| Bethune & fils:
linnenhandel Kortrijk, 1735-1856.
Voorbereidend onderzoek ter ontsluiting van het handelsarchief, bewaard op
het kasteel De Bethune te Marke. (Annik Adriaenssens) |
DEEL 1:
ACHTERGRONDINFORMATIE
IN LINNENCONTEXT
IV. DE BELGISCHE LINNENNIJVERHEID: een
uitdieping.
In
ons vorig hoofdstuk, waarin wij de geschiedenis van Kortrijk belichtten, hebben
wij de nadruk gelegd op de rol die het vlas speelde in de economische
ontwikkelingen van deze stad. Zijdelings hebben wij ook reeds aangestipt dat de
Leistreek, en meer bepaald Kortrijk in het bijzonder, evenwel niet mag gezien
worden als de bakermat van de vlascultuur in ons land. Noch is het zo dat zij de
vlas- en linnenindustrie, evenmin als de lijnwaadhandel in ons land, ten allen
tijde zou hebben gedomineerd. Om Kortrijk en omstreken beter te kunnen kaderen
in het totaalbeeld en haar de werkelijke plaats toe te kennen die ze verdient,
willen wij nu dieper ingaan op het wordingsverhaal van de vlascultuur in het
huidige België. Omdat het belang van de linnennijverheid slechts kan afgemeten
worden aan de impact van haar producten op het buitenland, zullen wij hierbij de
evoluties in de nijverheid steeds koppelen aan die van de in- en/of uitvoer die
werd gerealiseerd.
In
deze “status quaestionis” willen wij, voor goed begrip, het volledige verhaal
van de handnijverheid vertellen, m.a.w. van bij de eerste kiemen tot de finale
ondergang. Vermits op het einde van de 19e eeuw deze ambachtelijke industrie
nagenoeg was uitgestorven en ons onderzoeksonderwerp slechts de scharnierperiode
1750-1850 omvat, zullen wij niet dieper ingaan op de 20e eeuw. Dat die eeuw wél
belangrijk was voor de Leiestreek, hebben we gezien in de geschiedenis van
Kortrijk. Voor de rest van ons land speelde de vlasnijverheid toen geen rol van
betekenis meer.
1. De genese van de vlascultuur in België.
Spinnen en weven van vlas was in West-Europa bekend vanaf het derde millenium
B.C. Maar de feitelijke “wieg” van de linnennijverheid in de Zuidelijke
Nederlanden moet zonder twijfel worden gelokaliseerd in de streek tussen
Boulogne en Ieper, meer bepaald het toenmalige grondgebied van de Keltische
Morini.
Reeds
in 200 B.C. schreef Plautus: “Gallië is bedekt met linnenwerkhuizen” en
280 jaar later loofde Plinius in zijn Historia Naturalis het linnen van de
Morinen nog steeds als het “mooiste linnen dat hij ooit door vrouwen had zien
dragen” . Bekend is ook dat “Gallische servetten” ruim aftrek genoten in het
Rome van keizer Diocletianus (eind 3e eeuw) en dat die wellicht afkomstig waren
uit de ateliers van de Morinen.
Sommige vorsers
associëren zelfs de naam België met het Keltisch woord belc’h, wat
“vlas” betekent.
Hoewel ongetwijfeld
de val van het Romanum Imperium de uitvoer en wellicht ook de productie van
linnen moet hebben afgeremd, kan de “crisis” niet lang aangesleept hebben
vermits ook de binnenvallende Germanen en Franken vlastelers waren.
Vast staat dat de vlascultuur zich in de volgende eeuwen volop verspreidde naar
de rest van Vlaanderen en vooral naar het Henegouwse waar de teelt en de
bewerking binnen het stelsel van de wereldlijke én kerkelijke domaniale economie
zeer sterk werden gestimuleerd. Ook tijdens de Karolingische periode lag het
zwaartepunt zonder twijfel in Henegouwen, waarbij de productie van linnen nog
steeds moet gesitueerd worden binnen het autarkisch systeem van de domeinen: van
verhandeling van linnen weefsels was vóór de 10e – 11e eeuw nergens sprake.
De
opkomst van de steden zou voor een kentering op dat vlak zorgen. De productie
bleef nog wel uitsluitend een lokale landelijke aangelegenheid, maar voortaan
werd linnen ook aan de man gebracht op de stedelijke markten (vb. Atrecht reeds
in 1036). In de 12e eeuw zette deze tendens zich verder: in vergelijking evenwel
met Frankrijk en Duitsland waar men toen reeds van een bloeiende handel mocht
gewagen, bleef het hele vlasbedrijf in onze streken nog erg marginaal. Wellicht
moet een en ander worden gerelateerd aan de sterke opkomst van de stedelijke
wolnijverheid.
2. De evolutie tot grootindustrie en
exportbedrijf.
De 13e eeuw wordt gekenmerkt door twee
fenomenen: enerzijds de uitbreiding van het vlasareaal naar andere regio’s in de
Zuidelijke Nederlanden, meer bepaald Limburg, de Antwerpse Kempen, Brabant,
Luxemburg en Namen. Anderzijds het opduiken van linnenweverij in verschillende
steden in Artesië, Frans- en Vlaams-Vlaanderen. Steden als Dowaai, Rijsel, St.
Omaars, Valencijn, Kamerijk, Bergen en Nijvel groeiden uit tot belangrijke
centra. Doornik en Kortrijk specialiseerden zich
reeds in fijn tafellinnen en het St.
Pietersdorp (Gent) genoot ruime bekendheid voor zijn “tijken”.
Ook in Gent zelf, in Ieper, Oudenaarde, Brugge en in Leuven wordt een beperkte
industrie gesignaleerd.
Doch het belang van
deze fenomenen mag niet worden overschat: hoewel “ in de XIIIe eeuw de
linnenindustrie stevig gevestigd (werd) in een groot aantal steden, waarvan de
meeste blijvende centra zouden zijn “
,
blijken slechts Henegouwen en Kamerijk werkelijk belangrijke regio’s geweest te
zijn. Elders bleef het ganse vlasbedrijf een kleine bijverdienste naast de
steeds machtiger wordende lakennijverheid. En hoewel na 1250 ook de uitvoer
vanuit enkele “Walsche” steden op gang kwam richting Engeland, Frankrijk en
Genua, kon die onmogelijk concurreren met de superioriteit van de wijd vermaarde
“Champenoises” en de Duitse weefsels die toen de Europese markt overspoelden.
In de
14e eeuw kwam de Henegouwse vlasnijverheid tot grote bloei. Het vervaardigen van
linnen was nog grotendeels een landelijke aangelegenheid, maar vanuit enkele
stedelijke centra – Ath op kop – zou het lijnwaadbedrijf uitgroeien tot
grootindustrie via het invoeren van fabrikage-reglementen en markttoezicht op
stapelmarkten. Het aldus gekeurd en gezegeld linnen, met uniforme afmetingen en
weefwijze, kon nu pogingen ondernemen om een plaatsje te veroveren op de
buitenlandse markten. Men verkocht aan Frankrijk en Duitsland, maar de meeste
interesse kwam van Engelse zijde. Via de jaarmarkten van Antwerpen en
Bergen-op-Zoom en de haven van Brugge werd het linnen aangeboden en verscheept.
Pionier voor de handel met Engeland blijkt Brabant te zijn geweest. In de 13e
eeuw had zich namelijk in Nijvel een fijnlinnenindustrie ontwikkeld die zich
kwalitatief stilaan met die van Reims en omstreken kon meten. Bovendien werd
vrij snel een en ander industriëel georganiseerd, zodat zij in de 15e eeuw, bij
het verval van de Champagne-nijverheid, het pleit gemakkelijk zou winnen.
Daarnaast voerde ook Kamerijk haar befaamde “molekijnen” (= fijn lijnwaad) uit
naar Engeland, waarvoor eveneens stricte richtlijnen waren uitgewerkt.
Vlaanderen werd in die tijd nog overspoeld door Duits linnen. Enkel Rijsel en
Dowaai waagden zich aan export ; elders werd de productie de vrije hand gelaten
zodat de producten niet in aanmerking kwamen voor internationale verkoop.
In de
15e eeuw ging ook Vlaanderen, rijkelijk láát, de exporttoer op. De eerste
reglementeringen werden ingevoerd in de tijk-branche, de specialiteit van Gent
en Brugge. In plaats van nog langer in te voeren uit Frankrijk en Duitsland kwam
nu een omgekeerde beweging op gang en daarbij voegden zich ook Italië en
Engeland als afzetgebieden. De vlasbouw werd opgevoerd en het Land van
Dendermonde, het Land van Waas, het Hulsterambacht en vooral het Land van Aalst,
met een uitloper naar de streek van Oudenaarde, groeiden uit tot de vlasschuren
van Vlaanderen. In dit laatste gebied (Aalst – Oudenaarde) floreerde ook de
linnenweverij die volledig gericht was op verhandeling via Henegouwen.
Parallel werd de landelijke linnenweverij gestimuleerd door het stedelijk
draperie-monopolie: laken mocht immers niet in de dorpen rond de grote steden
worden geweven en door de stijgende bevolkingsgroei, gekoppeld aan steeds
voortschrijdende grondverkaveling, moest de toenemende massa keuterboeren
noodgedwongen op zoek gaan naar een aanvulling van haar inkomen. Wanneer de
graanoogst was binnengehaald schakelde een groot deel van de
plattelandsbevolking over op het spinnen en weven van vlas, thuis in
familieverband. Vaak gebeurde dit in opdracht van stedelijke ambachtsmeesters
zodat de productie steeds meer op de stad werd georiënteerd. Opmerkelijk is dat
de Leiestreek, althans tot ca. 1460, nog geen tekenen van interesse vertoonde.
Enkel rond Tielt, in de Mandelvallei, viel enige activiteit in die zin te
bespeuren.
Gent
begon een centralizerende rol te spelen in de Vlaamse linnenhandel met het oog
op de aanzwellende export naar Engeland ; toch slaagde ze er niet in een
stapelmonopolie in de wacht te slepen door tegenstand van Kortrijk dat zich, van
zodra óók de Leiestreek het vlas had ontdekt, als globaliserende linnenmarkt
wenste te profileren. De jaren van opstand tegen Maximiliaan van Oostenrijk aan
het eind van de eeuw veroorzaakten een inzinking in de gehele Vlaamse
linnenindustrie. Deze depressie was evenwel slechts een tijdelijke terugval van
waaruit de opmerkelijke opbloei in de 16e eeuw zou ingezet worden.
Samenvattend laten
we E. Sabbe aan het woord:
“ Terwijl in Henegouwen de lijnwaadhandel in de
steden was gekoncentreerd waar de wevers hun weefsels leverden, heerste in
Vlaanderen een gemengde, half-stedelijke half-landelijke,
lijnwaadhandelsorganizatie… Eerst in het midden van de XVIe eeuw zou de Vlaamse
exportlinnenhandel met landelijk produktiegebied zijn koncentratie in de stad
voltrekken. “
*
DE “MYTHE” PIRENNE.
Rest
ons, ter afsluiting van dit hoofdstukonderdeel, nog even in te gaan op het
waarom van de geschetste evoluties. Een klassiek geworden “mythe” werd door
H. PIRENNE de wereld in gestuurd toen hij in zijn “Histoire de Belgique”
poneerde dat in Vlaanderen de vlasnijverheid de fakkel overnam toen de fameuse
Vlaamse draperie bezweek onder de Engelse concurrentie, dus in de 15e eeuw. Pas
in de daaropvolgende eeuw zou de export vanuit ons land op gang zijn gebracht,
voortgetrokken door het superieure, in de Leie geroot Vlaams kwaliteitsvlas.
Deze stelling werd door latere onderzoekers,
inzonderheid E. SABBE, onderuit gehaald.
1. De wolnijverheid in Vlaanderen was een
karakteristieke stedelijke industrie, sterk georganizeerd en op export gericht.
Het monopolie van de belangrijkste wolcentra was zo compleet dat het strict
verboden was op het omringende platteland laken te weven. Juist omwille van dit
monopolie was te lande een linnenindustrie opgebloeid die helemaal niet was
gereglementeerd en zich quasi uitsluitend richtte op lokale verkoop. Zij bezat
dus noch de infrastructuur, noch de organizatie van een grootindustrie die een
vlugge omschakeling op linnenexport praktisch mogelijk had kunnen maken. De
stedelijke wolcentra bezaten die infrastructuur wél, maar zij droomden van een
nieuwe wolopbloei en investeerden liever in de “nieuwe draperie”. Op te merken
valt ook dat in de sterkste wolcentra, zoals vb. Gent en Ieper, de
linnennijverheid zich nooit sterk ontwikkeld heeft.
2. Toen in Vlaanderen de interesse voor het
linnenbedrijf opdook volgde zij slechts het voorbeeld van Henegouwen, Nijvel en
Kamerijk die haar hierin sinds eeuwen waren voorafgegaan. In die streken was de
linnennijverheid wél uitgegroeid tot een exportindustrie zodat men niet kan
stellen dat de linnenexport pas in Vlaanderen op gang kwam in de 16e eeuw.
3. De voortrekkersrol van de Leiestreek is
helemaal een fabeltje vermits deze regio zowat als laatste in de rij
belangstelling voor vlas ging vertonen en het kwalitatief superieur
in-de-Leie-geroot vlas pas in de 19e eeuw een rol kon gaan spelen, gezien het
Leieroten tot die tijd zondermeer verboden was.
Volgens E. SABBE lijkt het daarom veel
aanneemlijker de cruciale factor voor de opkomst van een grootlinnenindustrie in
Vlaanderen én van de opbloei van de reeds bestaande Zuidnederlandse centra te
relateren aan de Honderdjarige Oorlog (1337-1435) die de ondergang van de voor
linnen wereldvermaarde Champagnestreek teweegbracht. Door het oorlogsgeweld
moesten immers de bloeiende Jaarmarkten worden opgedoekt bij gebrek aan klanten
en werd zowat de gehele Franse lijnwaadnijverheid vernield. Toevallig was in die
zelfde periode in de vlakbij liggende Zuidelijke Nederlanden een
grootlinnenindustrie ontstaan, waarvan de door Henegouwen, Kamerijk en Nijvel
aangeboden kwaliteit de vergelijking met het Champagnelinnen moeiteloos kon
doorstaan. Voor de vele Engelse, Duitse, Italiaanse en zelfs Franse traditionele
Champagnekopers was de overstap naar ons aanbod, op een boogscheut van Reims en
Troyes, dan ook evident. M.a.w.: het Zuidnederlandse linnen heeft gewoon de
plaats ingenomen op de internationale markten van de “Champenoises” toen die
niet langer beschikbaar waren.
Vlaanderen nam aan dit proces nauwelijks deel
vermits hier de omschakeling van lokale nijverheid naar grootindustrie nog in
haar kinderschoenen stond en van de Leiestreek als vlasgebied zelfs nog géén
sprake was.
Een belangrijke
kanttekening dient hier echter te worden gemaakt.
De Jaarmarkten van Champagne hadden hun omzet reeds zien dalen tijdens de 13e
eeuw omdat de Hertogen van Bourgogne in Chalon een jaarmarkt hadden op poten
gezet die de “Champenoises” snel naar de kroon ging steken. Wanneer in 1309 de
Paus zich in Avignon vestigde groeide het belang van Chalon zienderogen zodat de
perikelen van de Honderdjarige Oorlog hooguit als een finale doodsteek moeten
worden gezien. Bovendien had de Champagnestreek reeds veel van haar pluimen
verloren toen de directe “Grote Omvaart”-verbinding overzee rond 1270-1280 tot
stand kwam tussen de Italiaanse havens en Brugge.
