besliste over de straftoemeting voor delicten die met een lijfstraf of met een onterende straf werden bestraft. Deze straffen werden uitgesproken krachtens het livre des peines van de Code des délits et des peines van het jaar IV naar de bepalingen van de Code pénal van 25 september – 6 oktober 1791 – voor zover zij niet opgeheven werden door het 3de boek van het strafwetboek van 3 brumaire jaar IV (25 oktober 1795).

De rechtspleging verliep volgens de regels die vastgelegd werden in het strafwetboek van het jaar IV vooraleer de behandeling van de zaak in openbare terechtzitting plaatsvond[59]. De zaak werd in eerste instantie behandeld door de aanklagende of beschuldigingjury (jury d’accusation). Deze jury bestond uit 8 leden onder voorzitterschap van de voorzitter van de correctionele rechtbank. Zij onderzochten de grond van de zaak: is er voldoende reden om een zaak te beginnen? Indien deze vraag positief beantwoord werd, stuurde men de zaak door naar de criminele rechtbank waar de behandeling van de zaak gebeurde onder toezicht van de voorzitter van de criminele rechtbank. Deze behandeling gebeurde mondeling, was openbaar en contradictorisch[60]. Het dossier met de ondervragingen en de getuigenverklaringen[61] werd eerst voorgelegd aan de openbare aanklagers alvorens het naar de vergadering van de rechtsprekende of vonnisjury (jury de jugement) werd overgebracht. De openbare aanklager moest de delicten gerechtelijk vervolgen, hierbij uitgaande van de aanvaarde acte van beschuldiging door de beschuldigingjury. De commissaris van het Directorium onderzocht of bij de aflevering van het aanhoudingsbevel en bij het gerechtelijk onderzoek de door de wet voorgeschreven vormen werden gerespecteerd. Indien dit niet geval was maakte hij de stukken over aan de voorzitter van de rechtbank en werd hij door die rechtbank gehoord. Trad ze hem bij, dan werd de verdachte ofwel naar een andere officier van de gerechtelijke politie of jurydirecteur verwezen, ofwel vaardigde de rechtbank een nieuw aanhoudingsbevel uit. De openbare aanklager moest dan alles doen opdat de beschuldigde op de eerstvolgende vergadering van de rechtsprekende jury zou berecht kunnen worden. De terechtzitting van de criminele rechtbank gebeurde in aanwezigheid van de rechtsprekende jury die zich in een tweede fase zou afzonderen[62]. De vonnisjury werd aangesteld door de voorzitter van de criminele rechtbank en moest de vragen gesteld door die voorzitter op het proces beantwoorden in het geheim. Tijdens de afzondering moest de jury zich dus uitspreken over de schuldvraag. Is de beschuldigde schuldig of onschuldig? Indien hij onschuldig werd bevonden werd de vrijspraak uitgesproken en werd hij onmiddellijk terug in vrijheid gesteld[63]. Een vrijgesprokene kon niet meer voor dezelfde feiten beschuldigd of vervolgd worden[64]. Indien hij schuldig werd bevonden, werd een vonnis gesteld en een straf uitgesproken conform de wet. Beroep tegen deze uitspraak was onmogelijk[65]. De beschuldigde kon zich tijdens het proces laten bijstaan door een raadgever die hij zelf gekozen had of die door de rechtbank werd aangeduid. De raadgever mocht zijn cliënt pas bijstaan na de ondervragingen door de vrederechter of door de directeur van de jury[66]. Het beroep van advocaat werd onder het Frans Bewind afgeschaft.

De belangrijkste innovatie was de invoering van de dubbele jury. Indien de criminele rechtbank echter zetelde als beroepsinstantie voor de correctionele rechtbank gebeurde dit zonder deze jury[67].

Volgens de wet van 27 ventôse jaar VIII (18 maart 1800) werd de criminele rechtbank gereorganiseerd. Voortaan zetelden er één voorzitter of president, twee permanente rechters en twee plaatsvervangers. Dit college werd aangevuld met één regeringscommissaris en één griffier. De voorzitter werd elk jaar door de eerste consul verkozen maar men kon zich steeds herverkiesbaar stellen. Vanaf 28 floréal jaar XIII (18 mei 1805) werden de voorzitters voor het leven benoemd. Hierbij werd een openbaar ministerie opgericht dat bestond uit een criminele commissaris en een veiligheidsmagistraat. Dit ministerie was verantwoordelijk voor het ontvangen van de aanklacht en bezat de macht om de beschuldigde te laten arresteren. De functie van openbare aanklager wordt afgeschaft, terwijl de twee jury’s bleven bestaan. De jurylijsten werden opgesteld door de vrederechters maar later werd deze bevoegdheid doorgeschoven naar de prefecten en onderprefecten van de departementen (vanaf 17 februari 1805). De sessies van de rechtbank waren tijdelijk en onregelmatig en dit zette de hervormers aan tot het formuleren van kritiek op de rechtbank. Om de problemen die de criminele rechtbank kende en om de roverijen en de landloperij in te dijken, werden op 18 pluviôse jaar IX (7 februari 1803) de speciale criminele rechtbanken (Tribunaux criminels spéciaux) opgericht. Deze rechtbank zetelde zonder jury.

Bij het begin van het keizerrijk werden de criminele rechtbanken omgedoopt in criminele hoven (Cours de justice criminelle). Door de wet van 20 april 1810 en de Code d’instruction criminelle van 1808 werden de Hoven van Assisen (Cours d’Assises) ingesteld[68].

De Code d’instruction criminelle van 1808 zal de gerechtelijke organisatie opnieuw overhoop halen. Napoleon stond vrij vijandig ten aanzien van de jury’s. Daarom wou hij deze uitschakelen maar de publieke opinie liet dit niet toe en stond het behoud van de jury voor. De keizer wou de taken van de criminele rechtbank overdragen naar de Hoven van Beroep. Maar omdat deze op centraal niveau georganiseerd waren en de criminele rechtbank slechts op departementaal niveau, bleek Napoleons plan niet uitvoerbaar te zijn. Daarom werden de criminele rechtbanken vervangen door de Hoven van Assisen[69].

Het Hof van Assisen bestond uit vijf beroepsrechters waaronder een voorzitter die benoemd werd door de eerste voorzitter van het Keizerlijke Hof (dit is de voorloper van het Hof van Beroep) of door de minister van justitie. Daarnaast had je de vonnisjury die bestond uit twaalf leden die door het lot werden aangeduid. De jury van inbeschuldigingstelling werd vervangen door één van de kamers van het Keizerlijk Hof. Deze kreeg de titel van kamer van inbeschuldigingstelling[70]. De prefecten moesten de jurylijsten samenstellen. De juryleden werden gekozen uit de electorale klasse, de driehonderd belangrijkste burgers, de administratieve functionarissen, dokters, leden van intellectuele genootschappen, notarissen, bankiers, handelaars, etc. De procedure van de kamer van inbeschuldigingstelling verliep geschreven en in het geheim. Op basis van hun bevindingen werd geoordeeld of de zaak wordt doorverwezen naar het Hof van Assisen. De procedure voor het Hof van Assisen was publiek, mondeling, stond een vrije verdediging toe en er werd een open discussie gehouden. Na het horen van de getuigen, het Openbaar Ministerie en de verdediging, werd de jury enkele vragen gesteld met betrekking tot de schuld van de beschuldigde. Het systeem van de vragen werd vergemakkelijkt en de vorming van de beslissing werd veranderd. Er werd gestemd voor of tegen en de meerderheid werd gevolgd. Wanneer er een gelijk aantal stemmen was, werd het meest gunstige advies voor de beschuldigde gevolgd. Het hoofd van de jury deelde de beslissing mee. De bevoegdheden van het Hof van Assisen waren dezelfde als die van de criminele rechtbank[71].

De extra-ordinaire rechtbanken (Tribunaux extraordinaires) waren verschillende rechtbanken die een soort van repressieapparaat vormden. Onder het Directoire werden bepaalde hoven belast met de veroordelingen van vijanden van het vaderland, van zeer gevaarlijke individuen en van brigandage met bezwarende omstandigheden. Ze hield zich niet alleen bezig met de politieke criminaliteit maar ook met de criminaliteit van het gewoonterecht.