Terecht merkt J.A. VAN HOUTTE op dat de
landelijke vlasnijverheid profiteerde van de toenemende export van de opkomende
eveneens landelijke “lichte” draperie. De vraag naar goedkopere weefsels nam
immers toe, parallel met de verlegging van het economisch zwaartepunt van de
Mediterrane regio naar het noorden, op haar beurt veroorzaakt door de opkomst
van de zeeroute tussen Italië en de Nederlanden via Gibraltar.
Wel is waar dat de
toevallige samenloop van omstandigheden, nl. de teloorgang van de traditionele
lakennijverheid en de gelijktijdig opkomende grootlinnenindustrie, ons land
behoed heeft voor een al te grote economische terugval. De verliezen in de ene
tak van de textielindustrie werden aldus enigermate gecompenseerd door de
winsten in een andere tak. Tijdens de volgende eeuwen zou de vlasnijverheid in
het Vlaamse land zich ontwikkelen tot dé sleutelindustrie van onze nationale
economie en hierin een even grote plaats veroveren als de lakennijverheid
voordien. ]
Toch zou naar onze mening het verpletterend overwicht van de Vlaamse draperie op
de wereldmarkten, dat eeuwenlang kenmerkend was - zeker tot aan de Bourgondische
periode - door het linnen niet worden geëvenaard.
Er begon immers een “nieuwe tijd” met “moderner” maar tevens moeilijker
economische wetten en spelregels. Dit wordt meteen duidelijk wanneer we de
perikelen van de 16e eeuw nader bekijken.
3. De Zuidnederlandse vlasnijverheid in de 16e
eeuw.
De 16e eeuw wordt, wat linnen betreft,
gekenmerkt door een opmerkelijke groei tot 1570-1580, in de eerste plaats van de
Vlaamse nijverheid, gevolgd door een bijna fatale crisis. We zetten de
verschillende factoren die hiertoe bijdroegen even op een rij:
a.
DE OPBLOEI VAN DE VLAAMSE
LINNENNIJVERHEID
Vanaf het begin van
de eeuw verschoof het zwaartepunt van het vlasbedrijf in ons land zienderogen
van Henegouwen naar Vlaanderen en in mindere mate ook naar Brabant. De reden
hiervoor moet worden gezocht in het feit dat Antwerpen zich toen kon opwerken
tot dé internationale handelsmetropool en hét financiëel centrum van Keizer
Karels immense rijk, steunend op een prima gelegen haven “at
the confluence of overland and maritime routes”
,
naast stapelrechten op specerijen, suiker en Engels laken en een wereldvermaarde
permanente Jaarmarkt: een transito-markt van waaruit “de uitbouw van een
dynamische wereldeconomie onder Habsburgse hegemonie werd georganiseerd “ en
waarbij zij haar hoogste bloei te danken had aan de recent ontstane
Spaans-Amerikaanse afzetmarkt. Meteen vond ook de groeiende linnenindustrie de
geschikte laadkaden om haar producten naar Spanje te verschepen, van waaruit die
dan verder werden aan de man gebracht in de Nieuwe Wereld.
Immers:
“het vertrekpunt van de stijging der
lijnwaadaksijnzen valt verrassend samen met de ontluiking (1505-1520) van de
handel op Amerika”
.
De Vlaamse vlasnijverheid heeft haar forse aangroei dus in de eerste plaats te
danken aan het simpele feit dat Spanje, met wie wij dezelfde vorst deelden, op
zeer korte tijd een “dikke” afnemer werd van “Hollands linnen” (Vlaams
linnen gebleekt in Haarlem) dat inmiddels de weg naar de belangrijkste
intermediair tussen Oost- en West Europa met Sevilla en tevens dé export-haven
en vogue had gevonden.
Terecht wijzen
andere auteurs op het feit dat de ontdekking van Amerika niet alleen de volle
verantwoordelijkheid droeg voor de opbloei van de linnenindustrie in onze
contreien. ]
“ De dynamiek van de Zuidnederlandse nijverheid werd ongetwijfeld in eerste
instantie door de exportvraag bepaald. Het was echter de groeiende binnenlandse
markt die haar een stevige basis bezorgde…(steunend op) snelle
demografische expansie…en…
urbanisatie”. ]
De late middeleeuwen kenmerkten zich immers door
een aanhoudende demografische groei en een algeheel commerciëel en industriëel
reveil in West-Europa, parallel met fors gestegen lonen en een toenemende
levensstandaard.
Zowel op de binnenlandse als buitenlandse Europese markten, van Engeland tot
Spanje, was de “vraag” reeds sterk gestegen toen de koloniale mogelijkheden zich
aanboden.
De
toenemende klandizie van Spanje en haar kolonies, evenals de intern Europese,
heeft de geografische verspreiding van de Zuidnederlandse vlasnijverheid – en de
Vlaamse in het bijzonder – in de hand gewerkt. De teeltuitbreiding situeerde
zich vooral in de Leiestreek en in het gebied tussen Schelde en Leie, terwijl
ook de bestaande industriegebieden naar mekaar toegroeiden en zich aaneen sloten
tot één geheel. Henegouwen produceerde verder maar werd meer en meer door de
Vlaamse nijverheid overvleugeld vermits zij zich te laat realizeerde dat haar
stricte reglementen – opgelegd door stapelmonopoliecentrum Ath – haar kansen op
deelname aan de Spaans-Amerikaanse trafiek van goedkoper lijnwaad beknotten.
Inmiddels begon ook de Nijvelse fijnlinnenweverij tekenen van verval te tonen:
toch slaagde ze erin haar producten verder te verkopen aan de Engelsen. ‘s
Hertogenbosch en Herentals evenwel ontwikkelden zich tot nieuwe Brabantse
centra, gericht op de koloniale handel.
Kortrijk specializeerde zich verder in de damastweverij. Aanvankelijk was
zij begonnen met het inweven van geometrische figuren in haar fijn tafellinnen.
Dankzij technische vernieuwingen kon zij aan haar gamma van decoratieve
elementen bloemmotieven toevoegen die de weg openden voor een ware
kunstindustrie met hooggewaardeerde gefigureerde en gehistoriëerde taferelen,
waarover Sanderus vol lof zou schrijven in zijn Flandria Illustrata (17e eeuw).
Brugge hield zich vooral bezig met het verven van bokraan (= blauw
linnen) maar moest op dat vlak vaak de duimen leggen voor de fel gewaardeerde
Yseghemsche blaeukens. De streken rond Gent, Dendermonde, Brugge en
Oudenaarde zagen méér brood in het vervaardigen van smallekins, die rond
Brussel en Turnhout in het weven van tijk, terwijl Doornik rustig verder
ging met de reeds lang gereputeerde productie van haar schoonlakens en
servetten. Oudenaarde en Gent legden zich ook toe op het twijnen van “wit
garen” waarvoor zij het fabrikagemonopolie verkregen hadden, bestemd voor de
uitvoer naar Spanje, Frankrijk en Engeland. En hier en daar gingen vrouwen aan
de slag om kant te klossen die reeds in kleine hoeveelheden kon worden
uitgevoerd. Kortom, quasi alom toenemende dynamiek, gepaard aan sterk stijgende
linnenprijzen die her en der sommige wevers een volwaardige broodwinning
bezorgden.
Anderzijds zien we in de 16e eeuw, gelijklopend met de uitbreiding van de
weverij, het aantal Vlaamse blekerijen toenemen. Gent ging nu ook bleken buiten
de grenzen van de Muinkmeersen hoewel de bleekmethode op basis van karnemelk
door de stadsmagistraat bestreden werd. Ze was niet gelukkig met het feit dat de
prijzen van die melk – vanouds hét voedsel van de armen - door de stijgende
industriële vraag de hoogte in gingen en verketterde de methode. De wevers
wisten wel beter: het linnen of de garens, op deze zowel in Vlaanderen, Brabant
als Holland algemeen gebruikte manier gebleekt, sloegen niet rossig bruin uit na
verloop van tijd, zoals de schepenen beweerden, maar bleven integendeel
onveranderlijk hagelwit. En om het tekort aan bleekvelden op te vangen richtten
de Zuidnederlandse wevers zich naar nieuwe bleekcentra, zoals Herentals of ’s
Hertogenbosch, en zelfs naar de Hollandse, waarvan Haarlem de grootste
renommée had.
Terzelfdertijd
echter
“verwekte de machtige opbloei van de
Zuidnederlandse linnenindustrie in de XVIe eeuw een latente vlaskrisis. Sommige
industriegebieden hadden een werkelijk tekort aan grondstof”.
Dat was het geval in Kamerijk waar men Normandisch en Picardisch vlas invoerde
om de behoeften te dekken. Vlaanderen betrok vlas vanuit het Waasland waar het
nog steeds méér geteeld dan verwerkt werd, maar vermits er a./, door de
handelsvrijheid die er heerste, een aanzienlijke hoeveelheid ruw vlas en garen
naar Engeland, Spanje en Frankrijk werd uitgevoerd, b./ op het platteland door
de stijgende linnenweverij intenser vlas werd gebruikt en c./ de stedelijke
fijnlinnenindustrie bovendien de betere kwaliteiten uit het aanbod moest kunnen
selecteren, kon de “vlasschuur” nauwelijks de vraag beantwoorden. Om dit euvel
te bedwingen trokken de steden ten strijde tegen de verkoop van de gegeerde
grondstof op de dorps- en lokale markten waar die massaal opgekocht werd door
kutsers (= opkopers en doorverkopers van vlas en garen) om ze verder te
verkopen aan de stedelijke wevers tegen woekerprijzen. De kutserpraktijken
veroorzaakten garenbezuiniging bij de wevers, wat de kwaliteit van het linnen
uiteraard niet ten goede kwam. Bovendien waren de vroegmarkten in de dorpen
aangepast aan het matinale uurschema van de boeren, wat hen de gelegenheid gaf
mindere kwaliteiten vlas te verkopen vermits de kopers de “marchandise” niet
naar behoren konden keuren in de halve duisternis.
Hierbij moeten we
echter een belangrijke kanttekening plaatsen.
“ De opbloei van de
Vlaamse lijnwaadweverij raakte alleen de landelijke, niet de stedelijke
industrie. Tijdens de XVIe eeuw bevorderde geen enkele stadsmagistraat de
uitbreiding van het aantal lijnwaadgetouwen. Volledig door een onvervulbare
droom, de herwording van de voormalige wolnijverheid, achtervolgd, werd nergens
beproefd deze dode industrie door de linnenweverij te vervangen. Nochtans stelde
de verdwijning van de oude Vlaamse wolindustrie een prangend sociaal probleem. “
Wél streefden de
steden ernaar de HANDEL in linnen binnen hun eigen muren te concentreren.
“ Dit werd het doel van de stedelijke vlaspolitiek
in Vlaanderen: monopolie van de linnenmarkt ter vervanging van de uitgestorven
lakenhandel, een oplossing … ten gunste van de middenstand, zonder enige
bekommernis om de belangen van het proletariaat. “
In
het kader van dat streven moet het ontstaan van verschillende stedelijke
lijnwaadmarkten worden gezien, waarbij stilaan de volledige landelijke
productie, vrijwillig of gedwongen, voor verkoop werd gecentralizeerd.
Wij
vermelden als belangrijkste Roeselare: economisch zwaartepunt van de
Mandelvallei, Tielt: profiterend van haar gunstige ligging in een opbloeiende
linnenstreek, Deinze: doorgeefluik naar de Gentse linnenmarkt en Kortrijk, die
evenwel haar eigen opbloei bemoeilijkte door zowel aksijnsen als “ellegeld” op
vlaswaren te heffen en zo de producten tweemaal te belasten. De pogingen van
Geraardsbergen en Menen op dat vlak waren minder succesvol, gezien de grotere
concurrentiële kracht van respectievelijk Oudenaarde en Kortrijk.
Allerlei
reklamemiddelen om kooplui te lokken, zoals vergoeding van reiskosten, het
aanbieden van wijn of het financieren van eetfestijnen, haalden niet altijd het
gewenste resultaat, immers:
“ Doch naast deze nieuwe, fungeerden
voorafbestaande lijnwaadmarkten te Oudenaarde, Gent, Brugge en Izegem, die zich
het vroegst aan de evolutie van de Spaans-Amerikaanse trafiek aanpasten en de
vorige in bloei overtroffen “.
Hierbij moet ook Eeklo worden gerekend, reeds in de 15e eeuw méér in de handel
van linnen dan in die van draperie geïnteresseerd. Deze markt was in menig
opzicht, samen met Oudenaarde en Gent, de belangrijkste maar was in grote mate
op de slabbakkende Brugse exporthandel gericht, terwijl Gent meer en meer de rol
van transitmarkt richting Antwerpen en Engeland ging vervullen. Brugge
zelf centraliseerde vooral blauwlinnen maar zag ook op dat vlak haar
aantrekkingskracht slinken ten gunste van Gent, Kortrijk en Izegem. Oudenaarde
was eerder spontaan gegroeid, toen de afzetmogelijkheden van de streek naar Ath
minder begonnen te vlotten, en trok de ganse landelijke productie naar zich toe
voor verdere export via Antwerpen.
Vermits de linnenweverij in de 16e eeuw nog steeds geen uniform
nijverheidsstatuut bezat, speelden de stedelijke markten de belangrijkste
reglementerende rol: het linnen werd er gekeurd en bezegeld, minimum en maximum
breedtes of lengten werden er vastgelegd… Kortom, de steden controleerden
landelijk linnen op kwaliteit en uniformiteit via hun marktpolitie om de export
ervan te bevorderen.
Zo
werd linnen in de 16e eeuw het voornaamste exportartikel vanuit de Zuidelijke
Nederlanden. Niet zozeer naar Frankrijk, vermits door de vele oorlogen met dat
land de handel veelal verboden werd, het land zelf inmiddels zijn
productiecapaciteiten had
hersteld zodat de vraag naar buitenlands lijnwaad er afnam en ter bescherming
waarvan het na 1550 bovendien de protectionistische toer opging. Aanvankelijk
wél naar Engeland, maar in de commerciële chaos die ontstond in de tweede helft
van de eeuw, richtte dat land zich voor bevoorrading in toenemende mate op
Duitsland en Frankrijk.
De moeilijkheden met Engeland waren het gevolg van de
kortzichtige politiek door de Spaans-Nederlandse regering gevoerd: zij wilde
immers de inheemse “nieuwe draperie”, een stedelijke industrie in moeilijkheden
die werkte met ingevoerde Spaanse wol, bevorderen tegen de Engelse concurrentie.
Hierbij schrok ze er niet voor terug de linnennijverheid, een vooral landelijke
industrie die werkte met inheemse grondstoffen en reeds lang de draperie in
belang overtrof, in gevaar te brengen. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen
dat Vlaamse uitwijkelingen, op de vlucht wegens geloofsmotieven maar ook en
misschien wel vooral uit onvrede met de onbegrijpelijke economische betutteling,
in Engeland een concurrerende vlasindustrie op poten zette die ons de eeuwen
nadien heel wat kopzorgen zou bezorgen.
Ons linnen werd ook uitgevoerd naar Duitsland,
de Scandinavische en de Baltische landen, doch Duitsland was zélf een belangrijk
productie- en uitvoerland, en de hoeveelheden die vertrokken richting Portugal
en Italië waren het spreken (nog) niet waard.