Bij het begin van het consulaat bleek dat de gewone justitie en de militaire rechtspraak niet voldeden om de brigandage het hoofd te bieden. Daarom stuurde Napoleon mobile colonnes naar de departementen en stelde hij militaire commissies aan om de gevangenen te veroordelen. Dit systeem leidde echter tot misbruik.

Het is in deze context dat bij wet van 18 pluviôse jaar IX (7 februari 1803) speciale rechtbanken werden ingesteld om de roverij het hoofd te bieden. Deze wet maakte het de regering mogelijk om speciale criminele rechtbanken in te stellen waar het nodig was. Deze rechtbanken bestonden voornamelijk uit militairen en velde een oordeel zonder de hulp van een jury. Deze rechtbanken zouden in ongeveer 30 departementen door de regering worden ingevoerd[72].

De komst van de Fransen zorgde in Vlaanderen voor een verfransing van de administratie en het gerecht. In het gerecht moesten de geschreven bronnen in het Frans zijn en ook bij de mondelinge procedure werd er weinig ruimte gelaten voor de Nederlandse taal. Enkel bij de vredegerechten mocht men gedurende een overgangsperiode van enkele jaren het Nederlands nog gebruiken. In de correctionele, burgerlijke en criminele rechtbanken moest het Frans van in het begin gehanteerd worden zonder overgangsperiode. De getuigenverklaringen mochten soms nog in de volkstaal genoteerd worden. Maar de verfransing van het gerechtelijk apparaat was van bij de aanvang volledig.

Er werden een aantal bezwaren geuit tegen de verfransing in het gerecht. Een eerste bezwaar werd geuit op de uitvaardiging van de wetten. Iedereen moest de wet kennen maar de wetten waren in het Frans en de Nederlandse vertalingen waren vaak erbarmelijk en misleidend. Een tweede probleem was dat fransonkundigen geen kennis konden nemen van de stukken die door hen werden ondertekend. De verfransing zorgde ook voor het nadeel dat een (burgerlijk) proces voor een Vlaming duurder uitviel dan voor een Franstalige of een Waal. Het proces werd duurder omdat een Nederlandstalige beschuldigde de documenten moest laten vertalen en dan ook voor de kosten moest opdraven. Bovendien was hij ook niet in staat om zichzelf te verdedigen en moest hij een beroep doen op een officiële verdediger. Pleidooien moesten altijd in het Frans gehouden worden. Een vierde bezwaar was dat de Franse strafprocessen een afbreuk betekenden aan het beginsel van de vrije verdediging. De overgrote meerderheid kon zich geen raadsheer veroorloven en moest zichzelf verdedigen. Dit was echter moeilijk omdat er geen tolk was en hij ook geen kennis kon nemen van de argumentatie van het Openbaar Ministerie. Een vijfde gevolg van de verfransing was het optekenen van de getuigenverklaringen volgens een onbetrouwbare procedure. De Nederlandstalige verklaring werd door de ambtenaar in het Frans opgeschreven. De vertaling van de Franse tekst werd voorgelezen aan de getuige die eventuele fouten wel kon verbeteren waarna de verklaring werd ondertekend. Het taalprobleem stelde zich ook bij de jury. Een jury kon bestaan uit Nederlandstalige leden maar het proces was in het Frans. Een tweetalig jurylid kon als tolk optreden maar dit kon leiden tot een beïnvloeding van de veroordeling. Een laatste bezwaar was dat de veroordeelde de gerechtskosten moest betalen. Maar de veroordeelde verkeerde vaak in een onmogelijke positie om die kosten te betalen. Dit zette een druk op de schatkist waardoor er minder geld kon uitgetrokken worden om tolken te vergoeden[73].

Het gebruik van de Franse taal in het gerecht zal ongetwijfeld in het voordeel van de Fransen hebben gespeeld. Men kon het proces gemakkelijk naar zijn hand zetten omdat de beschuldigde niet begreep wat er allemaal tegen hem werd ingebracht en hij kon zich nauwelijks verdedigen. Fouten bij de optekening van getuigenverklaringen en ondervragingen konden ook in het nadeel spelen van de beschuldigde.

In deze alinea wordt nagaan in welke mate een goede of slechte werking van het gerecht een beïnvloedende rol heeft gespeeld op de ontwikkelingen van het banditisme.

Piet Lenders wijst erop dat de aanstelling van nieuwe magistraten bij de hervorming van het gerechtelijk apparaat een tijdelijke rem vormde op een goede werking van de rechtbanken. Bovendien werd de rechtszekerheid ook geschaad door de veranderde procedures en het gebrek aan degelijke wetboeken. Volgens de auteur zouden de rechtbanken na twee jaar echter voldoening gegeven hebben: de onpartijdigheid van rechters en jury’s wekte bij de bevolking vertrouwen maar soms ook verzet. Het gebeurde dan ook dat deze magistraten omwille van hun onpartijdigheid en hun vonnissen werden afgezet[74].

Enkel Stefaan Top legde het verband tussen een slechte werking van het gerecht en het groeiende banditisme. In zijn werk over Bakelandt stelt hij dat ‘de politionele en gerechtelijke instanties zich in die periode (Franse Tijd) uit persoonlijke en/of ideologische overwegingen aan een zekere vorm van plichtsverzuim schuldig hebben gemaakt.[75]’ Het is voor Top dan ook duidelijk dat de slordigheid en het in gebreke blijven van de magistratuur heeft bijgedragen tot de intensivering van de criminaliteit. Deze constatering is niet exclusief voor de Zuidelijke Nederlanden, maar ook Nederland en Frankrijk hadden met dezelfde problemen te kampen. Toch stelt Top dat deze stelling voor een zekere nuancering vatbaar is waarbij men rekening moet houden met de verantwoordelijkheid van de instanties. In de gerechtelijke hiërarchie heerste een zekere vorm van anarchie als gevolg van onbekwaamheid, partijdigheid, desinteresse en willekeur. Deze toestand kwam hierop neer dat de openbare aanklager soms tevergeefs een beroep deed op de actieve medewerking van juridische en gemeentelijke organen, zodat b.v. het samenstellen van een dossier veel tijd in beslag nam, wat de duur van het proces nodeloos verlengde. Daar moet nog aan toegevoegd worden dat de overheid in het begin niet verontrust werd door het opkomend banditisme. De aangeklaagden verschenen met moeite voor de rechtbank. Indien dit toch gebeurde, werd men meestal vrijgesproken. Het is pas na de staatsgreep van Napoleon en de komst van Fouché dat er ingrijpende veranderingen kwamen. De oprichting van speciale criminele rechtbanken leidde tot een betere aanpak en veroordeling van bendeleden[76].

Een interessante bron om de relatie tussen een slecht werking van het gerecht en het banditisme aan te tonen zijn de trimestriële verslagen van de onderprefecten van het Scheldedepartement. Deze klaagden in hun rapport aan de prefect vaak over de te trage behandelingen van dossiers bij de gerechtelijke instanties. Voornamelijk in de jaren 10 en 11 werd er hierover geklaagd. De processen zouden te lang en te traag zijn als gevolg van de matige behandeling door de rechters. De matige behandeling leidde tot het probleem van de overvolle gevangenissen. Hierdoor veranderden de gevangenissen in een ziekenboeg en stierven heel wat gevangenen. Ook de onschuldigen zijn volgens hen het slachtoffer van de slechte werking van het gerecht. De dood van een gevangene heeft geen enkel nut omdat de gemeenschap zich niet heeft kunnen wreken. Er werd dan ook in meerdere rapporten een oproep gedaan voor een degelijke controle op het gerecht. De vervolging van de delicten gebeurde wel snel en effectief. Vooral de substituut van de rechtbank werd hiervoor verantwoordelijk geacht. In een rapport van de onderprefect van Oudenaarde staat dat het publiek haar vertrouwen verloren heeft in de rechters en dat deze een gebrek aan goede kennis missen[77]. Vanaf het jaar 13 worden de rapporten positiever i.v.m de situatie in het gerecht. De juridische instellingen lijken eindelijk efficiënt op te treden[78].

Uit de rapporten blijkt dus duidelijk dat het gerecht tijd nodig had om tot een efficiënte werking te komen. Maar het falen van het gerecht heeft in eerste instantie de misdaad en zo ook het banditisme in de hand gewerkt.

Het nieuwe regime proclameerde de rechten van de mens (Déclaration des droits de l’homme et du citoyen). Eén van deze rechten was het recht op veiligheid. De burgerij, waarop het nieuwe regime steunde, wilde hiermee haar pas verworven vrijheid veilig stellen ten opzichte van een eventuele revolte van het proletariaat. In de verklaring van de rechten van de mens staat namelijk dat elke ordeverstoring moest onderdrukt worden. Verder werd ook bepaald dat de mens en de burger een politie nodig heeft en dat deze force publique er is voor iedereen en dus neutraal moest zijn. Het woord ‘politie’ kan dan verstaan worden als het geheel van regels en de actie van de gevestigde autoriteiten om de publieke orde, de vrijheid, de eigendom en de individuele veiligheid te handhaven. De waakzaamheid in de gehele samenleving was dus haar voornaamste functie[79]. Aangezien zij instonden voor de veiligheid van de samenleving, werden deze diensten ook belast met de bestrijding van het banditisme. Daarom zal na een korte schets van de verschillende politiediensten achterhaald worden in welke mate het optreden van de politie en gendarmerie een invloed had op het banditisme.

In de ‘Verklaring van de rechten van de mens’ werd melding gemaakt van een force publique die er voor iedereen moest zijn en die neutraal moest optreden. Met het decreet van 16 september 1791 werd een nieuw politiebegrip gelanceerd, de police de sûreté die beschouwd kan worden als de voorloper van de gerechtelijke politie. Sûreté stond voor sûreté publique en had betrekking op de bestrijding van de misdaden die de orde in de samenleving verstoorden. Hiermee bedoelde men de misdrijven die lijfstraffen of onterende straffen verdienden. De police de sûreté stond dan ook in voor de opsporing van deze misdaden. De opsporing werd toevertrouwd aan officiers van de politie, d.w.z de vrederechters en de lagere officieren (kapitein en luitenant) van de nationale gendarmerie. Er werd wel verwacht dat de bevolking deze ambtenaren op de hoogte zou brengen van elke aanslag op de vrijheid, op het leven van een mens of tegen de individuele of publieke vrijheid. De vervolging van de misdaden lag in de handen van de criminele rechtbanken[80].

De Code des délits et des peines van 25 oktober 1795 voorzag een scheiding tussen de administratieve politie (police administrative) en de gerechtelijke politie (police judiciaire). De administratieve politie moest de openbare veiligheid garanderen en misdaden voorkomen. Specifiek betekent dit dat ze de reglementen van de politie moest uitvoeren. De gerechtelijke politie stond in voor het onderzoek naar de begane misdaden, het vinden van bewijsmateriaal en moest de daders aan het gerecht overhandigen[81]. De uitvoering van deze taken lag in de handen van de politiecommissarissen, de veld- en boswachters, de kapiteins en de luitenanten van de nationale gendarmerie, de vrederechters en de directeurs van de beschuldigingjury. Zij kregen de titel officier de police judiciaire en stonden onder toezicht van de openbare aanklager. Verder werd ook bepaald dat de politiecommissarissen belast waren met de opsporing van delicten waarvan de straf niet meer dan 3 dagen arbeid of 3 dagen gevangenisstraf bedroeg, en dat de veldwachters de opsporing van misdaden tegen landelijke eigendommen leidden.

Deze scheiding kwam er doordat men inzag dat het optreden tegen de misdaad een scheiding van de twee aparte en onverenigbare autoriteiten eiste en dat het optreden van de politie voorafging aan dat van het gerecht. Men poogde met deze scheiding tevens de staatsveiligheid te verhogen.

Tijdens het consulaat en het keizerrijk zou de scheiding van politie en gerecht nog extremer worden ingevuld door Napoleon. Hij zag de politie als controleur van de algemene binnenlandse politieke situatie en van het gerechtelijke en bestuurlijke apparaat. Hij plaatste de politie niet naast maar boven het bestuur en de justitie[82].

Toen de Franse revolutionairen in 1789 besloten om het binnenlandse bestuur te reorganiseren stonden twee gedachten centraal. Ten eerste moest het traditionele bestuursstelsel vervangen worden door een uniform systeem. Hierdoor zou het bestuursstelsel in staat moeten zijn om doeltreffender te werken en om het provincialisme tegen te gaan. De tweede gedachte hield in dat de opbouw van dat uniform stelsel moest steunen op het principe van decentralisatie. Zo kon de burgerij zich onttrekken aan het centralisme uit het absolutistische koninkrijk.

Hierin kadert ook het begrip police municipale (gemeentelijke politie). De gemeentelijke politie stond in voor de veiligheid van een gemeente en verdedigde de belangen van die gemeente. De voornaamste taken van de gemeentepolitie waren: de zorg voor een vlot en veilig verkeer (weghalen van vuilnis, aanbrengen van verlichting, enz.), de bestraffing van delicten tegen de openbare veiligheid (vechtpartijen, geluidshinder, nachtlawaai), bewaren van de goede orde bij festiviteiten en op markten, de controle op maten en gewichten, het treffen van maatregelen met betrekking tot branden en besmettelijke ziekten, e.a. Hierbij werd het gemeentebestuur ook belast met het uiteendrijven van samenscholingen en volksopstanden, conform met de schikkingen van de krijgswet (loi martiale).

Het waren echter niet alleen de gemeentes die bevoegd waren voor de politie maar ook de hogere autoriteiten kregen functies toegewezen. Zij kregen vooral een controlerende functie. De centrale overheid stond inzake de handhaving van de openbare orde zeker niet machteloos door de oprichting van de police générale (algemene politie). Deze term betrof de algemeenheid van de burgers en hield zich voornamelijk bezig met alle morele en fysische belangen van de samenleving zoals de verschillende cultussen, het levensonderhoud, de deserteurs, de emigranten, de buitenlanders, de samenscholingen, de brigandage of het banditisme, de samenspanningen van arbeiders, de smokkelarij, de bedelaars en vagebonden, de gevangenissen en publieke gebouwen, enz. Deze algemene politie steeg uit boven de gemeentepolitie en betrof de algemene veiligheid van het regime. Hierdoor werden de bevoegdheden van de algemene politie toevertrouwd aan de uitvoerende macht op centraal niveau en aan de departementale besturen op lokaal niveau. De algemene politie evolueerde gedurende de Franse Tijd en werd voornamelijk verder uitgebouwd tijdens het Directoire en onder Napoleon. Tijdens de eerste jaren van de Franse Revolutie deed ze niet meer dan het beveiligen van het nieuwe regime aan de hand van de controle van paspoorten, het opstellen van bevolkingsregisters, enz. De uitvoering ervan kwam onder de bevoegdheid te staan van de departementen, die op hun beurt van bovenaf werden gecontroleerd door het ministerie van Binnenlandse Zaken. Tijdens het Directoire werden de taken van de algemene politie reeds uitgebreid. In 1796 werd een ministerie van algemene politie opgericht dat verder zou uitgebouwd worden door Napoleon en Fouché. Dit ministerie kwam er voornamelijk om de politiediensten te centraliseren[83].

Om de veiligheid van het regime te verzekeren werd niet alleen een beroep gedaan op de algemene politie maar ook op de haute police of police politique. Zij stond dus in voor de veiligheid van de staat en was vooral gericht op het ontmaskeren van contrarevolutionaire complotten. De uitoefening van deze politieke politie was toevertrouwd aan het comité de recherches dat onder de bevoegdheid stond van het ministerie van binnenlandse zaken en later onder die van het ministerie van algemene politie.

In 1791 werd ook een correctionele politie (police correctionnelle) opgericht, die verantwoordelijk was voor de bestraffing van delicten die ernstiger waren dan de delicten die vielen onder de gemeentepolitie. De vrederechter was bevoegd voor deze politie.

Tenslotte heb je nog de landelijke politie (police rurale). Zij stond in voor de orde, de heilzaamheid en de veiligheid van het platteland. Meestal was zij gericht op het verzekeren van de vrijheid van de teelten en op het beschermen van de oogsten. Deze politie stond onder de verantwoordelijkheid van de vrederechters en de gemeentelijke functionarissen, waaronder de veldwachters een belangrijke rol speelden[84].