De successen in de uitvoer komen dus quasi
volledig op rekening van de handel met Spanje en haar koloniën. Het linnen moest
wel worden verscheept via Sevilla, waar de “Casa de Contractacion” voor verdere
verhandeling zorgde en later via Cadiz. De Vlamingen werden er aanvankelijk
begunstigd doordat Franse producten in Spanje werden geweerd. Vanaf de vrede van
Le Cateau-Cambrésis (1559) kwam daar verandering in en in de volgende eeuwen zou
de Spaanse markt in toenemende mate worden overspoeld door Frans linnen.
b.
DE ECONOMISCHE CRISIS OP HET
EIND VAN DE EEUW
Het Spaanse fanatisme met betrekking tot de
godsdiensttroebelen, die vanaf het aantreden van Filips II aanzienlijke vormen
aannam, bracht een opstand teweeg van de bevolking tegen het beleid en mondde
tenslotte uit in een splitsing tussen de Noordelijke en Zuidelijke provincies in
de Nederlanden. Het oorlogsgeweld dat hiermee gepaard ging, de hongersnood, de
uitwijking van andersdenkenden en de toenemende werkloosheid hadden een
geweldige weerslag op de linnennijverheid. Wij geraakten immers van de
buitenlandse afzetmarkten geïsoleerd en we zagen onze beste krachten – zowel
“ketters” als economische vluchtelingen - vertrekken naar de “rustiger”
buurlanden, waar ze de bestaande linnenindustrie met onze technisch
vooraanstaande snufjes versterkten of er één uit de grond stampten. Vanaf 1580
werd de toestand dramatisch: dorpen waren spookdorpen geworden, de akkers waren
vernield, de bevolking was gedecimeerd en leefde in schrijnende armoede.
4. De herleving in de 17e eeuw.
Na deze crisis - die zondermeer rampzalig mag
worden genoemd en die, naargelang de regio, méér dan twintig jaar aansleepte -
begon de Zuidnederlandse linnennijverheid aan een opgang zonder weerga: een
buitengewone bloei, vooral in de eerste twee derden van de eeuw, overtrof ver
die van de 16e eeuw.
De nieuwe take off kon zich doorzetten
dankzij de pacificatiepolitiek waar de aartshertogen Albrecht en Isabella de
motor van waren en die de buitenlandse handelsbetrekkingen trachtten te
normalizeren, maar ook en misschien wel vooral dankzij de vele private én
stedelijke initiatieven. Blauwververijen werden opgericht, de
twijngarenindustrie werd bevorderd, nijverheidsreglementeringen werden
afgekondigd en dit elan vond afzetmarkten omdat tegelijkertijd de regering
ervoor zorgde dat de trafiek met Spanje opnieuw probleemloos kon verlopen en de
grenzen van Frankrijk, Engeland en nu ook de Verenigde Republiek op een ruime
kier werden open gelaten. De Kortrijkse lijnwaadmarkt bloeide op door de
stimulering van de eigen damastindustrie maar vooral door de afschaffing van het
linnenaksijns, waardoor nu de landelijke productie van heinde en verre naar deze
stad werd gedraineerd. Moeiteloos slorpte zij de markten van Tielt, Izegem,
Menen en zelfs Roeselare op en zowat de ganse Henegouwse productie werd via
Kortrijk aan de man gebracht. Voor het eerst overtrof haar omzet die van
Oudenaarde, die zich daarom meer en meer ging reconverteren tot vlasmarkt.
De bloeiendste linnenmarkt van de vorige eeuw, Eeklo, werd stilaan opgeslorpt
door die van Gent: de stad die het best was “geplaceerd” om de verloren gegane
stapelrol van Antwerpen over te nemen. De Hollanders hielden immers de
Scheldemonding gesloten, zodat de goederen nu werden verscheept vanuit Vlaamse
havens: Sas van Gent, Duinkerken en deels ook Grevelingen. Rond het midden van
de eeuw was Gent uitgegroeid tot de belangrijkste lijnwaadmarkt in de Zuidelijke
Nederlanden.
In die tijd bouwde de Gentse koopmansstand aanzienlijke fortuinen op.
De vlasindustrie ontwikkelde zich verder: er
ontstonden nu ook markten in Aalst en Geraardsbergen, de Kamerijkse
molechijn-fijnlinnenweverij verspreidde zich in de richting van Valencijn,
een regio waar ook de twijnindustrie werd uitgebouwd ; Oudenaarde zag een eigen
damastindustrie ontluiken, terwijl die van Doornik nu ook de exporttoer opging.
In het Oudenaardse verdubbelde de productie t.o.v. de hoogste cijfers in de 16e
eeuw, in het Kortrijkse kon men zelfs bogen op een viervoudiging!
In de eerste halve eeuw werd de heropbloei in
de eerste plaats beïnvloed door de bevoorrechte positie van het Vlaamse linnen
op de Spaans-Amerikaanse markt. In de globale Zuidnederlandse handel nam de
uitvoer van linnen naar Spanje de meest winstgevende plaats in. Onze
linnenexport werd zelfs nog bevorderd toen in 1635 Filips IV in Spanje de handel
met Frankrijk verbood in het kader van de Dertigjarige Oorlog. Om aan de grote
vraag te kunnen beantwoorden, smokkelden wij zelfs Hollands linnen via onze
kanalen binnen in dat land!
De handelsbetrekkingen met Frankrijk en
Engeland, daarentegen, waren wél op papier hersteld maar het vertrouwen van die
landen in de Zuidelijke Nederlanden was door de perikelen van de vorige eeuw
beschaamd, zodat hun interesse in onze producten eerder matig was. Wat Frankrijk
betreft viel onze export nogal mee, ondanks hun protectionistische kantjes ter
ondersteuning van de eigen ver-ontwikkelde vlasindustrie, omdat de Franse dames
nu eenmaal ons fijnlinnen hoog waardeerden: een specializatie die toen nog in
Frankrijk zelf ontbrak.
Vanaf 1641 dreigden er moeilijkheden: de Franse
legers rukten op en veroverden een hele reeks steden, waaronder de drie genoemde
Vlaamse havens, Menen en Kortrijk. Door de smokkelrichting om te keren en het
Kortrijks linnen – dat nog steeds in Haarlem werd gebleekt – nu via de Hollandse
sluikhandel naar Spanje te versassen, bleef de schade voorlopig beperkt.
Zwaardere gevolgen had de Vrede van Münster (1648) voor ons land, omdat toen
Spanje verplicht werd door de overwinnende mogendheden (Holland, Engeland en
Frankrijk) zijn grenzen en die van zijn kolonies voor hen open te zetten.
Holland slaagde er zelfs in de meeste gunsten in de wacht te slepen, waardoor de
Zuidnederlandse productie nu systematisch via Holland naar Spanje moest worden
verscheept! Franse vlasproducten overspoelden de Spaanse markt, terwijl de
goegemeente hier te lande werd gesust met de boutade dat de
Zuidnederlandse productie nu eenmaal onvoldoende was om de vraag van de kolonies
te beantwoorden. Frankrijk had inmiddels zijn eigen aanbod gediversifiëerd door
uitgeweken Vlamingen te stimuleren bij hen tijk- en fijnlinnenweverijen op te
richten en in Lyon en St. Quentin kantklosserijen uit de grond te stampen, die
aanvankelijk dentelles façon de Flandre produceerden, maar met wat Franse
creativiteit snel de kwaliteiten van de Vlaamse en Brabantse kant overtroffen.
Al bij al blijkt de periode vooral voor de Kortrijkse lijnwaadmarkt nefaste
gevolgen te hebben gehad wegens het verlies van Duinkerke (vanaf 1645,
definitief in 1658) en Rijsel (1667) en een grotere impact van het oorlogsgewoel
in het zuiden van de huidige provincies West- en Oost-Vlaanderen. Elders
verlegden de uitvoerwegen zich naar het noorden waardoor de markten van Gent en
Brugge als verzamelplaats aan representativiteit wonnen.
Een ware doodsteek echter dreigde voor onze
industrie en uitvoer vanaf 1664: het moment waarop Colbert zijn mercantilisme
uitbouwde, hand in hand met de militaire expansie en strijd om de overmacht in
Europa, door Lodewijk XIV geambiëerd en zo’n 50 jaar lang volgehouden. Maar
niettegenstaande ganse regio’s in de Zuidelijke Nederlanden via de verschillende
campagnes door de Fransen werden bezet en het internationaal protectionisme
steeds wilder om zich heen greep, heeft noch het een noch het ander onze globale
linnennijverheid de das om gedaan. Integendeel zelfs: het hoogtepunt van de 16e
eeuw (jaren ’70) werd rond 1650 ingehaald en kort daarna zelfs overtroffen.
]
Kortrijk, die een malaise gekend had tussen 1645-1662 in haar damastindustrie (=
vermoedelijk het gevolg van de internationale spanning rond 1648 en volgende
jaren die in de eerste plaats de luxe-industrieën trof) bloeide opnieuw open en
ook in Oudenaarde draaiden de zaken goed. In feite werd de crisis
geneutraliseerd doordat de Vlaamse en Henegouwse productiecentra profiteerden
van de Franse toltarieven vermits zij nu deel uitmaakten van Frankrijk. Ruw en
courantlinnen vond via Frankrijk de weg naar de Spaanse markt en het fijnlinnen
werd nu probleemloos in Frankrijk zelf te koop aangeboden. De Gentse en
Kortrijkse markten draaiden op volle toeren – een tijdelijke verstoring van de
Gentse tijdens de Hollandse Oorlog (1672-1678) niet te na gesproken
- en op het platteland werden zelfs de kleinste resterende overschotjes van de
landelijke productie via lokale sluikmarktjes aan het buitenland verkocht. De
twijnindustrie breidde zich uit in de regio’s Poperinge-Ieper , Bergen en
Antwerpen. In Brussel, Antwerpen en Mechelen was men door en door bedrijvig in
het kantklossen, gestimuleerd door uitvoermogelijkheden naar Frankrijk en
Italië, dat eveneens grote hoeveelheden Kortrijks damast aankocht.
Hoewel dus de protectiemaatregelen, via stricte
verboden en dan weer versoepelende vergunningen voor de een of de ander, in
Frankrijk vooral maar ook in Holland en Engeland, de modaliteiten voor de
uitvoer voortdurend veranderden en hoewel vooral Frankrijk verwoede pogingen
ondernam om haar eigen productie te diversifiëren, uit te breiden en te
consolideren (- waarbij zij er in slaagde méér linnen te exporteren naar Spanje
dan alle overige producenten in Europa samen -) en ondanks kleine malaises die
her en der om uiteenlopende redenen de kop opstaken, wisten de Zuidelijke
Nederlanden gedurende de ganse 17e eeuw de tendenzen uit de 16e eeuw
onveranderlijk te behouden: “
drukste uitvoer naar Spanje, sekundaire naar Frankrijk, Engeland en Holland,
onbeduidende naar Duitsland en de Baltische landen “.
]
De concurrerende mogendheden hebben nochtans
onaflatend hun “best” gedaan om de Zuidnederlandse linnennijverheid finaal uit
te schakelen en hun eigen economische positie daardoor te versterken. Hoe
Frankrijk dat deed hebben we zonet gezien. De aanpak van Colbert was
ongetwijfeld zeer succesvol, maar mettertijd zou het systeem zich tegen
Frankrijk zelf keren. Tevéél protectie lokt immers tegenmaatregelen uit die op
de duur de eigen uitvoer gaan bedreigen. Engeland had het vooral op onze
voorsprong in de kantklosserij gemunt. Lijnwaad zelf vonden ze op de Hamburgse,
Ierse en Schotse markten in overvloed, zodat ze de Zuidnederlandse invoer
ondanks allerlei handelsakkoorden konden afremmen. Maar kant kwam steeds meer in
de mode bij hun burgerij. Zelf had Engeland de prille kantindustrie, die door
uitgeweken Vlamingen op Engelse bodem was in gang gezet, met alle mogelijken
middelen gestimuleerd. De kwaliteit van de Vlaamse en Brusselse kant werd
evenwel zelden geëvenaard omdat de inheemse garens niet konden optornen tegen de
onze. Tot aan het einde van de eeuw bleef onze kantuitvoer naar Engeland dan ook
groeien, al moest de verkoop na een invoerverbod in 1662 wel via sluikhandel
gebeuren.
Holland gooide het over een andere boeg. Ze
zetten alles op alles om hun handelsactiviteiten uit te breiden, nog niet
beseffend dat ze hierdoor hun eigen industriële belangen over het hoofd zagen.
Amsterdam en Rotterdam hadden de rol als stapelplaats van Antwerpen overgenomen
en verscheepten massaal Westfaals linnen naar Engeland. Na 1648 werd ook de
trafiek op Spanje geïntensiveerd. Invoerverboden op Frans en Zuidnederlands
linnen, gedicteerd door de Westfaalse Hanze, troffen de Haarlemse linnenbleek en
de succesvolle twijnindustrie ging ten onder bij gebrek aan inheemse
plattelandsweverijen. Gedurende de eerste helft van de eeuw had de Verenigde
Republiek geteerd op en bijkomend geïnvesteerd in de bleeknijverheid, waarbij
vooral linnen uit Vlaanderen, Artois en Henegouwen werd bewerkt. De zaken
draaiden zo goed dat aan het uitbouwen van een eigen weverij weinig belang werd
gehecht. Haarlem draaide echter op een “mythe”, nl. dat haar “wit” witter was
dan elders. Eens deze hersenschim doorprikt kon het met de blekerijen nog
slechts bergaf gaan, want eigen linnen om te bleken was er nauwelijks. De
technische bleeksuperioriteit was immers slechts een fabeltje: het tekort aan
bleekvelden in de Zuidelijke Nederlanden was een veel belangrijker factor. Na de
godsdiensttroebelen werd aan dat tekort in steeds stijgende mate gewerkt door
verschillende regio’s in ons land. In Kortrijk was men reeds vroeger van start
gegaan met de zogenaamde menagebleek (= op basis van kalk in plaats van
melk), mits aanwinst van bleekvelden op de landbouw, maar ook Gent won de strijd
van haar schepenen en ontwikkelde een bleeknijverheid die de Haarlemse in
kwaliteit evenaarde. Antwerpen had ontdekt dat het Haarlemse superieure wit met
het gebruik van fijne witte potas uit Moscou te maken had en zette in Borgerhout
een blekerij op stapel die een verwoede concurrentie met Holland inzette. Steeds
meer werden garens gebleekt, wat minder velden vereiste en de weverij in geen
enkel opzicht hinderde. Dat was het geval in Gent én in Antwerpen, maar ook in
Rijsel en in Menen. Tenslotte gaf Nederland zelf zijn eigen blekerij de
doodsteek door de tarieven op ruwlinnen in belangrijke mate te verhogen: een
kortzichtige maatregel die de nog tegenpruttelende superieure-bleekmethode-mythe
meteen finaal kelderde.
Door het oorlogsgewoel en de maneuvers van de
concurrenten daalden de linnenprijzen naar het eind van de eeuw toe, de winsten
van de handelaars met zich meesleurend, en de lonen van de wevers stagneerden
zonder evenwel hun reële inkomsten zwaar aan te tasten vermits zij tijdens de
vorige dertig jaar wegens de pan uitswingende toenamen van verloning een flinke
marge hadden opgebouwd. ]
Wel ontwikkelde zich stilaan een gevaarlijke tendens: doordat de rurale
bevolking in toenemende mate zocht haar inkomen door middel van huisnijverheid
te verhogen, ondermijnde zij geleidelijk de invloed van traditionele sociale
controles en werd het aanbod van arbeidskrachten op de textielmarkt buitensporig
opgedreven.
Al bij al lag het grootste probleem van onze
vlasindustrie in de 17e eeuw in het tekort aan grondstoffen. De
verwerkingsnijverheid eiste strenge reglementeringen om de steeds massaler
wordende uitvoer van vlas naar de eveneens steeds groeiende Franse en Ierse
concurrentie te beperken, want de eigen garen- en linnenproductie werd daardoor
geplaagd met abnormale vlasprijzen en schaarste zonder meer. De vlasboeren zagen
dat uiteraard anders, zodat dringend werk moest worden gemaakt van een
bevredigend compromis voor beiden. Verder dan het in 1699 belasten van de
uitvoer van ruw vlas, terwijl die van gezwingeld vlas vrij van rechten werd
verklaard, kwam het echter niet, wat niet meteen een oplossing betekende voor de
spinners en wevers. De boeren stelden dat de vlashandel niet met de vinger moest
worden gewezen, maar wel de steeds toenemende binnenlandse productie van linnen,
waarvoor er nu eenmaal niet voldoende landbouwgronden beschikbaar waren! Met dit
gehakketak werd de overstap gezet naar een totaal nieuwe fase in de Belgische
vlasnijverheid, die met het Verdrag van Utrecht (1713) werd ingezet.
5. De 18e eeuw of de “Overgangsfase” tijdens
het Oostenrijks Bewind.
Wanneer ons land, met het Verdrag van Utrecht,
onder Oostenrijks Bewind werd geplaatst, was dat een beslissing die werd
getroffen door de grote mogendheden om een eind te maken aan de aanslepende
Spaanse Successieoorlog (1702-1713), tevens een dieptepunt van de economische
conjunctuur in Europa.
De Vrede onderstreepte de ondergang van
Frankrijks continentaal imperialisme en luidde het begin in van het Engels
overwicht in en buiten Europa, waarbij wij echter het kind van de rekening
werden. Het inmiddels eeuwenoude Zuidnederlandse vlasindustriegebied werd immers
brutaal uit mekaar gerukt door de definitieve aanhechting bij Frankrijk van
Frans-Vlaanderen, Waals-Henegouwen en het Kamerijkse, waardoor die gewesten
voortaan, nu met de steun van de Franse regering, voor ons een geduchte
concurrent zouden vormen. Het lot van de Zuidelijke Nederlanden werd in principe
“politiek” aan dat van Oostenrijk gekoppeld, wat in praktijk echter meteen ook
zo zijn consekwenties had op economisch vlak. Die waren, door de band genomen en
gezien op lange termijn, eerder gunstig wanneer we de totaliteit van de
getroffen maatregelen bekijken, maar wat de vlasnijverheid betreft moeten er,
ons inziens, toch enkele kanttekeningen worden geplaatst.
a.
DE ZUIDNEDERLANDSE
VLASINDUSTRIE.
In de Zuidelijke Nederlanden zelf bloeide de
vlasindustrie verder open volgens de tendenzen die in de vorige eeuwen waren
ingezet, m.a.w. verdere decadentie van de linnenweverij in Henegouwen,
gecompenseerd door verdere uitbreiding ervan in de Leiestreek en stijgende
uitbouw van de nevenindustrieën, zodat de totale bilan van de linnenproductie in
de loop van de 18e eeuw alsmaar groeide.
Hoewel Ath zich voorlopig als linnenmarkt nog enigszins wist te handhaven, ging
de globale weverij in het Henegouwse erop achteruit. Het verval was zelfs zo
reëel dat, ondanks herhaalde pogingen om de industrie nieuw leven in te blazen,
het gros van de regionale productie aan vlas moest worden uitgevoerd. De vele
spinsters in de regio’s Bergen en Binche schakelden over op het vervaardigen van
kant. Ook de streek van Nijvel leek nu ten dode opgeschreven. Voor het overige
was in Brabant vooral Turnhout uitgegroeid tot een belangrijk centrum voor tijk
en courantlinnen, in hoofdzaak draaiend op garens ingevoerd uit Elberfeld,
Silezië en Brunswijk. Enkele dorpen in de Antwerpse Kempen vervaardigden
producten bestemd voor lokaal verbruik.
Het voormalige hertogdom zou echter vooral een
reuzevoorsprong ontwikkelen op het vlak van de kantklosserij. In zowat alle
dorpen waren vrouwen aan het werk in de fabrikage van grove kanten bestemd voor
de Spaanse koloniën, terwijl in de steden Brussel, Mechelen en Antwerpen fijne
luxewerkjes werden vervaardigd die de Zuidnederlandse kantindustrie de reputatie
bezorgden veruit de deskundigste te zijn van het ganse Europese continent.
In Vlaanderen werden deze voorbeelden druk
nagebootst in enkele centra, vooral in het Land van Aalst, Geraardsbergen,
Kortrijk en Menen, maar het accent lag er toch op de traditionele linnenweverij.
“ Naar verhouding der
uitgestrektheid van de kasselrijen, was de linnenweverij het levendigst in die
van Kortrijk, die van Oudenaarde en in de heerlijkheid van Dendermonde. Daarna
komen het Land van Aalst en de Gentse Oudburg. Ze werd het minst beoefend in het
Brugse Vrije. “
De bloeiendste kern lag nog
steeds in de Mandelvallei ; de productie in het Land van Waas daarentegen wist
nog niet de helft van de lokale behoeften te dekken. Overal echter bleef de
linnenweverij een landelijke aangelegenheid, terwijl de verhandeling ervan zich
nog steeds concentreerde op de stedelijke linnenmarkten. Kortrijks damast werd
nog altijd erg gewaardeerd in Frankrijk en Engeland, maar ook Turnhout,
Oudenaarde, Nijvel en Doornik legden zich toe op de productie van fijnlinnen ;
grover linnen zoals brabantes en presillas, vervaardigd in de
Oudburg, het Land van Aalst en de omgeving van Brugge vertrok met
scheepsladingen vol richting Spanje ; de streek rond Oudenaarde en
Geraardsbergen produceerde aan de lopende band ardoisées, alias
grisettes (= grijs linnen, deels vervaardigd op basis van ongeroot vlas en
klodden) die ook naar Spanje werden geëxporteerd en, uitsluitend in de steden
Brugge, Gent, Kortrijk en Turnhout, werd blauw gestreept of gedamd linnen (=
quadrillées) en tijk gemaakt, aangewend zowel voor zomervesten en beddegoed
als in de meubel- en zelfs de schoenindustrie. Een grootschalig opgezette poging
van een Roeselaarse “fabrikant” om op het vlak van blauwlinnen Brugge naar de
kroon te steken mislukte want bleef tot de lokale markt beperkt.
Maar hun zogenaamde rollés waren vermaard.
De
twijnnijverheid verschoof van de voormalig productiefste regio’s Oudenaarde,
Gent en Antwerpen naar Zuid-Vlaanderen, meer bepaald Kortrijk, Ieper, Poperinge
en Roeselare. Wellicht had deze verschuiving te maken met de nabijheid van
Frankrijk, dat veel garens importeerde, waarvan trouwens ook de twijnindustrie
in Doornik profiteerde. Hier was ook een “Manufacture impériale et royale”
opgericht die zich vooral bezig hield met het verven en bedrukken van zakdoeken.
De Zuidnederlandse bleeknijverheid ging steeds
meer haar eigen weg ten nadele van de Haarlemse, aan wie het zelfs de Franse
klandizie wist te ontfutselen. Een en ander verliep evenwel niet zonder
moeilijkheden. Hoewel in de eerste helft van de eeuw overal te lande, in het
Kortrijkse, het Antwerpse en het Brusselse, blekerijen met stijgend succes
bedrijvig waren, bleef de Kortrijkse linnenmarkt toch nog voor een deel
afhankelijk van de Hollandse blekerijen, “ aangezien het verbruik van ruw
linnen in Amerika, “pour contenter la fantaisie des Anglais”, het noodzakelijk
maakte een hoeveelheid linnen te Haarlem te laten bleken dat vervolgens in
“Hollands” lijnwaad herdoopt werd. “
Tijdens de Franse bezetting van 1746 ontdekten de Fransen echter dat het fameuse
Hollandse linnen, hen door de Nederlanders geleverd, in feite van
Kortrijkse makelij was en dus evengoed rechtstreeks vanuit Kortrijk kon worden
geïmporteerd, temeer daar de bleekkwaliteit hier inmiddels die van de Hollandse
evenaarde.
Een
treffende anekdote in dit verband: de Kortrijkzanen hadden reeds lang door dat
het witste wit verkrijgen iets te maken had met het gebruik van weedas. Zij
hadden dit procédé ingevoerd, maar toch bleek Kortrijks linnen na enkele
wasbeurten géél uit te slaan: iets wat niet het geval was bij in Haarlem
gebleekt linnen. Jarenlang dacht men dat de minderwaardige bleek wel te wijten
moest zijn aan een hogere zuiverheid van het Hollandse duinenwater. Niemand had
door dat er iets anders aan de gang was. Weedas werd ons namelijk geleverd door
de Hollanders. Ze hielden de beste kwaliteit voor zichzelf en solferden de
Kortrijkzanen een ingenieus samengesteld minderwaardig mengsel op, wat voor een
roestkleuriger bleek zorgde! Eens de ware oorzaak ontdekt, zocht men eerlijker
bevoorraders en werd zonder problemen voortaan maagdelijk en onveranderlijk wit
aan de klanten geleverd…
In de
18e eeuw kwam echter ook de Brugse blekerij tot grote bloei: het aantal
blekerijen was er zelfs groter dan in Kortrijk, zodat er volop voor de Gentse
linnenmarkt kon worden gebleekt. Gent zelf had nochtans haar eigen
bleekbedrijven, maar haar bleekmethode, verschillend van de Kortrijkse, stond
vaak ter discussie. Zelf stond deze stad pal achter haar bleekwijze: niet zelden
gebeurde het dat ze stiekem het hooggeprezen wit van het Kortrijkse linnen nog
eventjes in haar eigen ateliers liet “volbleken”! Een ander probleempje betrof
het al dan niet gebruik van steenkolen in de loochhuüzen. Gent geloofde
niet dat de bleekkwaliteit daaronder kon lijden, noodgedwongen wellicht wegens
de schaarste en de dure prijzen van hout. Bovendien stookten ook andere Gentse
industrieën, zoals brouwerijen en zout- of zeepziederijen, immers met kolen! Dat
belette niet dat heel wat handelaars de methode afkeurden, bevreesd als zij
waren voor roestvlekken veroorzaakt door eventuele “rookvlokken”, en hun linnen
liever lieten bleken in Kortrijk waar het gebruik van steenkool in de
bleeknijverheid zondermeer verboden was.
b.
ORGANIZATIE VAN DE LINNENINDUSTRIE.
Stelselmatig, en
dit vanaf de Middeleeuwen, had onze regering zich weinig of niet bemoeid met het
reglementeren, uniformiseren van de linnenproductie en/of –handel, noch met het
in goede banen leiden van het geheel van de vlasindustrie. Het wegwerken van de
gerezen problemen werd overgelaten aan de steden en voor het overige liet men
het spel van vraag en aanbod de gang van zaken bepalen. Men was er nl. van
overtuigd dat de linnenweverij enkel onder een regime van doorgedreven vrijheid
kon functioneren. Zelden stond men stil bij het gevaar dat een te soepel beleid
dienaangaande misbruiken in de hand kon werken, die op termijn de faam van onze
producten zou gaan schaden. Zo werd het bijvoorbeeld gebruikelijk het linnen te
lijf te gaan met puimstenen, bijtende wittebollen (= terre à pipe) of
zelfs zwavelzuur om het lijnwaad te verzachten en het een fijner uitzicht te
bezorgen, zonder dat daar wezenlijk tegen opgetreden werd.
De sporadische ordonnanties ter zake (1753 –
1768) werden dan
ook genegeerd.
Aanvankelijk werd door de steden, die de producten probleemloos wilden verkopen,
vooral gestreefd naar een uniforme geijkte breedte en het gebruik van
kwalitatief goede verf, omdat de afnemers vooral dáár op hamerden. In de 18e
eeuw kwam de problematiek van de maximumlengte van de stukken lijnwaad op de
voorgrond. De export eiste stukken van 65 el omdat men vond dat die beter
geweven én gebleekt waren dan de langere stukken. Bij langere stukken – 100 el
en méér – werd hun gewicht naar het einde toe zo groot dat de rieten weefkammen
het vaak begaven, waardoor het linnen defecten vertoonde. Bovendien werden die
tijdens het bleken minder vaak omgedraaid omdat het manipuleren van die lange
natte stukken voor blekers véél lastiger was en lichamelijke problemen als
hernia veroorzaakte. De belangen van de handelaars waren hierbij tegenstrijdig
aan die van de blekers, vermits de handelaars liever lange stukken lieten
bleken, tegen betaling van een klein extra-loon op de bijkomende ellen, om de
stukken daarna in twee te snijden, zodat ze theoretisch beantwoordden aan de
eisen van de kopers.
De blekers
bepleitten hun zaak met soms misleidende doch klinkende argumenten: bij het
weven van kleinere stukken kwamen er méér stukken op de markt, zodat er méér
omzet en dus winst kon worden gerealizeerd en de stukken zouden tevens beter
gebleekt zijn, waardoor ze duurder konden worden verkocht. Bovendien konden de
arme dorpswevers nooit voldoende kwaliteitsgaren aankopen voor het weven van
zo’n lange stukken, zegden ze, zodat ze er noodgedwongen minderwaardige garens
in verwerkten waardoor ongelijke weefsels met kleurverschillen hun ateliers
verlieten. Tenslotte moesten vaak de beste blekers het beroep opgeven wegens
rugklachten en waren de bleekweiden slechts voorzien op stukken van 55 m lang.
De regering, sinds
de 17e eeuw met regelmatige tussenpozen gecontacteerd door beide antagonisten,
bepaalde aanvankelijk de lengte op 62 en 65 el maar de Oostenrijkers bleken op
dat vlak gemakkelijker te beïnvloeden: eerst kozen ze voor een 65 el norm, dan
weer pencheerden ze voor een maximum-lengte van 120 el, om die enkele
jaren later weer terug te schroeven tot 65 el, zodat iedereen op de duur de
regelingen gewoon aan zijn laars lapte.
“ De
plattelandswevers hadden er immers belang bij hun stukken zo lang mogelijk te
weven, daar het recht, door de stad op het inkomend linnen geheven, niet
berekend werd per el, doch per stuk.”
Vast staat dat de
stukken doorheen de eeuwen steeds langer werden geweven. In 1726 werd
gedecreteerd dat op weven geen maximumlengte stond, maar dat blekers voor
langere stukken dan 65 el behoorlijk en navenant moesten worden vergoed!
]
Aan het eind van het Ancien Regime was de lengte opgelopen tot een gemiddelde
van 65 à 75 el, waar dat oorspronkelijk steeds 50 à 60 el was geweest. Stukken
van 80 à 100 el waren geen uitzonderingen meer.
]
Ook slaagde de
regering er niet in de beperking op het aantal getouwen per ambachtsmeester in
de hand te houden. De maatregel van maximum 4 getouwen, die reeds onder Keizer
Karel van kracht was om de minder begoede ambachtslui te beschermen tegen de
meer kapitaalkrachtige, werd al lang met de voeten getreden. De Oostenrijkse
regering beperkte het maximaal toelaatbaar getouwen per “fabrikant” tot 10
(1736) maar deed verder of haar neus bloedde,
zodat vooral in de tijkweverij de huisweverij stilaan door grote
koopman-ondernemers werd overgenomen: rond 1780 controleerde een Gentse
handelaar 200 getouwen!