Toen de Belgische departementen door de Franse troepen waren veroverd, werd de oude marechaussee vervangen door de nationale gendarmerie (gendarmerie nationale). De functies van deze politionele dienst vallen uitéén in vier luiken. Een eerste taak bestond uit het uitvoeren van patrouilles over het hele territorium van het arrondissement waar ze te werkgesteld zijn. Hun tweede taak omvatte het gevecht tegen de criminaliteit door informatie in te zamelen, door een onderzoek in te stellen en door de arrestaties van de daders te verrichten. De derde taak heeft betrekking op het bewaren van de publieke orde door o.a het uiteendrijven van samenscholingen en opstanden. Een laatste taak van de gendarmerie bestaat uit het nemen van voorzorgsmaatregelen i.v.m de veiligheid door het opsporen van vagebonden en bedelaars, door het verzorgen van het transport van gevangenen, enz. Naast deze hoofdtaken kan ze ook opgezadeld worden met enkele bijzondere taken zoals de arrestatie van deserteurs, de bewaking van militaire konvooien, de controle van paspoorten enz. Volgens de wet van 1791 werd de gendarmerie vooral ingezet op het platteland. Voor een optreden in de steden had ze een legale toestemming nodig. De brigades werden ondergebracht in de gemeentes waar ze afhankelijk waren van de administratie en van de rechtbanken.

In 1795 en 1798 werd de gendarmerie verder uitgewerkt. Vooral de wet van 28 germinal VI (17 april 1798) gaf de gendarmerie haar echte repressieve functie. Haar eerste doel was het verzekeren van het dictatoriale regime van het Directoire. De politieke situatie werd dan ook determinerend voor het optreden van sommige brigades. Deze wet zorgde er ook voor dat de gendarmerie kon ingeschakeld worden in militaire operaties. In jaren van oorlog moesten ze detachementen leveren om de orde te handhaven samen met de militairen maar op voorwaarde dat de veiligheid van de Republiek niet in gevaar kwam.

In de Zuidelijke Nederlanden waren ongeveer 200 brigades gevestigd. Het hoge hiërarchische kader (tot de graad van kapitein) werd voornamelijk opgevuld met Franse officieren. De lagere rangen werd ingevuld door mensen uit de regio waar de brigade gestationeerd was. Het toezicht over de nationale gendarmerie werd toegewezen aan het Ministerie van Oorlog voor het materiaal, de nominatiepolitiek en vragen i.v.m discipline aan het Ministerie van Justitie voor de missies van de juridische politie en aan het Ministerie van Politie voor het bewaren van de orde. Op het departementale niveau werden ze gecontroleerd door de commissaris van het Directoire die de gendarmerie kon vorderen en die haar instructies gaf[85].

Hun wantrouwen tegenover de koning, de ministers en de ganse uitvoerende macht zorgde ervoor dat de revolutionairen in 1790 de opsporing van de delicten niet meer liet afhangen van het Openbaar Ministerie. Ze stelden alle vertrouwen in de burgers, die de misdrijven zouden komen aanklagen of overbrengen (la dénonciation civique). De ambtenaar van de gerechtelijke politie kon ook het initiatief nemen om een zaak te onderzoeken. Het was vooral dit laatste dat het meest voorkwam[86]. Meestal durfde de bevolking geen klacht indienen en melding maken van een misdrijf omdat ze bang waren voor de vergeldingsmaatregelen van de daders, die omwille van een bedenkelijke politionele en gerechtelijke organisatie op een of andere manier vrijkwamen. Het was zelfs zover gekomen dat men voor bepaalde zaken maar met moeite getuigen vond[87]. Dit betekende wel dat het ganse vooronderzoek in handen kwam van de gerechtelijke macht, een monopolievorming die gevaarlijk kon worden. Vanaf 1800 werd de opsporingsbevoegdheid opnieuw in handen van het Openbaar Ministerie gegeven. Er hoefde toen niet meer getwijfeld te worden aan de revolutionaire bezieling van de uitvoerende macht.

Vanaf 1810 werd het gerechtelijk onderzoek gevoerd door de onderzoeksrechter. Voordien werd deze ambtenaar directeur du jury d’accusation genoemd, omdat hij de beschuldigingjury moest voorzitten. Deze jury bestond in 1810 niet meer. De concentratie van het vooronderzoek in handen van één persoon werd toen verder afgezwakt. De onderzoeksrechter mocht aan het einde van het onderzoek niet meer beslissen of de beschuldigde al dan niet moest vervolgd worden, dit in tegenstelling tot de directeur d’accusation die dit wel mocht doen. Deze bevoegdheid werd nu toegewezen aan de raadkamer, minstens opgesteld uit drie rechters, waaronder de onderzoeksrechter zelf. Op deze manier werd de controle op het Openbaar Ministerie geregeld, door het onder de leiding van de procureur-generaal te plaatsen.

Wat de aanhouding van de verdachten betreft, moet worden vastgesteld dat de enige waarborg er uit bestond dat men aan de directeur du jury (vanaf 1810: de raadkamer) de voorlopige invrijheidstelling kon vragen. Hier werd enkel op ingegaan wanneer de verdachte een borgsom betaalde. Dit stelsel was echter zeer streng omdat de meeste verdachten het geld niet hadden. Deze regeling werd pas in 1852 afgezwakt[88].

Daan Sanders stelt in scriptie over de police générale dat de politie-instanties instonden voor de uitvoering van de controle en de repressie (arrestaties) op benden brigands. De belangrijkste politionele instantie hiervoor was de nationale gendarmerie. Het geringe aantal gendarmes en de organisatie die de wensen overliet, zorgden ervoor dat het banditisme hoogtij vierde onder het Directoire. Na de reorganisatie van de gendarmerie in 1798 verbeterde de situatie lichtjes maar de brigandage werd allesbehalve totaal onderdrukt. Ook de municipale politie bezat bevoegdheden op het vlak van de controle op het banditisme. De minister van algemene politie spoorde verschillende keren aan op samenwerking tussen de gemeentepolitie en de gendarmerie om de doeltreffendheid van hun acties te verhogen, maar
door de moeilijke houding tussen de gendarmerie en de gemeentelijke ambtenaren en de bevolking bleef in sommige kantons deze samenwerking uit. Op plaatsen waar de situatie onhoudbaar werd in de periode 1795-1799 werden militairen ingeschakeld om het probleem op te lossen. Troepjes van 20 à 50 soldaten stonden de politionele instanties bij om de situatie te verbeteren. De resultaten van de vestiging van militaire detachementen bleven in sommige kantons niet uit. De brigandage nam in de meeste kantons af, alhoewel dit in verschillende kantons slechts tijdelijk was. Na het verdwijnen van de detachementen stak het banditisme opnieuw de kop op. Toch werden er verschillende arrestaties van brigands door dergelijke detachementen genoteerd. Daarnaast werden mobile colonnes op pad gestuurd die het hele departement doorliepen op zoek naar brigands, deserteurs, dienstweigeraars e.d. De impact van deze militaire colonnes is nog niet helemaal duidelijk.

De gendarmerie schoot dus te kort op het vlak van de controle op en de arrestatie van brigands. Dit is voor een deel te wijten aan de beperkte middelen (meestal een tekort aan wapens) van de gemeentelijke politie om de brigandage aan te pakken, aangezien de brigands vaak over vuurwapens beschikten van bijvoorbeeld deserteurs[89]. Sanders maakt dus duidelijk dat de politiediensten tijdens het Directoire nog niet in staat waren om het hoofd te bieden aan het banditisme. Met de steun van soldaten kon het banditisme enigszins teruggedrongen worden. Het zal echter pas vanaf het Consulaat en het Keizerrijk zijn dat het banditisme op een efficiënte manier bestreden wordt.

Stefaan Top komt in zijn werk over de bende van Bakelandt terug op het probleem van de corruptie bij de politie. Dit is b.v. na te gaan bij de West-Vlaamse veldwachters, van wie er 36 wegens omkoopbaarheid werd ontslagen. Anderen speelden onder één hoedje met bepaalde rovers en voorzagen hen van de nodige officiële documenten, zodat ze bij een eventuele controle steeds in orde waren[90]. Op deze manier bleef een groot deel van de bendes buiten schot en ontliepen ze hun straf. Bovendien belemmerde de corruptie de goede werking van de politionele diensten.