Dezelfde weifelende en willekeurige politiek vinden we terug in de
reglementering van de root. Roten in de Leie en bijrivieren bleef in de 18e
eeuw, net zoals in de vorige eeuwen, verboden op basis van dezelfde argumenten:
schadelijk voor de visvangst en gevaar voor de openbare hygiëne. Toch waren ook
hier de Oostenrijkers vatbaar voor de manipulaties van de lobbyisten: roten in
stromend water verhoogde
de
waarde van het vlas met de helft, volgens hen, en door het roten van de Fransen
in de bovenloop van de Leie was het water toch reeds gepoluëerd! Dus stond Maria
Theresia toe dat er kunstmatige grachten (= montées) werden aangelegd
waarnaar het Leiewater werd afgeleid…
Het
verhandelen van linnen was nog steeds in de steden gecentralizeerd, maar nu
overwegend in Gent, waar de export in de eerste plaats op Spanje was gericht, in
Kortrijk, waar het linnen vooral in de richting van Frankrijk vertrok, en in
Brugge, die haar export meestal liet uitvoeren door Hollandse transiteurs zodat
haar marktproducten vaak in Curaçao terecht kwamen.
Ondanks de
concurrentie van Brugge en Kortrijk bleef de Gentse lijnwaadmarkt gedurende de
ganse Oostenrijkse periode de belangrijkste van de Zuidelijke Nederlanden.
Tussen 1705 en 1735 verhandelde deze markt gemiddeld 50.000 stukken per jaar,
een aantal dat opliep tot 61.000 tussen 1735 en 1750 en 80.000 in de periode
1750-1765.
De winsten van de
handelaars werden door de Raad van Financiën schromelijk onderschat: ze gingen
er immers van uit dat de handelaars, in opdracht van het buitenland, linnen
opkochten en het als “makelaars” doorverkochten tegen een commissieloon van 1,5
à 2 %.
In werkelijkheid handelden de handelaars dikwijls voor eigen rekening zodat er,
zelfs in het geval van officiële uitvoer via Cadiz naar Amerika met dure
tolrechten en hoge verzekeringskosten, minstens 10 % winst werd gerealizeerd!
In de
18e eeuw waren er reeds enkele marchands-manufacturiers bedrijvig. In
grote lijnen bleef dit fenomeen bij ons echter beperkt tot de gespecializeerde
weverij in de steden, nl. fijnlinnen en tijk. Courantlinnen werd quasi
uitsluitend geproduceerd op het platteland, ten huize van kleine dorpswevers die
zowel het spinnen als het weven voor hun eigen rekening namen, waarna ze de
stukken zelf naar de stedelijke markt brachten of het verkochten aan
rondtrekkende kutsers. Bleken deden ze echter niet zelf: het waren de
kooplieden die daarvoor zorgden en het ook bekostigden.
Van
bij haar ontstaan had de plattelandsweverij in de figuur van de kutser (=
aanvankelijk een lokale dorpskoopman, nadien een rondreizende opkoper van
weefsels, garens en ruw vlas) een nuttige bemiddelaar gevonden voor het
versassen van haar productie naar de grote stedelijke markten. Ze trokken immers
tot in de kleinste hoekjes van de vlasregio’s, zodat ze de wevertjes het
afleggen van verre afstanden – te voet! - en tijdverlies bespaarden. Hun
toekomstmogelijkheden waren aanzienlijk gestegen door het toenemend belang van
de markten Gent, Brugge en Kortrijk in de 17e eeuw.
Vooral de beide
laatst genoemden droegen hun voorkeur weg wegens de kortere marktel die er
gehanteerd werd, zodat die markten dankzij de stelselmatige aanvoer door kutsers
hun omzet zagen stijgen ten nadele van Gent.
]
Deze tussenhandelaars verstoorden het evenwicht tussen de markten want, van
zodra de algemene conjunctuur iets ongunstiger werd, boden ze hun opgekocht
lijnwaad opnieuw massaal aan op de Gentse markt.
In de 18e eeuw
waren ze echter zo talrijk geworden dat ze mekaar geleidelijk aan de das
omdeden. Véél kapitaal hadden ze meestal niet: ze benutten hun liquide middelen
doorgaans voor het aanleggen van speculatieve stocks.
]
Door
de band betaalden ze slechts voorschotten aan de wevers waardoor ze meteen een
vast kliënteel opbouwden en de hele landelijke weverij monopoliseerden. De
afrekening gebeurde derhalve ná verkoop. Wanneer ze dan, net voor het sluiten
van de markt, door de gestegen concurrentie nog met grote voorraden bleven
zitten, verkochten ze die liever aan dumpingprijzen dan met een half lege
portemonnee de dag af te sluiten.
Ze kochten weefsels
op van zelfstandige wevers die naar de stad kwamen, buiten de stadspoorten, en
verkochten ze in herbergen, los van de verplichte markt.
In stijgende mate ontdoken ze zo elle- en zegelrechten, zodat ze met z’n allen
steeds meer door de stedelijke handelaars als een ware plaag werden ervaren.
Kwaliteitscontrole werd op die manier immers onmogelijk, met alle gevaren van
misbruiken vandien. Een vinnige strijd om hen de toegang tot de markten te
verhinderen kon dan ook niet uitblijven. Uiteraard ging die vooral uit van de
Gentse kooplui, in perioden van stagnatie op de Gentse markt, terwijl de
Bruggelingen en Kortrijkzanen de kutsers in bescherming namen.
Terzelfdertijd zetten de tussenhandelaars van hun kant de dorpswevers onder druk
met chantage en andere terreurmiddelen, omdat die - enerzijds uit schrik voor
een mogelijke faillissement van hun lokale koopman, waarvan precedenten bewezen
hadden hoe die ganse dorpen in schrijnende ellende konden dompelen, anderzijds
aangetrokken door de kontante betaling van de stedelijke kooplieden - hun linnen
steeds vaker rechtstreeks naar de markt van Gent of Kortrijk brachten. Een en
ander toont aan dat de economische rol van de kutsers niet alleen vandaag onder
historici, maar ook reeds in de 18e eeuw fel omstreden was.
c.
STIJGENDE BUITENLANDSE
CONCURRENTIE.
Frankrijk
schijnt, naar de cijfers te beoordelen, na Spanje (invoerder van 5/8 van onze
linnenproductie
)
de belangrijkste afnemer geweest te zijn van onze vlasproducten in de 18e eeuw
ondanks een volgehouden protectionisme. De Franse regering milderde, periodisch,
wel eens haar toltarieven, maar op de keper beschouwd mag men toch stellen dat
zij er nauwlettend op toe zag onze producten uit te sluiten van de Franse, ja
zelfs van de Spaans-Amerikaanse markt. Een en ander wordt begrijpelijk wanneer
we dit koppelen aan het heropstarten en uitbreiden van hun eigen vlasnijverheid,
na haar terugval gedurende de Spaans-Franse strijd en in de tweede helft van de
eeuw aan het beschermen van hun eigen productie, toen die neerwaartse tendenzen
ging vertonen ten gevolge van de groeiende Engelse concurrentie. Het spel werd
echter subtiel gespeeld: in wezen was er zelden sprake van invoerverbod, maar de
invoerrechten liepen soms zo hoog op dat het praktisch neerkwam op prohibitie
tout court.
In
eerste instantie werd de Franse linnenweverij, aanvankelijk geconcentreerd in
Normandië, Bretagne en Ile de France, versterkt door de aanwinst van de
bloeiende voormalige Zuidnederlandse gebieden. Rijsel en omstreken bijvoorbeeld,
werd met man en macht gesteund om er een bloeiende vlasindustrie uit te bouwen,
vlakbij onze grenzen, mét de deskundige collaborerende hulp van Vlaamse
specialisten terzake. Vermits echter zowel de eigen als de verworven gebieden
het in de loop van de eeuw steeds moeilijker kregen ten gevolge van vlas- en
garenschaarste (met toenemende afhankelijkheid van de Vlaamse vlasteelt: Pays
Conquis voor 4/5en!), buitenlandse concurrentie en verhoging van de
toltarieven in Spanje (vanaf 1774: vooral nefast voor de Bretoense uitvoer, toen
Frankrijks belangrijkste productiegebied), werd
tenslotte liever
werk gemaakt van het uit de markt prijzen van Zuidnederlandse producten.
“ De
Franse regering waakte nauwlettend op de productiedegelijkheid… Het grote
voordeel van de Franse nijverheid was dat de regering de rol vervulde waarmee
bij ons de steden belast waren. “
De overheid zorgde immers voor algemene
reglementering, waarbij voor iedere regio afzonderlijk de nodige nuances werden
aangebracht. (Op de verschillende houding van de regering in de Oostenrijkse
Nederlanden hebben we reeds gewezen en we komen er verder nog op terug.)
Daarnaast werden Vlaamse vaklui aangetrokken om die sectoren waar Frankrijk
slecht of niet op scoorde wat leven in te blazen, waarbij er druk gejongleerd
werd met allerhande premies, regelrechte staatssubsidies,
belastingvrijstellingen en dies meer. Vooral onze specialiteiten werden hierbij
geviseerd: gestreept Brugs lijnwaad, Brusselse tijk, Kortrijkse damast en
uiteraard onze superieure kant. Bovendien werden ook de twijn- en de
bleekindustrieën op niveau gebracht.
Nog
problematischer voor ons land was echter de openstelling, sinds 1648 maar nog
sterker vanaf 1713, van de Spaanse en haar koloniale markten voor onze
concurrenten. Inzonderheid Frankrijk profiteerde schaamteloos van het simpele
feit dat de voormalige staatkundige banden tussen Spanje en de Nederlanden waren
opgeblazen, waarmee meteen ook de “morele” verplichtingen van de Spaanse kroon
ten overstaan van ons land gekelderd werden. De Spaanse toldiensten schrokken er
niet voor terug verschillende “maten en gewichten” te gebruiken, waarbij de
Fransen veelvuldig werden gefavoriseerd. Soms moesten ze hun bevoorrechte
positie voor een poosje delen met Engeland en het gebeurde zelfs wel eens dat
onze regering, in haar onderhandelingen voor wat soepeler faciliteiten, een slag
thuis kon halen. Maar al bij al vielen de voorwaarden voor de invoer in Spanje
altijd voordeliger voor hén uit.
Naar
de onderliggende redenen voor dit overduidelijk favoritisme kunnen we slechts
gissen. Of zijn er toch subtiele aanduidingen die misschien opheldering brengen?
Spanje dreef zijn invoerrechten t.o.v. de Nederlanden op, maar liet
terzelfdertijd de import van Silesisch linnen vrij. Niet enkel de Fransen lagen
dus in het bovenste schof! Bovendien kan hier de politieke onenigheid tussen
Spanje en de Zuidelijke Nederlanden (1729-1748) niet ingeroepen worden vermits
Silezië óók resorteerde onder Oostenrijks bewind.
Wanneer we hier
evenwel een circulaire van de Staten van Vlaanderen aan vastkoppelen, waarin zij
het hebben over toenemende fraude in de linnennijverheid en opgevangen echo’s
over ronduit “slechte” kwaliteit, wordt een en ander een stuk duidelijker.
Het feit blijft dat Frankrijk ons niet alleen op zijn interne markt bekampte,
maar evenzeer op de Spaanse!
Engeland
was een heel ander verhaal, al lijkt het op het eerste gezicht wél hetzelfde: de
uitbouw van een eigen industrie en een doelmatige beschermingspolitiek. Tot op
het einde van de 17e eeuw was Engeland aangewezen op invoer van linnen uit het
buitenland, bij gebrek aan een eigen weverij. In de 15e en 16e eeuw waren wij de
grote leveranciers geweest, maar zoals we gezien hebben waren de relaties nadien
wat bekoeld. Vanuit Amsterdam, via Hamburg, werd daarna vooral Saksisch en
Silezisch linnen ingevoerd en werd ook Frankrijk een steeds steviger voetje aan
de grond gegund.
In
Ierland was mettertijd echter een ruim verbreide huisnijverheid ontstaan die
vlasgarens en smal bandlelinnen produceerde. Via een goed uitgekiende
economische beschermingspolitiek werd deze vanaf het begin van de 18e eeuw
omgevormd tot exportindustrie.
Door
privé-initiatieven van Hugenoten vooral – o.a. een afstammeling van een in de
16e eeuw naar Frankrijk uitgeweken Vlaming, die na de opheffing aldaar van het
Edict van Nantes (1685) de benen had genomen naar Ierland
- maar gesteund door de regering, langdurige landbouwpachten vanwege de Ierse
adel en allerlei corporations, werden de Ieren omgeschoold tot vakkundige
vlastelers, wevers, twijnders en blekers, waardoor de Ierse linnenweverij aan
een nooit geziene opmars begon. Vertienvoudigde productie tussen 1712 en 1755,
maal 2,5 tussen 1750 en 1771 en nogmaals verdubbeling tussen 1784 en 1796 zijn
cijfers die klinken.
Na
1725 werd ook in Schotland dezelfde tactiek toegepast. Weldra vond het Iers en
Schots courantlinnen, evenals Londens batist en in Manchester vervaardigd
gestreept ginga-linnen, zijn weg naar de West Indies en
Noord-Amerika.
Volledig synchroon met de opbloei van de Engelse lijnwaadnijverheid, werden de
toltarieven ten opzichte van onze linnenhandel aangepast. De zogenaamde
linenpolitic begon reeds in 1698 met de fameuse “bill” die tolvrijheid
verleende aan het Ierse linnen. Voortdurend was de Engelse regering nadien tot
onderhandelen met de Zuidelijke Nederlanden bereid maar tot akkoorden kwam men
niet: de invoerrechten bleven voor ons land ontzaglijk hoog zodat verkoop van
onze producten quasi onmogelijk was, temeer daar die rechten driemaal hoger
lagen dan die bepaald voor Hollands linnen en zelfs zesmaal hoger dan die voor
Silezië. Omgekeerd konden, door een clausule bij het Barrièretractaat (1715),
Engelse producten moeiteloos in ons land ingevoerd worden, vermits die bepaalde
dat de keizer niet zomaar onze toltarieven kon verhogen wanneer het hem zinde.
Op één vlak stonden
wij wat sterker: de Engelse dames prefereerden immers onze Brusselse fijne kant,
met steeds nieuwe patronen, boven de grove namaak die de Engelsen zelf
produceerden nadat zij hiervoor Brabantse kantwerksters met slinkse middelen
hadden aangetrokken. Treffend in dit verband is de opmerking van onze
Gevolmachtigd Minister graaf L.B. di Belgiojoso, die de situatie perfect
beschrijft:
“ De Engelse kantindustrie verwerkt Frans-Vlaams
garen in de Oostenrijkse Nederlanden gesponnen en in Holland gebleekt “.
Vermits echter ook op dat vlak de
linenpolitic systematisch doorgevoerd werd, moesten onze producten vooral
naar de Britse eilanden worden gesmokkeld, desnoods in doodkisten! Zo ontdook
men de hoge toltarieven, terwijl men kleine hoeveelheden van de kostbaarste
stukken officiëel invoerde… pour sauver les apparences…
Onze relaties met
de Verenigde Republiek waren voor ons heel wat
positiever. Na de strijdvaardigheid van weerszijden vóór de scheiding, waren de
gemoederen wat bedaard na de Vrede van Münster en hoewel wij aanvankelijk niet
op kado’s moesten rekenen van hun kant, zorgde de afschaffing van hun voormalige
prohibitieve handelspolitiek en een aanhoudende tolstabiliteit voor normale, zij
het beperkte handelscontacten.