Ook de prefect en de onderprefecten van het Scheldedepartement deden in de trimestriële rapporten hun beklag over de slechte werking van de politiediensten. Sommige onderprefecten legden zelfs voorstellen op tafel om het probleem beter te kunnen bestrijden.
In zijn rapport aan de minister van politie schreef de prefect van het Scheldedepartement dat de veldwachter zijn taak uit het oog verloor en dat er meer eenheid moest komen in de verschillende wetten die dit beroep aangaan. De boswachters hadden volgens hem dan weer meer nood aan controle. De gendarmerie hemelde hij een beetje op in zijn rapport. Zo noteerde hij dat ze genoeg werk had door haar zoektocht naar schuldigen. Hij zette het goede werk van deze politiedienst in de verf door een melding te maken van de verrichte arrestaties in het jaar 10[91]. De onderprefecten klaagden in hun rapporten aan de prefect dat de politiediensten, zowel de gemeentepolitie als de gendarmerie, niet optimaal werkten en dat ze vaak hun patrouilles te vroeg voor bekeken hielden. De onderprefect van het Sas-van-Gent schreef dat de politie in het begin van het jaar 11 er nog niet in geslaagd is om het aantal misdrijven terug te dringen maar aan de andere kant was er wel een grotere zekerheid dat de schuldigen hun straf niet zouden ontlopen. Daarom hoopte hij dat het aantal delicten in de rest van het jaar zou teruglopen[92]. In het jaar 13 groeide de kritiek op de politiediensten doordat het aantal diefstallen opnieuw steeg. De prefect stelde voor om de politiediensten te laten bijstaan door burgerwachten die de nachtelijk patrouilles konden verrichten[93]. De onderprefect van het arrondissement Oudenaarde verklaarde de groei door de afwezigheid van een groot aantal gendarmen. Bovendien konden de gendarmen en de veldwachters zich te weinig toeleggen op het bestrijden van de misdaad door hun andere taken. Daarom stelde hij voor om de veldwachters te organiseren volgens militaire principes. Zo zou men de rurale delicten beter kunnen voorkomen. Hij wou ook dat de veldwachters een uniform droegen en bewapend waren met een geweer en een sabel. Er moest ook meer discipline komen binnen de brigades die toen nog te veel verdeeld waren. Hij verwachtte ook meer samenwerking tussen de veldwachters en de gendarmerie, vnl. op het vlak van de patrouilles[94]. In zijn rapport van het 2^e trimester van het jaar 13 gaat hij verder in op zijn voorstellen voor de reorganisatie van de gendarmerie en van de veldwachters. De landelijke politie moest dus op militaire leest geschoeid worden en dat impliceerde het dragen van een uniform en in het bezit zijn van geweer en sabel. De brigades moesten een strengere discipline aan de dag leggen. Verder moesten de brigades opgesplitst worden in kleinere eenheden. Per zes gemeenten moest dan één plaatselijk chef aangeduid worden. Het uniform moest bestaan uit een groen gewaad zoals de vest van een jager, een groene broek, een rode kraag en revers aan de jas, halve botjes, een hoed in de drie kleuren van Frankrijk, een tricolore hoedenstrik en een knop dat het teken van de brigade vormde. De bewapening zou verder uit een geweer met bajonet, twee pistolen, een sabel en een kogeltasje bestaan. Dit stond in contrast met de situatie van op het moment waarbij de veldwachters allemaal een ander soort uniform droegen. Hij schreef hierover: ‘Car aujourd’hui la plupart sont eux mêmes comme des mendiants et l’autre partie est composée de plus de 60 uniformes differens, ce qui fait de la champêtrerie une compagnie du carnaval.’ Elke eerste zondag moesten de veldwachters dan een verslag uitbrengen bij de chef van het kanton. Elke eerste zondag van mei en oktober moesten ze militaire oefeningen houden. Op deze manier hoopte hij de misdaad en de bedelarij beter onder controle te houden[95].

Uit de rapporten van de prefect en zijn onderprefecten blijkt duidelijk dat de politiediensten lange tijd geen controle hadden over de misdaad in het departement. Allerlei voorstellen werden gedaan om de situatie het hoofd te bieden. Pas onder het keizerrijk werden de politiediensten effectiever in hun taken.

Een van de eerste stappen die de Revolutie zich voornam te ondernemen, was de hervorming van het strafrecht: de eerste stap in deze richting was de inname van de Bastille. Het doel was het afbreken van het recht met haar misbruiken en uitwassen en het vervangen door het recht van het volk steunend op de eerbiediging van de wet als uiting van de wil van alle burgers. Afschaffing van folteringen en bloedige lijfstraffen, rechtspleging humaner en efficiënter maken, een eind stellen aan de willekeur van de rechters door ze strikt te onderwerpen aan de dubbele controle van de wet en de jury, rechters kiezen die het vertrouwen van het volk genieten, dit alles zijn de beginselen van het strafrecht volgens de revolutionairen. Om tot een beter begrip te komen van de Franse hervormingen, moet eerst een korte schets gemaakt worden van de situatie in het Ancien Regime.

Het beeld dat wij doorgaans hebben van de justitie in het Ancien Regime kan samengevat worden in drie woorden: willekeur van rechters en vorst, foltering en lijfstraffen. Dit beeld klopt enigszins met de werkelijkheid maar werd aangedikt door de abolitionistische campagnes op het einde van de 18e eeuw en door schrijvers zoals Voltaire die van de schandalen van hun tijd gebruik gemaakt hebben om het onrechtvaardige, ongelijke, aftandse en ondoelmatige gerechtelijk bestel aan te klagen.

De willekeur van het gerecht in het Ancien Regime hield verband met de afwezigheid van wetten en van een wetboek die het misdrijf en de strafmaat omschreef. De rechters baseerden zich toen op koninklijke en stedelijke ordonnanties met bepaalde strafbepalingen voor enkele specifieke misdaden zoals ketterij en hekserij. Daarnaast moesten ze zich behelpen met het gewoonterecht. Over de gewone delinquentie en de meest voorkomende misdrijven repten de teksten met geen woord en alles hing dus af van de goede wil van de rechters, m.a.w willekeur. Naargelang het ogenblik, de politieke en sociale omstandigheden, de aard van de misdadiger zou de rechter proberen een oordeel te vellen over de ernst van de misdaad en over de strafmaat. Er werd hierbij geen onderscheid gemaakt tussen politiek, rechtspraak en wetgeving: de rechter maakt de wet en voerde ze uit.

De bewijsvoering stoelde op de bekentenis van de beschuldigde die meestal foltering impliceerde. Hierdoor kwam de uitspraak van de rechter op losse schroeven te staan: een robuuste schuldige die de foltering weerstond kon vrijgesproken worden, terwijl een tengere onschuldige die onder invloed van de foltering door de knieën is gegaan en bekend had, kon dit met de dood bekopen. Naast de foltering was er ook het inquisitoir proces dat geschreven en geheim was d.w.z zonder mondeling debat met de getuigen en de beschuldigde en meestal zonder recht op verdediging. Iedere schuldige die zijn onschuld niet kon bewijzen werd hierdoor in een valstrik gelokt.

De ongelijkheid van het gerecht blijkt ook uit de strafmaat voor een simpele dief en een moordenaar. Een moordenaar kan een vervolging voorkomen door een lettre de rémission (kwijtschelding) aan te vragen voor manslag begaan onder invloed van woede, alcohol of uit wettige zelfverdediging. Dit leidde in 90% van de gevallen tot de vrijspraak van de dader. De kleinste kruimeldief kon echter veroordeeld worden tot de doodstraf. Deze overdreven straftoemeting leidde in de meeste gevallen tot een niet-toepassing van de wet. Hierdoor bleef een groot aantal van de misdrijven ongestraft[96].

Geleidelijk aan kwam er meer en meer kritiek op het systeem uit het Ancien Regime. Nog voor de eerste revolutionaire wetboeken die de vrijheidsbeneming als de voornaamste straf oplegden, hadden twee hervormers voor de bouw van tuchthuizen gepleit. Hiermee hoopte men een oplossing te bieden aan het probleem van de bedelarij en de landloperij (Vilain XIII[97]) en hoopte men ook dat het een begin zou zijn voor de hervorming van het strafrecht (Goswin De Fierlant[98]). Beide hervormers hadden een verschillend doel voor ogen maar kwamen uiteindelijk tot hetzelfde resultaat.

Op het einde van de 18^e eeuw deed de gevangenis haar intrede in de Zuidelijke Nederlanden als een overwinning van het utilitarisme[99] op politiek, maatschappelijk en strafrechtelijk gebied. Het tuchthuis in Gent werd in 1775 geopend, dat van Vilvoorde vier jaar later. Dit model zal door de Fransen overgenomen worden. Het tuchthuis van Gent was een Europees model bij uitstek, niet alleen vanwege de architectuur maar vooral op grond van de tucht en de goede werking van de werkplaats. De voornaamste kenmerken van het moderne strafrecht waren aanwezig: bestraffing met werk, scheiding tussen de veroordeelde misdadigers en de landlopers of ‘vrijwilligers’ die werk kwamen zoeken … Toch bleef het systeem nog sterk ingebed in de Ancien Regimetraditie: het zijn geen staatsgevangenissen maar provinciale tuchthuizen die door de Provinciale Staten van Vlaanderen zelf moesten gebouwd en gefinancierd worden om de gedetineerden in hun behoeften te voorzien. Hierdoor verviel het moraliserende karakter van het werk in de gevangenis en kreeg het een economische betekenis. In de Franse Tijd zou deze economische functie belangrijker worden dan het educatieve doel van verbetering door de arbeid. Door de veralgemening van de gevangenisstraf zal de Revolutie een explosie van het aantal opgeslotenen veroorzaken. Bij een gebrek aan geschikte gebouwen om ze in onder te brengen groeiden de gevangenissen – meestal voormalige kloosters of andere gebouwen die daarvoor niet bestemd waren – uit tot smerige, ongezonde en overbevolkte plaatsen waar de levensomstandigheden nog erger zouden zijn dan de lijfstraffen van het Ancien Regime. Dit was een niet-gewild gevolg van de uitvinding van het gevangeniswezen. Er heersten dan ook vreselijke toestanden in de gevangenissen waar verdachten samen zaten met veroordeelden, criminelen met correctionelen, vrouwen met mannen, kinderen, landlopers en bedelaars, en zelfs geesteszieken. De verschillende inrichtingen zaten barstensvol, zonder hygiëne en dikwijls zonder voedsel. De cipiers verkochten er alcohol en exploiteerden speelholen, ondanks het formele verbod van de autoriteiten die gaandeweg de ogen sloten omdat ze machteloos stonden om er iets aan te doen. Op bewakers die gevangenen lieten ontsnappen werd de straf[100] niet toegepast omdat de lokalen zo verouderd en overbevolkt waren dat bewaking een onmogelijke opdracht was geworden. Bovendien hadden de cipiers geen geld om de gevangenen te voeden en, als ze er eentje lieten lopen, was het misschien om humanitaire redenen, zoals de gezworenen vrijspraak verleenden om de bolvolle gevangenissen niet nog meer te overbevolken…[101] Ook Stefaan Top stelde vast dat veel gevangenisbewakers bereid waren om met de gedetineerden een koopje te sluiten. Op deze manier konden velen ontsnappen en ongestraft opnieuw terreur zaaien. Maar men moet volgens Top niet alles wijten aan het plichtsverzuim en gebrek aan verantwoordelijkheidszin van de bewakers, want ook de overheid gaat niet volledig vrijheid omdat de gevangenissen zelf vatbaar waren voor grondige kritiek[102]. Zo getuigden de inspectierapporten van de prefecten over de
gevangenissen over de catastrofale toestand. Maar voor de bouw van nieuwe gevangenissen was er geen geld, zodat de in het wetboek gehuldigde beginselen van de scheiding tussen veroordeelden en beschuldigden en tussen crimineel en correctioneel veroordeelden niet kan nageleefd worden. Het Keizerrijk zou dit probleem pogen op te lossen door de oprichting van bedelaarskolonies waar landlopers, bedelaars en behoeftigen dan terechtkonden[103].

Het wetboek van 1810 betekende een terugkeer naar de strengere lijfstraffen en folteringen van het Ancien Regime die de Revolutie had opgeheven. De doodstraf werd uitgebreid, vooral voor politieke delicten. De brandmerking, waardoor de veroordeelde voor het leven getekend was, werd opnieuw ingevoerd. De jury d’accusation werd afgeschaft en de opheffing van de jury de jugement werd aan de orde gesteld. Het systeem van de verkozen rechters werd losgelaten en voortaan werd de uitvoerende macht benoemd. Het beroep van advocaat werd opnieuw ingesteld. Hoewel al deze maatregelen de verworvenheden van de revolutie niet zonder meer ongedaan maakten, getuigden ze van een terugkeer naar het verleden en van een reactionaire geest die aanleunt bij het Ancien Regime. Het gerecht werd voortaan gecontroleerd door de politieke macht waaraan de magistraten onderworpen zijn, beperkingen van de bevoegdheid van de jury, terugkeer naar de macht van de rechters en het begrip majesteitsschennis met een uitbreiding van de politieke delicten, einde van de scheiding der machten, … Napoleon wilde een stabilisatie van het regime en deze was niet mogelijk zonder centralisatie en een strengere controle van de gerechtelijke instellingen. Wat het regime won op het vlak van ordehandhaving, boetten de burgers in aan vrijheid[104].

In deze alinea worden enkele straffen van nabij bekeken die werden uitgesproken voor misdrijven gepleegd door een bende. Het gaat hier dan voornamelijk over de straffen waarvoor de criminele rechtbank verantwoordelijk was. Deze rechtbank had de bevoegdheid over misdaden waarvoor een lijfstraf of een onterende straf de gepaste sanctie bleek te zijn. Tot de onterende of infamante straffen (peines infamantes) behoorde o.a de kaakstraf of schandpaal (caracan, exposition) en tot de lijfstraffen (peines afflictives) behoorden de doodstraf, de ijzers, de uitzetting, de opsluiting en dwangarbeid in een tuchthuis en de eenzame opsluiting[105]. Deze straffen werden uitgesproken ingeval van: ‘misdaden tegen de uitwendige of inwendige veiligheid van de Staat; misdaden tegen of aanslagen op de grondwet; delicten van privé-personen tegen het respect en de gehoorzaamheid verschuldigd aan de wet en aan het gezag van de overheden belast met de uitvoering van de wet; misdaden gepleegd door openbare ambtenaren in de uitoefening van hun ambt; misdaden tegen openbare eigendommen; misdaden tegen personen en tegen hun eigendommen; medeplichtigheid aan misdaden[106]’. De meest voorkomende straf bleek de gevangenisstraf te zijn. Niettegenstaande dat moordenaars en dieven die in benden optraden en geweld gebruikten, ter dood veroordeeld werden overeenkomstig het wetboek en de wetten op het banditisme. Hierdoor werd de doodstraf die op het einde van het Ancien Regime in onbruik was geraakt enigszins in ere hersteld. Toch blijkt dat de doodstraf veel minder werd uitgesproken dan gevangenisstraffen en vooral minder dan vrijspraak. De rechters van de criminele rechtbank bleken nogal clement te zijn en waren gemakkelijk tot de vrijspraak te bewegen. Daarom werden bepaalde beschuldigden overgedragen aan de militaire rechtbanken die meer terdoodveroordelingen uitspraken[107].

De meest voorkomende straffen voor het banditisme bleken de gevangenisstraf, de terdoodveroordeling en de ijzers te zijn. In het begin werd ook de kaakstraf voor bendes uitgesproken. Later, voornamelijk in de Napoleontische tijd, zou de dwangarbeid meer en meer als straf uitgesproken worden.

Ter afronding van dit hoofdstuk wordt kort ingegaan op de doodstraf. Deze straf werd volgens het wetboek en de verschillende maatregelen beschouwd als de gepaste straf voor het banditisme. De doodstraf heeft wortels die ver teruggaan in de tijd. Na de klassieke periode kwam het centrale staatsgezag op dat de doodstraf zou gebruiken als een middel om de maatschappelijke orde te handhaven. De doodstraf kende gedurende de Nieuwe Tijd haar grootste bloei, maar ontaardde in de 16^e eeuw in een ware terreur als een gevolg van de ontspoorde samenleving. In de 18^e eeuw is de doodstraf uitgegroeid tot een waar fenomeen maar tegelijkertijd kreeg het abolitionisme meer tegenstand te verduren, vnl. vanuit het utilitarisme. Bentham en Beccaria trokken het nut van de doodstraf in twijfel. Volgens hen
zou een straf meer impact hebben door haar duur dan door de strengheid ervan. Zij pleitten dan ook voor de levenslange opsluiting i.p.v de doodstraf.