Hun
vlasindustrietje was voor ons niet echt concurrentiëel, terwijl zij zelf al
liever onze producten invoerden dan hun eigen weefsels te verbruiken. Haarlem
bleekte nog steeds wat Vlaams linnen, maar dat was stilaan het spreken niet meer
waard. Sinds de Vrede van Utrecht hadden zij bovendien hun handelshegemonie aan
Engeland verloren en daalde de welvaart in het land zienderogen nu hun Gouden
Eeuw zijn beste tijd had gehad.
Om te redden wat er nog te redden viel, traden zij gretig op als handelsagenten
voor de invoer van koloniale waren en de heruitvoer van allerlei producten van
hun buurlanden, waaronder Duits en Zuidnederlands linnen.
Na
1750 nam onze uitvoer naar Nederland aanzienlijk toe. Steeds meer handelaars
zagen af van de dure, risicovolle rechtstreekse export naar Spanje, ten gunste
van de gematigde bemiddeling van onze Noorderburen die ons linnen wel via hun
kanalen verder aan de man brachten. Via Hollandse expediteurs leerden heel wat
landen ons linnen kennen en snel verkiezen boven Silezische, Hamburgse of
Bretoense weefsels, veroverden wij de harten in de Hollandse kolonies en
ontweken wij de hoge invoerrechten naar Latijns-Amerika, doordat onze goederen
er nu, in plaats van via Spanje, door de Hollandse sluikhandel over St.
Eustachius en Curaçao werden ingevoerd.
d.
VLASPROBLEMEN EN DE HOUDING VAN DE
OOSTENRIJKSE REGERING.
Naast stijgende
concurrentie, buitenlandse én binnenlandse, werd onze vlasindustrie
geconfronteerd met een reeks andere problemen van diverse aard. We vermeldden
reeds het gebrek aan goede reglementeringen, waardoor onze concurrentiekracht
stilaan werd uitgehold, gezien de vastberadener aanpak van de buitenlandse
regeringen. Er was de toenemende broodroof door kutsers t.o.v. stedelijke
marktkramers en die van koopman-ondernemers t.o.v. kleine tijkwevers. Daarnaast
was er de strijd van de roters voor het recht om te roten in de Leie zelf en die
van de exporteurs tegen de kutsers enerzijds en de blekers anderzijds. Het
grootste probleem was echter de verbeten strijd die gevoerd werd tussen de
vlasboeren en de verzamelde vlasnijverheid (inclusief handelaars en twijnders),
veroorzaakt door de voortdurende “tekorten” aan vlas (die er in feite bij
normale oogsten door de recent nog sterk uitgebreide teelt steeds minder waren)
en bemoeilijkt door het feit dat de kwaliteit van het vlas verschilde naar
gelang de bodemgesteldheid van de diverse regio’s, waardoor sommige vezels voor
onze industrie niet waren geschikt. De moeilijkheden op dit vlak waren niet
nieuw: reeds in de 16e eeuw stak een latente vlascrisis de kop op die met het
herhaaldelijk uitvaardigen van vlasuitvoerverboden werd bestreden.
In de 18e eeuw kwam het tot een regelrechte oorlog die niet alleen met behulp
van pamfletten pro en contra werd uitgevochten: er zijn nogal wat gevallen
bekend waarbij beide partijen mekaar met de blote vuist te lijf gingen. Eens te
meer wist de regering zich géén raad, hoe ze deze tweespalt moest aanpakken.
Wat was er in feite aan de hand? De typische
nijverheidsregio’s vormden nu vrijwel een aaneengesloten geheel in het hart van
het voormalige graafschap Vlaanderen. Zij verbouwden her en der vlas maar waren
grotendeels aangewezen op de teelt van de feitelijke hierin gespecialiseerde
kultuurgebieden die het industriegebied rondom begrensden: het Waasland, het
Westland en Henegouwen-Brabant. Vermits ook Frankrijk en Nederland schreeuwden
om grondstoffen zagen de vlasboeren er geen graten in te leveren in beide
richtingen: een beetje aan de Vlaamse industrie en een beetje aan de
concurrentie. Logisch eigenlijk, vermits de buitenlandse verwerkers te kampen
hadden met reële schromelijke tekorten en dan ook bereid gevonden werden hoge
prijzen te betalen, terwijl de inlandse industriëlen vooral kieskeurig waren,
superkwaliteit eisten op regelmatige basis en dan nog liefst tegen zo laag
mogelijke prijzen. Voor de boeren was de keuze vlug gemaakt!
De
regering werd van weerszijden met “memoires”, petities en rapporten bestookt
terwijl de Staten van Vlaanderen een pro-nijverheid campagne voerden, hoewel ook
hier de meningen intern waren verdeeld tussen de teelt- en de
nijverheidsgebieden. (De stem van de Gentse Handelskamer gaf blijkbaar nog
steeds een gevoelige doorslag.)
De boeren beweerden
dat zij wel vier keer zoveel vlas oogsten als er nodig was voor de inlandse
industrie, zodat niemand benadeligd zou worden wanneer de export van ruw vlas
veroorloofd werd. De industrie anderzijds hield vol dat de industrie vier keer
méér opbracht aan het land maar dat die bloei afhing van goedkope grondstoffen,
terwijl nu juist het toestaan van vlasuitvoer de prijzen de hoogte injaagde.
“ Het vlas vervulde in Vlaanderen dezelfde rol als
de wol in Engeland. Bijgevolg waren de redenen waarom Engeland de uitvoer van
onbewerkte wol verbood, ook geldig voor het Vlaamse vlas “.
Bovendien werd stelselmatig het betere vlas
uitgevoerd, zegden ze, terwijl de eigen industrie het maar moest zien te rooien
met de rest. De boeren betoogden net het tegendeel: ze verlapten slechts de
mindere kwaliteiten aan het buitenland – zoals het voor ons onbruikbaar té fijn
Henegouws “geraamd” vlas, dat slechts als scheringsdraad in de Franse
zijdehandel kon dienst doen - beweerden ze, vermits die toch geen
fijnlinnenindustrie van betekenis hadden en de kwaliteitsvezels dus niet konden
gebruiken…
De regering
probeerde een geschikte middenweg te vinden tussen de belangen van de industrie
en die van de landbouw en bevoordeligde daarom eens de een en dan weer de ander.
Grenzen werden doorgaans geopend of gesloten naargelang het niveau van de
oogsten.
In feite zat zij
zelf, zeker vanaf de tweede helft van de eeuw, met een prangend vraagstuk waar
ze het goede antwoord niet op vond, nl. het dilemma tussen mercantilisme en het
motto Laissez faire, laissez passer, hen ingefluisterd door de
Fysiocraten. Immers, wie kon nu met zekerheid aanwijzen wat belangrijker voor de
staatskas was: een bloeiende landbouw gekoppeld aan vrijhandel of het bewust
promoten van handel en industrie, via het sluiten van de grenzen voor de uitvoer
van grondstoffen en de invoer van afgewerkte producten en de openstelling ervan
voor de omgekeerde beweging?
Bovendien zat de
regering geplaagd met de betutteling van de grote mogendheden, waardoor zij
tussen 1713en 1748 niet zelf kon kiezen welke politiek zij wilde volgen en de
keuze voor protectionisme door Frankrijk en Engeland, waarop zij wel verplicht
was te reageren met gelijkaardige maatregelen. De hele strijd werd dus in feite
nodeloos gevoerd: de uitvoer van vlas werd door de band noodgedwongen verboden,
tijdelijke opheffing- of afzwakkingperiodes niet te na gesproken. W. HAAGEN
confirmeert deze stelling zo:
“Samenvattend kan men stellen dat de vrije
legale vlasexport slechts gedurende een zeer beperkte periode heeft bestaan.”
Een rechtstreeks
gevolg van de inlandse prohibitieve maatregelen t.o.v. de vlasuitvoer én de
invoerbeperkingen op onze afgewerkte producten via te hoge toltarieven in het
buitenland, was het weelderig tieren van sluikhandel
op beide fronten. Wij zagen reeds hoe linnen en kant gesmokkeld werd naar de
Spaanse koloniën, via de bereidwillige medewerking van de Hollanders, evenals
naar Engeland. Wat Frankrijk betreft was er een ganse constructie opgesteld om
de hoge Franse tolrechten te omzeilen. De invoerrechten verschilden nl.
naargelang de bestemming en de kwaliteit: in de Pays-Conquis waren ze een
stuk lager dan die rechtstreeks naar de rest van Frankrijk en grof linnen werd
minder zwaar getaxeerd.
Een en
ander was het gevolg van de interesse die Frankrijk voor de nieuw veroverde
linnenstreken had getoond. Frans-Vlaanderen en –Henegouwen eisten bij de verdere
uitbouw van hun industrie, gestimuleerd door de regering, de nodige
uitvoerfaciliteiten naar de rest van het land maar ook soepele invoertarieven
m.b.t. de Zuidelijke Nederlanden, ter bevordering van een lokale twijn- en
bleekindustrie die nog helemaal niet vlotte en wat steun kon gebruiken.
De
uitvoer van Rijselse producten over de inlandse tolgrens met het Franse
binnenland kostte daarom niet veel. Bovendien was Rijsel vrijgesteld van
transitorechten naar de kolonies en genoot zij uitgebreide privileges op de
diverse jaarmarkten. Dus koppelden wij de zaken aan mekaar, met medewerking van
Rijselse opkopers. Zuidnederlands linnen met bestemming Oud-Frankrijk vertrok in
eerste instantie naar Rijsel, mét een verklaring dat de producten voor verkoop
of bleek in de Pays-Conquis waren bestemd en dat het om grof lijnwaad
ging. Zo kregen ze meteen aan de grens ook een acquits à caution (=
borgbrief) mee, waardoor het verdere transport naar Rijsel probleemloos kon
verlopen. In Rijsel aangekomen voorzagen de collaborerende handelaars ons linnen
van een Frans-Vlaams grof-linnen-fabrikagezegel, waarna het zijn weg kon
vervolgen over de inlandse tolgrens naar de uiteindelijke klant. De Franse
regering probeerde de smokkel met allerlei middelen te bestrijden maar het enige
effectieve middel, nl. de verhoging van de invoerrechten naar de recent
veroverde gebieden, werd door de lokale handelaars daar, gesteund door hun
notabelen, met evenveel strijdvaardigheid afgeweerd, vermits zij goed aan het
frauduleuze handeltje verdienden. Bovendien was de Franse clientèle erg
tuk op ons fijn linnen en helemaal niet bereid zich tevreden te stellen met de
grovere inlandse fabricaties, zodat de sluikhandel wel met veel lawaai en wetten
werd bestreden, maar zelden repressief werd beteugeld.
Het
uitvoerverbod op ruw vlas in ons land zorgde enkel voor een even intens
gesmokkel naar Frankrijk en ook naar Nederland. Hierbij echter werden géén
slinkse truken gebruikt maar trokken goed georganizeerde benden, vaak honderden
mannen sterk, in het holst van de nacht over de grenzen, geladen met kruiwagens
vol vlas.
Wanneer tegenstand werd gevreesd, begeleidden gewapende kerels de
smokkelconvooien. Vooral t.o.v. Franse douaniers schrok men niet terug
vuurwapens te gebruiken: gesnapt worden door de Fransen betekende immers prompte
veroordeling tot de galeien! De “onzen” waren veel redelijker in hun
bestraffing: meestal kwamen smokkelaars ervan af met verbeuring van de goederen
en enkele maanden gevangenis. Het gebruik van vuurwapens verergerde de zaken,
waardoor het vermeden werd.
Aan
de rivieren ging het nog vlotter: men haalde het vlas op aan de Franse oever van
de montées, dat aan de Zuidnederlandse oever ervan te roten was gelegd!
De
bestrijding van dergelijke grootschalige acties verliep mank bij gebrek aan
voldoende personeel, de openlijke sympathie van de grensbewoners – die bij
arrestaties de douaniers met stenen bekogelden - en de beschermende hand boven
het hoofd van de smokkelaars door notabelen en zelfs pastoors die in de
sluikhandel waren betrokken.
“ De lokale
bevolking beschouwde de smokkelaar zeker niet als misdadiger, integendeel. Hij
bracht een zekere welvaart in de streek en nam het op tegen een stuk wetgeving
die als onrechtvaardig en volksvreemd werd ervaren. “
Er bestonden zelfs smokkelaarsverenigingen die, in geval een smokkelaar werd
aangehouden, diens huisgezin ondersteunden met gelden uit de maatschappelijke
kas.
Naast
echte beroepssmokkelaars die, in groepsverband, de grens overtrokken volgens
uitgestippelde routes en met een ploeg bespieders en helpers, waren er ook
gelegenheidssmokkelaars die om uitzonderlijke kosten te dekken of bij speciale
gelegenheden op kleinere schaal gingen smokkelen. Meestal ging het dan om kleine
hoeveelheden zout, koffie, tabak of … kant.
De
vindingrijkheid kende hierbij géén grenzen: men smokkelde met roeibootjes vanuit
Koksijde en omgeving naar de vrijhaven Duinkerken en overland zette men speciaal
getrainde herdershonden in. Beladen met zakken tabak of kant en beschermd tegen
de vijand – de honden van de douane – door gordels met vervaarlijke scherpe
pinnen, spurtten zij de grens over. Ze waren zo goed gedresseerd dat ze wisten
wanneer ze moesten sluipen door het struikgewas of zich verschuilen tot het
gevaar geweken was, en ze kenden alle vluchtpaadjes.
Toch
werden er tussen 1820 en 1836 bijvoorbeeld langs de Frans-Belgische grens niet
minder dan 40.300 kanthonden neergeschoten: de douaniers kregen een premie per
hondepoot die ze binnenbrachten.
Ondanks diverse maatregelen, zoals vervoerverboden waardoor de bevoorrading van
de eigen markten in het gedrang kwam en steeds strengere wetten ter beteugeling,
bleef deze smokkel dus de ganse eeuw lang de economische protectionistische
politiek van de Oostenrijkers ontwrichten.
“ Het land werd
zodanig leeggepompt, dat de nijverheid verplicht was voor haar bevoorrading vlas
binnen te smokkelen. “
De massale vlasexport jaagde bovendien de prijzen op, terwijl de kwaliteit van
het linnen soms zo te wensen overliet dat de buitenlandse afnemers begonnen te
klagen. Grote slachtoffers van de prijsschommelingen van grondstoffen waren de
spinners en de kleine wevertjes die geringe hoeveelheden vlas kochten op de
markt, telkens hun voorraad opgebruikt was en de verkoop van hun afgewerkt
product wat geld opbracht. Voor handelaars-commissionarissen was een “hausse”
ronduit desastreus: zij kochten slechts linnen voor buitenlandse correspondenten
op bestelling tegen vooraf afgesproken prijzen. Bij plotse prijsstijgingen waren
zij dus de pineut!
Steeds sterker gingen er stemmen op om de vlasexport nog strenger te verbieden
en werk te maken van de repressie. Maar de boeren? Die smokkelden rustig verder.