De Franse Revolutie betekende een cruciaal breekpunt in de debatten over de doodstraf. Het strafwetboek van 1791 samengesteld door de Assemblée Constituante bepaalde dat enkel kapitale misdrijven zoals moord, brandstichting en zware misdrijven tegen de staatsveiligheid nog mochten bestraft worden met de dood. Het wetboek maakte ook een einde aan de gruwelijkheden waarmee een doodstraf gepaard ging. Door gebruik te maken van een mechanisch onthoofdingtoestel (de guillotine) hoopte men te komen tot een pijnloze en snelle executie. Dit waren goede voornemens die echter niet lang stand hielden als gevolg van het toenemend binnen- en buitenlands verzet tegen de Revolutie. Onder het bewind van Robespierre[108] ontspoorde de uitvoering van de doodstraf. De wet van 22 prairial II (10 juni 1794) stelde dat elke antirevolutionair, en dat kon zo wat alles zijn, moest ter dood veroordeeld worden. Bovendien kregen de beklaagden geen enkele rechtsbijstand en werden ze voorgeleid voor een onpartijdige jury. Deze wet zou leiden tot de ‘Terreur’, een massaslachting met 35 000 à 40 000 slachtoffers, die de guillotine een slechte naam zou bezorgen. De ‘Terreur’ verdween echter even snel als ze gekomen was maar toch slaagde men er niet in om terug te keren naar de mildheid van het strafwetboek van 1791. Ook het strafwetboek van Napoleon in 1810 betekende een stapje terug.

Het strafwetboek van 1810 bepaalde dat 39 misdaden met de doodstraf moesten worden bestraft. Hieronder volgt een lijstje van de belangrijkste misdrijven:

Hierbij mag men niet vergeten dat elke poging tot een misdaad bestraft wordt zoals de voltooide misdaad zelf. Ook de medeplichtigen werden veroordeeld alsof ze het misdrijf zelf zouden uitgevoerd hebben. Wanneer men reeds vroeger veroordeeld was, dan werd de straf telkens met een graad verhoogd (dit wordt ook wel het recidivisme genoemd). Een positief punt uit dit strafwetboek was het feit dat jongeren beschermd werden tegen de zwaarste straf. Jongeren onder de volle 16 jaar konden ten hoogste levenslange dwangarbeid krijgen indien ze inzicht hadden over hun handeling.

De executiemethode was, zoals reeds eerder vermeld, de eenvoudige onthoofding met de guillotine. Hierbij konden ook bijkomende uitvoeringsmodaliteiten aan te pas komen. Voor een oudermoord werd een strengere procedure gevolgd. De beschuldigde moest een rood hemd dragen, liep blootsvoets en het hoofd werd bedekt met een zwarte sluier terwijl hij naar het schavot werd geleid. Daar werd zijn arrest met de veroordeling voorgelezen. Voordat men overging tot de executie, werd nog eerst de rechterhand afgehakt. Het gehele gebeuren was openbaar op een plein in de gemeente bepaald door het Assisenhof en vermeld in het arrest. Een terechtstelling mocht niet plaatsvinden op een zondag of op een officiële of kerkelijke feestdag. Zwangere vrouwen tenslotte werden pas na hun bevalling terechtgesteld[109].

De overheden uit de Franse Tijd hoopten dat de zware straffen zoals de doodstraf, een afschrikkend effect zouden hebben op de bevolking die de executies konden bijwonen. Indien zij geconfronteerd werden met de gruwelijke uitvoering dan zouden ze wel twee keer nadenken alvorens zich in de misdaad te storten. De doodstraf kon in het begin de mensen nog afschrikken maar na een verloop van tijd verloor ze haar effect. De prefect van het Scheldedepartement schreef in zijn rapport aan de minister van politie in het jaar 10 dat de straffen, met name de doodstraf en de ijzers, haar effect verloren. Door de vele executies leek het dat de mensen als het ware ongevoelig waren geworden voor een dergelijke opvoering. Toch stelde de prefect dat de straffen een les waren voor de kinderen[110].

[1] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 187.

[2] Het gaat hier om Charles Francois Dumouriez, minister van Buitenlandse zaken en opperbevelhebber van het noordelijke leger. Zijn troepen zouden de Zuidelijke Nederlanden veroveren. Na zijn nederlaag bij Neerwinden en hij vervolgd dreigde te worden, poogde hij de Franse hoofdstad te veroveren en het regime omver te werpen. Hij werd echter in de steek gelaten door zijn leger waarop hij overliep naar de vijand en zich keerde tegen de Franse revolutie.

[3] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 188-190.

[4] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp., pp. 190.

[5] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 75.

[6] Op deze ‘militaire bijdrage’ zal in het volgende hoofdstuk dieper in gegaan worden.

[7] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 191.

[8] Idem, pp. 191 – 192.

[9] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 191 – 192.

Later in het hoofdstuk zal ik nog terugkomen op de relatie tussen de politiek situatie en het banditisme. De bende van Charles de Loupoigne zal in het tweede hoofdstuk van deel twee kort besproken worden.

[10] Idem, pp. 193.

[11] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 77.

[12] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 193.

[13] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 82.

[14] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 193.

[15] Louis Ghislain Bouteville de Metz werd belast met de uitvoering van de overgangsmaatregelen en de invoering van het nieuwe systeem nadat de Conseil du Gouvernement en twee Fransen niet in deze opdracht waren geslaagd.

[16] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 88.

[17] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 194 – 195.

[18] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 91 – 92.

[19] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 195 – 197.

[20] Idem, pp. 198.

[21] Van Rode O., De conscriptie in het ‘Département de l’Escaut. Organische groei van een rekruteringssysteem, zijn conceptueel kader en zijn praktische uitvoering. Casus: de 19 gemeenten van het ‘canton d’Oosterzele’., 1996, pp. 4 – 8.

[22] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 43 – 44.

[23] Van Rode O., De conscriptie in het ‘Département de l’Escaut. Organische groei van een rekruteringssysteem, zijn conceptueel kader en zijn praktische uitvoering. Casus: de 19 gemeenten van het ‘canton d’Oosterzele’., 1996, pp. 4 – 8.

[24] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 44.

[25] Van Rode O., De conscriptie in het ‘Département de l’Escaut. Organische groei van een rekruteringssysteem, zijn conceptueel kader en zijn praktische uitvoering. Casus: de 19 gemeenten van het ‘canton d’Oosterzele’., 1996, pp., pp. 5 – 8.

[26] Idem, pp. 471.

[27] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 198 – 199.

[28] Van Rode O., De conscriptie in het ‘Département de l’Escaut. Organische groei van een rekruteringssysteem, zijn conceptueel kader en zijn praktische uitvoering. Casus: de 19 gemeenten van het ‘canton d’Oosterzele’., 1996, pp. 471.

[29] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 197.

[30] François L., Boerenkrijg. Twee eeuwen feiten en fictie., 1998, pp. 61. zie bijdrage van A. Lernout en O. Van Rode over de Boerenkrijg in het Schelde- en Leiedepartement.

[31] S.n., België onder het Frans bewind 1792 – 1815., 1993, pp. 153.

[32] François L., Boerenkrijg. Twee eeuwen feiten en fictie., 1998, pp. 61-62.

[33] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp 197 - 198.

[34] Zie hoofdstuk 2 voor de concrete economische en sociale veranderingen.

[35] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 200 – 204.

[36] Devleeshouwer R., De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794 – 1814., In: Algemene geschiedenis der Nederlanden., 1983, deel XI, pp. 205 – 206.

[37] Florike Egmond vermeldt o.a Radbruch en Gwinner en het werk van Vanhemelrijck.

[38] Egmond F., Banditisme in de Franse Tijd. Profiel van de Grote Nederlandse Bende 1790 – 1799., 1986, pp. 99 – 100 en pp. 104 – 107.

[39] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 36 – 49 en pp. 96.

[40] François L., De Boerenkrijg. Twee eeuwen feiten en fictie., 1998, pp. 32 – 33. Zie bijdrage van Deneckere G., De Boerenkrijg in een internationaal perspectief. Een verkenning van collectieve actie op het platteland in de Franse tijd., pp. 23 – 35.