Het optreden van de
Oostenrijkse regering bij dit alles roept vragen op: stond zij dan werkelijk zo
machteloos? Wij denken van niet: alleen waren er onuitgesproken onderliggende
redenen die in grote mate hun houding bepaalden. Tot aan de eerste Industriële
Revolutie was de situatie meestal zo dat de belangen van de gecentraliseerde
staat en die van de economie slechts gedeeltelijk gelijklopend waren en vaak aan
mekaar tegengesteld. ]
Hierbij moet er evenwel een onderscheid gemaakt worden tussen het bewind van
Karel VI (tot 1740) en dat van zijn dochter. Van de keizer kan worden gezegd dat
hij onze economische belangen in het algemeen niet echt behartigde, omdat die
hem onverschillig lieten zolang de ontvangsten van de schatkist in voldoende
mate naar Oostenrijk vloeiden. De economische clausule van het Barrièretractaat
(waarbij wij door de mogendheden verplicht werden onze invoertarieven
belachelijk laag te houden, terwijl zij de hunne mochten verhogen naar
willekeur) was wel van die aard dat zij noch het Oostenrijks-Nederlands
staatsbelang, noch dat van onze handel en industrie ten goede kwam. Karel VI
verkoos nochtans de mogendheden ter wille te zijn, met het oog op het
doordrukken van zijn Pragmatieke Sanctie (1725) die zijn dochter de troon moest
garanderen. Kansen voor ons land, zoals de oprichting van de Oostendse
Compagnie, werden dus opgeofferd aan de dynastieke belangen van de Habsburgse
keizer.
Ook
werden in die jaren de culturele of economische banden met Oostenrijk zelf
weinig gestimuleerd: al bij al interesseerden die Nederlanden hem slechts matig.
De landvoogdes Maria Elizabeth drong regelmatig aan om onderhandelingen te mogen
starten i.v.m. die wanverhouding in toltarieven, ook wat linnen betrof, maar
vanuit Wenen kwam hooguit gesus niet zo hard van stapel te lopen, zodat haar
handen gebonden waren.
Maria Theresia, in
tegenstelling tot haar vader, had wél oog voor de algemene belangen van ons land
en vaarde een heel andere koers. Onder haar beleid werd eindelijk werk gemaakt
van het beschermen van onze industrie en het bevorderen van onze handel.
Kanalen werden gegraven, steenwegen werden aangelegd, havens werden uitgebouwd,
de landbouw werd flink onder handen genomen – naast graan vulden nu ook
aardappelen de magen - en in een voorzichtige “verlichte” sfeer werd ons land
ook cultureel op niveau gebracht, zij het vooral via het invoeren van het Frans
als omgangstaal in de elitaire kringen en het optrekken van gebouwen in de
moderne rococostijl.
De Raad van Financiën werd omgetoverd in een soort Ministerie van Economische
Zaken dat de geschikte strategieën moest uitwerken en voortaan werd met
octrooien en protectionistische douanemaatregelen gestreefd naar zo groot
mogelijke bloei op alle fronten, … behalve in het vlasbedrijf.
Wél
werd de Borgerhoutse blekerij met allerlei tolvrijstellingen sterk bevorderd om
de Haarlemse concurrentie finaal uit te schakelen: dat was ook reeds zo ten
tijde van haar vader, maar het was de enige nevenindustrie van de
linnennijverheid waarvoor een krachtige stimuleringspolitiek werd gevoerd. De
vlaswetgeving bijvoorbeeld, probeerde vooral de tegengestelde standpunten van
landbouw en nijverheid met mekaar te verzoenen, met weinig succes overigens,
zoals we hebben gezien. De bestrijding van de sluikhandel in vlas schoot
schromelijk tekort, zodat de industrie er onder ging lijden.
Wanneer het vlas betrof, kwam men bij onderhandelingen zelden tot akkoorden waar
wij gelukkig mee waren en de handelsbetrekkingen met Oostenrijk zelf op dat vlak
werden systematisch geremd. Daar moest dus een reden voor zijn en die is niet zo
moeilijk te vinden, vermits de Silezisch-Boheemse garens en weefsels met de
Zuidnederlandse producten in concurrentie waren op de Spaans-Amerikaanse,
Engelse en Noordnederlandse markten! Om voor de Oostenrijkse industrie een poort
te openen op koloniale handel was Karel VI zo vlug te vinden geweest voor de
oprichting van de Oostendse Compagnie. (Toen hij nadien die kans moest laten
varen, probeerde hij een alternatief uit via Triëste, poging die evenwel
uitdraaide op bankroet.) De ganse eeuw lang werd er gepleit voor matige
invoerrechten in de Nederlanden t.o.v. Oostenrijkse producten en liefst zo zwaar
mogelijke of zelfs prohibitieve vanuit de Nederlanden naar Oostenrijk toe. Pas
in 1777 zou een wederkerig handelsakkoord tot stand komen… mét
protectionistische toltarieven aan weerszijden. Van bevoorrechte linnenbanden
met de erflanden van onze Oostenrijkse vorsten, zoals dat met de Spaanse was
geweest, kan dus helemaal geen sprake zijn.
e.
HET SOCIO – ECONOMISCH “DEBAT”.
Wanneer wij op zoek gaan naar de feitelijke
sociaal-economische betekenis van de 18e eeuw met betrekking tot de vlassector,
blijkt vrij vlug dat die slechts moeilijk éénduidig te evalueren valt. Er zijn
nogal wat “tendenzen” die mekaar lijnrecht tegenspreken zodat er ruimte ontstaat
om te “interpreteren” in verschillende richtingen, naargelang men meer de nadruk
legt op pure cijfers dan wel op meer diverse nevensymptomen. Het concreet
voorhanden zijnde cijfermateriaal is té disparaat om onomstotelijke bewijzen op
te enten. De cijferreeksen zijn onvolledig, er wordt voortdurend “geschat” en
“geëxtrapoleerd” en men werkt met “gemiddelden” waardoor de extremen worden
“genuanceerd”. In sommige gevallen is dat een voordeel, maar voor de 18e eeuw
veeleer gevaarlijk omdat juist die extremen de eigenlijke socio-economische
betekenis kunnen duiden.
Zoals wel vaker het
geval is, lijkt de sociale realiteit ons een stuk gevariëerder dan de puur
economische statistieken op het eerste gezicht laten vermoeden. J. STENGERS
waarschuwde hiervoor:
“ Vooral de mens van vlees en bloed, verscholen
achter de abstracte cijfers, moet men vatten.”
Om dit naar behoren te doen lijkt een round-up aangewezen.
Vast staat dat
gedurende de ganse eeuw de vlasnijverheid de enige grootindustrie was in
Vlaanderen. De aanverwante industriële bedrijvigheid rond vlas had nu ook de
steden ingepalmd, terwijl landelijke vlasactiviteiten doordrongen tot in de
kleinste hoekjes van ons land, zodat de productie onafgebroken steeg.
De Gentse linnenmarkt realizeerde rond 1780 haar grootste omzetten ooit.
Steeds baseert men zich op het toenemend aantal op de markten aangevoerde
stukken:
-
ca.
100.000 stukken per jaar in 1720
-
ca.
200.000 – gemiddeld 80 el lang – in de periode 1750-1765, zonder de lokale
landelijke consumptie en zonder linnen uit “werk”
-
ca. 175.000
stukken enkel in het Scheldedepartement + 30.000 op de Kortrijkse markt
omstreeks 1800.
Hierbij zou het
fenomeen van de langer wordende stukken moeten worden gevoegd, waarmee men al te
zelden rekening houdt maar waarmee de feitelijke productie nog verhoogt. Ter
vergelijking en wellicht duidelijker geven we een overzicht in ellen van de
Vlaamse en Brabantse productie ]:
|
Periode |
Aantal ellen |
Index |
|
1510-1515 |
6.483.750 |
100 |
|
1560-1565 |
12.825.925 |
197.8 |
|
1610-1615 |
11.833.450 |
182.5 |
|
1660-1665 |
16.184.675 |
249.6 |
|
1710-1715 |
18.343.913 |
282.9 |
|
1760-1765 |
24.681.864 |
380.7 |
|
1812 |
31.662.253 |
488.3 |
Vlaamse en
Brabantse linnenproductie in ellen.
Een andere
indicator van toenemende productie vinden we in micro-studies waarin, op basis
van “staten van goed”, gepeild wordt naar de activiteit van de bevolking.
Hieruit blijkt dat het aantal spinnewielen en weefgetouwen gestaag aangroeide
gedurende de ganse eeuw. ]
Nationale handelsstatistieken tonen aan dat onze export voortdurend toenam, in
de tweede helft van de eeuw zelfs met 32 %.
Officiële cijfers houden dan nog geen rekening met de omvang van de smokkel,
waardoor die export ongetwijfeld een veelvoud hoger moet worden ingeschat.
Maar ook de
landbouw en de globale industrie deden het vrij goed, zodat zeker de
middengroepen erop vooruit gingen en de gemiddelde binnenlandse koopkracht
steeg. Parallel hiermee nam de bevolking toe waardoor de interne markten konden
uitgebouwd worden. Een duidelijke toename van textielverbruik kan onmiskenbaar
vastgesteld worden, inclusief een stijging van wollen en gemengde stoffen.
C. VANDENBROEKE berekende zelfs dat de reële inkomsten van wevers maximale
waarden bereikten omstreeks 1750-1755.
]
Kortom: een hele reeks groei-indicatoren, op het eerste gezicht onomstotelijk
wijzend op een “bloeiende” linnenindustrie met heel wat potentiëel.
Terecht evenwel
waarschuwt J.A. VAN HOUTTE voor een al te groot optimisme: méér productie is op
zich immers niet zo relevant. De hamvraag is veeleer of die productie ook
probleemloos verkocht geraakte, renderend was voor de producenten zowel als voor
de verkopers en winsten opleverde voor iedereen die in de nijverheid van begin
tot eindfase werkzaam was. Dat is allemaal véél minder evident!
Laten we eerst even
de verkoop van de productie op zich bekijken.
We zagen dat de “omstandigheden” waarin het hele gebeuren zich moest voltrekken
allesbehalve gunstig te noemen waren. Verlies van een van onze bloeiendste
regio’s aan Frankrijk, strijd op zowat alle fronten binnen de vlassector
(wijzend op evenzoveel “frustraties”), voortdurende afzetmoeilijkheden door
doelmatige protectiemaatregelen in het buitenland (slechts te omzeilen via
sluikhandel) en goed georganizeerde, sterke uitbouw van de concurrentie buiten
onze grenzen in tegenstelling tot weinig doeltreffende stimulansen vanwege onze
regering. Maar er was méér.
Vanaf de 18e eeuw
zocht een toenemend aantal mensen – gedreven “door de sterker wordende
bevolkingsdruk enerzijds en de extreem doorgedreven vormen van
bedrijfsversnippering anderzijds” - een aanvullend inkomen in de vlassector.
In sommige regio’s liep hun aantal op tot 50 % van de actieve bevolking.
“Cumulatie bleek
in de bestaande agrarische structuren een noodzakelijkheid: slechts langs deze
weg kon men de hoge pachtprijzen voor de soms minuscule oppervlakten opbrengen.”
]
E. DUBOIS preciseert: 200.000 spinners en wevers in 1765. FAIPOULT heeft het in
zijn “mémoire” met betrekking tot enkel het Scheldedepartement over 123.000
spinners en wevers in 1800. ]
De potentiële koek
moest dus in stijgende mate worden verdeeld. Dat dit problemen stelde blijkt uit
een aantal dingen. Enerzijds staat vast dat de stedelijke linnenhandelaars, met
hun monopolie op de markten, fortuin maakten tijdens de 18e eeuw
, maar evenzeer dat ze met z’n allen vrij inert waren en hun verkoop
traditioneel verder zetten o.b.v. commissielonen. Bij de wevers zelf valt op dat
ook bij hen geen greintje modernisering te bespeuren valt. Traditionalisme,
ongetwijfeld, maar wellicht ook noodgedwongen bij gebrek aan voldoende
inkomsten. Ondertussen verschenen op de markten vooral grovere weefsels: het
beste vlas verdween immers via smokkel over de grenzen! En de Staten van
Vlaanderen constateerden in 1766 in toenemende mate dat ons linnen in het
buitenland een slechte reputatie gekregen had. Het frauderen bij wevers, blekers
én handelaars nam zulke proporties aan dat zelfs Spanje steeds hogere
invoerrechten ging heffen om het euvel te bestrijden.
Tenslotte was er het probleem van de onaangepaste productie aan de wisselende
vraag en het feit dat op de markt zelden een compleet assortiment te vinden was
van éénzelde soort linnen of kwaliteit. De hele linnennijverheid, stelt E.
DUBOIS, was in feite een orkest zonder dirigent.
Bovendien lijkt een
dergelijke éénzijdige gerichtheid op en zelfs “afhankelijkheid” van één
industrie, die zich daarenboven ontwikkelt in een niet zo denderend klimaat, ons
een zeer gevaarlijke tendens.
“Des
te meer was dit het geval, daar ook de grond- en pachtprijzen evenals de
huishuren en de prijzen van levensmiddelen over langere termijn bleven stijgen
en de koopkracht uitholden.”
We zien inderdaad dat naar het eind van de eeuw
toe de lonen stilaan in mekaar zakken om een historisch dieptepunt te
bereiken halverwege de volgende eeuw. Tevens zien we dat wevers in toenemende
mate meer dagen en langere uren moeten werken om het gezinsbudget in evenwicht
te houden.
Wat
winsten betreft, dient o.i. onderscheid te
worden gemaakt tussen de verschillende betrokkenen bij de linnenindustrie: in
eerste instantie tussen “producenten” en “handelaars”, want slechts zelden
vielen beide functies samen.
Het lijkt ons heel aanneemlijk dat pientere stedelijke
handelaars, die volop in smokkel bedrijvig waren, niet vies waren van wat
fraude en wier inkomsten door de Raad van Financiën onderschat werden (supra)
zich in die jaren aanzienlijk konden verrijken. Velen behoorden tot families die
reeds fortuinen hadden opgebouwd in de voorgaande eeuw. Kleine tussenhandelaars
evenwel, zoals kutsers, hadden het moeilijker. Daarenboven staat vast dat de
winsten van alle linnenhandelaars doorheen de eeuwen systematisch werden
uitgehold door toenemende productiekosten en afzetmoeilijkheden. Dit was heel
zeker het geval vanaf de late 18e eeuw.
We zien immers dat de interesse voor linnenstoffen in de stedelijke detailhandel
procentueel terugloopt t.o.v. wollen, katoenen en gemengde weefsels en dat het
lijnwaad steeds meer opgestapeld blijft liggen in de pakhuizen van de Gentse
exporteurs.
Dit kán, zoals E. MEERSSCHAUT zegt, wijzen op grotere buitenlandse vraag (= méér
aanvoer nodig) maar o.i. net zo goed op verkoopsmoeilijkheden (= onverkochte
stukken die blijven liggen of speculatie op “betere” tijden).
Bovendien
moeten producenten zelf ook onderverdeeld worden in een aantal categorieën.
“Les
tisserands ne sont pas des salariés qui travaillent la matière première pour le
compte d’un manufacturier. Ce sont des petits entrepreneurs indépendants qui
produisent ou achètent eux-mëmes le lin dont ils ont besoin.”
Deze veralgemening van H. VAN HOUTTE klopt niet meer voor de 18e eeuw. Enerzijds
waren er landbouwer-wevers, boeren die 2 à 3 ha
grond pachtten waarop ze hun eigen behoeften aan voeding kweekten en ook wat
vlas.
Om aan de klimmende
pachtprijzen te ontsnappen probeerden zij grondbezit te verwerven. Sommigen
slaagden daarin maar het areaal dat ze verwierven was zeer klein. Naar het eind
van de 18e eeuw toe lukten ze daar steeds minder in: het leger van bezitlozen
groeide voortdurend. ]
Ze verwerkten hun
eigen oogst tijdens de wintermaanden tot weefsels en deden alle bewerkingen zelf
met behulp van hun familie en enkele knechten, in eerste instantie voor eigen
comsumptie. De zonen vanaf twaalf jaar weefden mee en de dochters stonden, samen
met hun moeder, in voor het spinnen. Het surplus aan vlas en linnen verkochten
ze zelf op de markt. Aanvankelijk was dit soort wevers in de meerderheid: door
de combinatie van landbouw en industrie hadden ze het beter dan andere boeren.