[41] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 33.

[42] Brood was het voornaamste voedingsmiddel van de lagere bevolkingsklassen tijdens het Ancien Regime.

[43] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 33 - 35.

[44] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 35-37.

[45] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 37.

[46] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 92 – 94.

[47] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 38 – 41.

[48] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 199.

[49] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 199 – 227.

[50] Van den Eerenbreemt H.F.J.M., Van mensenjacht tot overheidsmacht. Criminogene groepsvorming in de Meierij van ’s Hertogenbosch, 1795 – 1810., 1970, pp. 130 – 132.

[51] Vanhemelrijck F., ‘Pauperisme in Brabant in de 18^e eeuw., In: Tijdschrift voor Geschiedenis., LXXXIII, 1975, pp. 598 – 601 en pp. 606.

[52] Egmond F., Banditisme in de Franse Tijd. Profiel van de Grote Nederlandse Bende 1790-1799., 1986, pp. 86 – 95.

[53] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 31 – 35.

[54] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 95 - 96. De bijdrage van Piet Lenders draagt de titel,’De aanhechting bij Frankrijk en de overgang naar het moderne regime.’

[55] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 46. De bijdrage van Karel Veraghtert draagt de titel, ‘De Boerenkrijg en de sociaal-economische toestand in Vlaanderen.’

[56] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 54 – 56. Zie bijdrage van Herman Van Goethem, De Fundamentele Vrijheden., pp. 47 – 73.

[57] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 89.

[58] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 20. Zie bijdrage van Fred Stevens, De Franse instellingen in de Antwerpse Kempen., pp. 13 – 22.

[59] Devolder C., De Verenigde Departementen onder Frans Bewind: de constitutionele instellingen van het Directoire., 1997, pp. 266 – 272.

[60] Cazaux J., Heusequin S. en Velle K., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar IV – 1958)., 1998, pp. 10.

[61] De verdachte werd ondervraagd door de voorzitter van de jury en door de vrederechter. De getuigenverklaringen werden opgetekend door de gerechtelijke politie of directeur van de jury. Indien dit nog niet gebeurd was, konden de getuigen ook door de voorzitter van de criminele rechtbank verhoord worden.

[62] Devolder C., De Verenigde Departementen onder Frans Bewind: de constitutionele instellingen van het Directoire., 1997, pp. 273 – 274.

[63] Cazaux J., Heusequin S. en Velle K., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar IV – 1958)., 1998, pp. 10.

[64] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 20. Zie bijdrage van Fred Stevens, De Franse instellingen in de Antwerpse Kempen., pp. 20.

[65] Cazaux J., Heusequin S. en Velle K., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar IV – 1958)., 1998, pp. 10.

[66] Devolder C., De Verenigde Departementen onder Frans Bewind: de constitutionele instellingen van het Directoire., 1997, pp. 273.

[67] Goris J., Stevens F., Veraghtert K. en Gielis M., Voor outer en heerd. De boerenkrijg in de Antwerpse Kempen 1798., 1998, pp. 20. Zie bijdrage van Fred Stevens, De Franse instellingen in de Antwerpse Kempen., pp. 20 – 21.

[68] Antoine F., Les institutions publiques du Consulat et de l’Empire dans les départements réunis (1799 – 1814)., 1998, pp. 320 – 323.

[69] Idem, pp. 329.

[70] Cazaux J., Heusequin S. en Velle K., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar IV – 1958)., 1998, pp. 11.

[71] Antoine F., Les institutions publiques du Consulat et de l’Empire dans les départements réunis (1799 – 1814)., 1998, pp. 331 – 335.

[72] Idem, pp. 341.

[73] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 51 – 53. Zie bijdrage van Herman Van Goethem, De Fundamentele Vrijheden., pp. 47 – 73.

[74] S.n., België onder het Frans Bewind., 1993, pp. 89. De bijdrage van Piet Lenders draagt de titel,’De aanhechting bij Frankrijk en de overgang naar het moderne regime.’

[75] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 51.

[76] Idem, pp. 51 – 52 en pp. 57.

[77] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/02, 2173/04 en 2173/08.

[78] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/30.

[79] Sanders D., Vergelijkend onderzoek naar de ‘Police générale’ in het departement van de Isère en het departement van de Schelde tijdens het Directoire (1795 – 1799)., 2001, pp. 4.

[80] Idem, pp. 5 – 6.

[81] Van Outrive L., Cartuyvels Y. en Ponsaers P., Les polices en Belgique. Histoire socio-politique du système policier de 1794 à nos jours., 199 , pp. 8.

[82] Sanders D., Vergelijkend onderzoek naar de ‘Police générale’ in het departement van de Isère en het departement van de Schelde tijdens het Directoire (1795 – 1799)., 2001, pp. 6-7.

[83] Sanders D., Vergelijkend onderzoek naar de ‘Police générale’ in het departement van de Isère en het departement van de Schelde tijdens het Directoire (1795 – 1799)., 2001, pp. 8 – 10.

[84] Sanders D., Vergelijkend onderzoek naar de ‘Police générale’ in het departement van de Isère en het departement van de Schelde tijdens het Directoire (1795 – 1799)., 2001, pp. 9 – 10.

[85] Van Outrive L., Cartuyvels Y. en Ponsaers P., Les polices en Belgique. Histoire socio-politique du système policier de 1794 à nos jours., 199 , pp. 9 – 12.

[86] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 51 – 53. Zie bijdrage van Herman Van Goethem, De Fundamentele Vrijheden., pp. 62.

[87] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 53.

[88] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 62 zie bijdrage van Herman Van Goethem, De Fundamentele Vrijheden., pp. .

[89] Sanders D., Vergelijkend onderzoek naar de ‘Police générale’ in het departement van de Isère en het departement van de Schelde tijdens het Directoire (1795 – 1799)., 2001, pp. 170 – 182.

[90] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis, de literatuur, het volkslied en het volksverhaal., 1983, pp. 53 – 54.

[91] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/01.

[92] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/03, 2173/05 en 2173/06.

[93] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/23.

[94] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/24.

[95] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/29.

[96] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 89 – 93. Zie bijdrage van Marie-Sylvette Dupont-Bouchat en Fred Stevens, Het recht., pp. 89 – 105.

[97] Vilain XIII was burgemeester van Aalst en later eerste schepen van Gent en voorzitter van de Staten van Vlaanderen. In 1771 legde hij een voorstel voor de bouw van een tuchthuis in Gent voor aan de Staten van Vlaanderen.

[98] Goswin de Fierlant was rechtsgeleerde en voorzitter van de Grote Raad van Mechelen toen hij zijn voorstel op tafel legde.

[99] Het utilitarisme is een theorie die zegt dat het nut het enige richtsnoer moet zijn in moreel en politie handelen, met als doel het grootst mogelijke geluk over het grootst aantal mensen te verspreiden. Uit: Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse Taal., 1999, Deel S – Z, pp. 3596.

[100] Bewakers werden voor het helpen ontsnappen van gevangenen ter dood veroordeeld.

[101] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 89 – 92. Zie bijdrage van Marie-Sylvette Dupont-Bouchat en Fred Stevens, Het recht., pp. 89 – 105.

[102] Top S., De Bende van Bakelandt in de geschiedenis,..., 1983, pp. 54.

[103] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 94 – 97. Zie bijdrage van Marie-Sylvette Dupont-Bouchat en Fred Stevens, Het recht., pp. 89 – 105.

[104] Idem, pp. 98.

[105] Cazaux J., Heusequin S. en Velle K., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar IV – 1958)., 1998, pp. 10.

[106] Devolder C., De Verenigde Departementen onder Frans Bewind: de constitutionele instellingen van het Directoire., 1997, pp. 272.

[107] S.n., De erfenis van de Franse Revolutie (1794 – 1814)., 1989, pp. 95– 97. Zie bijdrage van Marie-Sylvette Dupont-Bouchat en Fred Stevens, Het recht., pp. 89 – 105.

[108] Robespierre was aanvankelijk een groot tegenstander van de doodstraf.

[109] Caroen J., De doodstraf in Oost-Vlaanderen. (1811 – 1914)., 199 , pp. 18 – 26.

[110] RAG, Fonds Scheldedepartement., n° H291, 2173/01.