Maar in wezen ging hun voorliefde uit naar landbouw: ze snakten naar verse lucht
en het weven werd er enkel bij genomen als welkome aanvulling van inkomsten.
Hier en daar
ontpopte één van de grotere landbouwer-wevers zich tot “kleine ondernemer”. Vaak
deed hij dit noodgedwongen omdat het bewerken en verwerken van vlas in
belangrijke mate afhing van de verhouding mannen-vrouwen in zijn gezin. Hij deed
beroep op arbeiders of arbeidsters naargelang, en specialiseerde zich, hetzij in
vlasvezelbewerking hetzij in spinnen en weven.
In toenemende mate
tijdens de 18e eeuw kwam deze praktijk tegemoet aan de behoeften van
dagloner-wevers, levend in een klein huisje op
gepachte perceeltjes van een halve of kwart hektare, die hun eigen vlas niet
konden verbouwen en vlas kochten op krediet om het in gezinsverband te
verwerken. Een kleine minderheid onder hen weefde jaar in jaar uit: de meesten
werkten in principe als dagloners bij een boer in de omgeving en vulden enkel
het dode seizoen aan met wat weven.
Meestal bezaten ze
een eigen getouw maar hierop produceerden ze slechts groflinnen.
Hun loon lag dan ook veel lager dan dat van de loonarbeiders in
gecentraliseerde, vaak stedelijke ateliers, of dat van regelmatige wevers die
fijnere stoffen en zelfs damast weefden.
]
De grote
meerderheid tijdens de 18e eeuw waren de zogenaamde
“thuiswevers”. Ze werkten voor eigen rekening als “kleine zelfstandige
ondernemer” voor de markt of weefden linnen op bestelling van “fabrikanten” en
kooplui. Meestal waren ze eigenaar van hun getouw maar hun situatie was
allesbehalve briljant.
Ze leefden
geïsoleerd in miserabele omstandigheden, werkten met hun ganse familie, die spon
en spoelen opwond, vaak van 4 in de ochtend tot 9 uur ’s avonds. Ze verdienden
zeer weinig want moesten alle kosten zelf dragen: het onderhoud van hun getouw,
verlichting, verplaatsingkosten bij het leveren van hun producten, bier voor de
buren die de schering hielpen klaarzetten, tot de grillen van het klimaat toe.
Men schat dat ze 3 dagen loon verloren aan kosten op één maand tijd. Dat zuur
verdiende loon kregen ze in handen op de markt en gebruikten het meteen voor de
aankoop van een nieuwe hoeveelheid vlas.
Nu realizeerden ze
nog wat winst wanneer ze zelf hun producten op de markt gingen verkopen, maar in
toenemende mate werden ze gechanteerd door de kutsers. In de 19e eeuw zullen ze
het nog moeilijker krijgen en steeds meer in opdracht van een koopman of
fabrikant zijn grondstoffen verwerken op zijn getouw. M.a.w. ze waren nog
autonoom maar stonden op het punt te evolueren naar
loonarbeiders, die nu nog in de minderheid waren, maar het veel beter
hadden.
Iets of wat wever kon dankzij zijn vakmanschap en een inzet van 12 à 15 uur,
door het wegvallen van de kosten, veel meer overhouden aan loon dan een
zelfstandige thuiswever.
In de 18e eeuw
beperkten linnenhandelaars, allen behorend tot de stedelijke kapitaalkrachtige
burgerij, zich tot het verhandelen van weefsels en het laten bleken of verven.
In het Kortrijkse, waar quasi volledig gewerkt werd op bestelling (= 75 % voor
Frankrijk, de rest voor Spanje of het binnenland) waren de meeste handelaars
slechts commissionairs.
Feitelijke fabrikanten (=
handelaars-ondernemers) waren tot 1850 grote uitzonderingen: ze kochten vlas,
hadden twee à zes getouwen waarop ze loonarbeiders aan het werk zetten en soms
schakelden ze thuiswevers in à façon, die ze lieten bevoorraden,
controleren en betalen via hun contremaître.
Er waren er zo wel
reeds enkele, vooral in grote centra zoals Gent, Kortrijk, St. Niklaas en Aalst.
Kortrijkse fabrikanten hadden rond 1800 elk 2 à 13 weefstoelen in werking,
evenwel slechts uitzonderlijk opgesteld in een centraal atelier.
In Brugge is het geval bekend van een fabrikant die 12 wevers tewerkstelde maar
eveneens 27 hekelaars en 12 spinners.
Dergelijke fabrikanten zullen in de volgende eeuw aan belang winnen: voor veel
wevers waren zij een redplank, al werden ze slechts betaald na controle van het
werk (waarbij voor foutjes een niet vastgesteld tarief kon worden afgetrokken
van het afgesproken loon) en al betaalde de ondernemer slechts type-lengtes, ook
wanneer het geweven stuk langer was. Vooral bij fijn werk met goede kwaliteit
van garen – dat gemakkelijker verwerkte – verdienden zij beter hun kost dan hun
minder fortuinlijke collega’s.
Uit
dit overzicht blijkt dat er een heuse hiërarchie bestond onder de wevers. Een
juiste afbakening van goede verdieners t.o.v. mindere is onmogelijk omdat er
bijna altijd per stuk werd betaald maar zonder type-tarief.
Het
loon hing af van de lengte en breedte van het stuk, maar ook van de fijnheid, de
moeilijkheidsgraad en de kwaliteit. Daarbij kon de wever geluk hebben dat zijn
garen vlot spon, dat het weer meeviel en dat hij gemakkelijk helpers vond zodat
hij kon doorweven. (Net zo goed kon het allemaal tegenzitten!)
Toch
voelt men met de ellebogen aan dat dagloner-wevers en thuiswevers het
kwetsbaarst waren. Dit wordt trouwens bevestigd door het feit dat ze sociaal
geminacht werden.
Sommige “grote”
wevers uit deze bonte mengelmoes, vooral de fabrikanten en die met wat grond,
slaagden erin te profiteren van de algemeen gunstige conjunctuur gedurende de
18e eeuw en bouwden een zekere welstand op. Dit werd vrij overtuigend aangetoond
door W. COOLSAET in zijn studie over Moorsele. Uit zijn relaas kunnen we evenwel
opmaken dat velen onder hen de sociale ladder opklommen dankzij allerlei vormen
van “cumul” en erfenissen… langs de kant van hun echtgenotes! Evenzeer moest hij
tenslotte concluderen: “geen enkele van die families naar het einde van de
eeuw en in het begin van de 19e eeuw kon echt welstellend blijven “ en “
de kooplui waren blijkbaar uitgesproken rijke mensen…Het is een constante dat –
heel zeker in de laatste decennia van de 18e eeuw – de wevers niet tot de rijke
klasse gerekend worden.”
De gunstige reële inkomsten voor eenvoudige wevers, waarvan C. VANDENBROEKE
sprak, waren uiteraard slechts van toepassing op “loonarbeiders” die evenwel óók
betaald werden volgens stukloon terwijl de stukken steeds langer werden. Of dat
correct verrekend werd is niet duidelijk. Het gros van het weverscontingent kan
men bestempelen als compleet bezitloze “kleine zelfstandigen”.
Door die bezitloosheid was hun sociale toestand volledig of toch grotendeels
afhankelijk van de situatie op de arbeids- en productiemarkt.
Zowel in de stad als op het platteland pachtten ze hun werkruimte en moesten ze
zorgen voor hun eigen “alaam” – wat op zich niet duur was
– maar ook voor eigen grondstoffen.
De nominale prijzen hiervan stegen onafgebroken en al bleven die in reële termen
“gemiddeld” eerder stabiel door het toegenomen vlasareaal
, toch werden de wevers ongetwijfeld getroffen door periodieke moeilijkheden in
de bevoorrading wegens wisselend aanbod (= goede oogst, mindere oogst) of
smokkelactiviteiten en daardoor allicht toch sterk fluctuërende prijzen. Plotse
schommelingen treffen op korte termijn vooral die mensen die weinig “reserves”
hebben. De mogelijk rond 1750 opgebouwde spaarreserves waren enkele decennia
later allicht reeds lang uitgehold, vermits ook hun pachten toenamen evenals de
prijzen van andere verbruiksproducten, waaronder voeding. We geloven derhalve
niet dat ze het zo gemakkelijk hadden.
Hetzelfde geldt voor de meeste blekers: veel
kapitaal hadden ze niet, een blekerscorporatie evenmin zodat ze met handen en
voeten overgeleverd waren aan de willekeur van hun economisch veel sterker
staande kooplieden-opdrachtgevers en de goodwill van hun grondeigenaars.
Naast wevers waren
er grote hoeveelheden hulpkrachten vandoen die
traditioneel zeer laag verloond werden: “spoelers” en “bommers” maar ook een
legertje spinners en spinsters dat op z’n minst
vier à vijf maal hoger in aantal was dan het aantal wevers waarvoor zij werkten.
Spinners hebben
nooit een corporatie gehad om hun rechten te verdedigen.
Spinsters, in het Land van Waas zowat het enig denkbaar vrouwelijk beroep,
sponnen doorgaans ook voor eigen rekening. Wekelijks gingen ze op de markt een
hoeveelheid vlas kopen voor één week. De week daarop verkochten ze hun garens en
legden een nieuwe voorraad aan. Zij waren dus ook onderhevig aan de
schommelingen van de vlasprijzen en bovendien verdienden ze een belachelijk
loon. Velen waren zo arm dat ze veroordeeld waren tot het celibaat en
samenleefden met enkele lotgenoten in “spinhuizen” om het hoofd boven water te
houden.
En wat te denken
van de duizenden kantklostertjes, die door de
band nog lager werden vergoed dan spinsters? Of al die mensen óók konden
genieten van de “algemeen” gunstige conjunctuur met toenemende “gemiddelde”
koopkracht – althans tot de laatste decennia van de eeuw - lijkt ons op z’n
minst twijfelachtig. Enkele subtiele indicaties wijzen hierop: het restrictief
huwelijkspatroon sinds de late 18e eeuw en vooral het ontzagwekkend stijgend
analfabetisme, geconcentreerd in de epicentra van de huisnijverheid, reeds vanaf
het midden van de 18e eeuw! Hier kan men slechts één reden voor bedenken: hogere
participatie van kinderen in het productieproces, een fenomeen dat zelden wijst
op gunstige koopkracht van arbeiders.
De globale socio-economische betekenis van de
Vlaamse linnennijverheid loopt, ons inziens, dus in twee richtingen uiteen:
relatief gunstig voor enkelingen maar net zo goed pure miserie voor al de rest.
Tot 1770 kan een “gemiddelde” welstand aangetoond worden – ook in de
linnennijverheid - maar zelfs dan was ze vast en zeker relatief: een middenmoot
tussen vrij hoge en vrij lage verdieners. Het vinnig “debat”, wereldwijd tussen
historici hieromtrent ontsponnen, wijst trouwens in die richting. Bovendien zal
de evolutie in de 19e eeuw aantonen dat het niet helemaal pluis was in de
linnensector van de 18e eeuw.
De “weelde” was weliswaaar een tijd lang beter
verdeeld, waardoor grotere lagen van de bevolking konden genieten van de
algehele bloeiende economie (wat zich vooral uitte in een toenemend verbruik van
allerlei “luxegoederen”). De “New Husbandry” in de landbouw leverde immers
vruchten af voor de vele kleine boeren die wat grond in hun bezit hadden.
Door over te schakelen op aardappelen in combinatie met industriële gewassen en
die zelf te verwerken, konden zij vrij gemakkelijk méérwinsten realiseren en
zelfs een spaarreserve aanleggen. In het kielzog van die goed-boerende
landbouwers profiteerden ook dagloners van de gunstige conjunctuur. We spreken
nu van de periode 1730-1740 tot 1760-1770. Maar…: de weverij bleef in essentie
een typische plattelandsaangelegenheid, stilaan geplaagd met serieuze
overbevolking en overproductie. Zeker vanaf de tweede helft van de 18e eeuw
groeide de landelijke bevolking in ons land sterk aan.
“ Tegen het einde
van het Ancien Regime kende het gebied gelegen binnen de vierhoek Roeselare –
Tielt – Kortrijk – Menen
(= het epicentrum van de linnenweverij)
de grootste bevolkingsdichtheid en vermoedelijk de jongste bevolking van het
land.”
Die mensen zochten in het wilde weg een
aanvullend inkomen in de vlasindustrie, verblind als zij waren door het succes
van hun vaders, waardoor de mogelijke winsten systematisch werden uitgehold.
Zowel het traditionalisme, de fraude als de oplopende frustraties tussen de
verschillende linnenwerkers wijzen daarop. Na verloop van tijd waren dalende
lonen en evenzeer dalende linnenprijzen hiervan het gevolg.
]
Enkel méér uren kloppen bleef voor hen als oplossing over, vermits hoger
rendement behalen via investering in betere
getouwen niet in hun mogelijkheden lag.
Het probleem nam dus gestaag toe. Meer dan de helft van de wevers woonde in
uniforme, verdieploze tweekamerhuisjes in kleine geïsoleerde dorpen. ’s Zomers
waren sommigen actief als wieders of slijters bij een of andere vlasboer, ’s
winters weefden ze linnen in gezelschap van moeder de vrouw en de kinderen die
garen sponnen. Ze werkten dag in dag uit tegen een hongerloontje, waarmee ze
nauwelijks wat karnemelkpap, roggebrood en enkele aardappelen op tafel kregen.
Typisch
wevershuisje
Op het platteland.
Ondanks groeiende productie en diversifiëring
hebben we, bij nader toezicht, dus veeleer te maken met een overgangseeuw
op vlasgebied “ die reeds de
kiemen van haar verval, een eeuw later, in zich droeg. “
]
En de enige grootindustrie in
Vlaanderen zorgde ons inziens allesbehalve voor welvaart voor allen!
Eén opmerkelijke
conclusie wat betreft de 18e eeuw dringt zich
derhalve op: de productie nam toe en de handel bloeide, maar grotendeels dankzij
de vindingrijkheid van onze boeren en handelaars die de officiële kanalen
omzeilden en via een alom toegepaste sluikhandel hun omzet op peil hielden.
M.a.w. de quasi volledige vlasnijverheid “overleefde” zéér succesvol dankzij
smokkel en gesjoemel! En uiteraard het zweet van duizenden kleine lieden, die
via het vlasbedrijf probeerden het hoofd boven water te houden, in een
regelrechte struggle for life…
OPMERKING:
Opdat de lezer geen verkeerde conclusies zou trekken, willen wij benadrukken dat
de mening die wij vertolken omtrent het aspect smokkel géén enkele
“veroordeling” inhoudt betreffende de houding van onze voorvaderen. Eerder zijn
wij geneigd een zekere sympathie te koesteren in de zin van “faut le faire!”
Wij wilden vooral aantonen dat een industrie die zijn toevlucht moet nemen
tot smokkel om te kunnen groeien of aan de bak te komen, bezwaarlijk een
“gezonde” nijverheid kan worden genoemd. Want waarom smokkelt men? Door de band
omdat men via verkoop langs officiële kanalen te weinig winsten overhoudt.
M.a.w., de douanereglementeringen zitten er voor iets tussen maar ook de winsten
zelf!
Vooral de omvang
ervan verraste ons: exacte cijfers hebben wij uiteráárd niet gevonden, maar de
Handelskamer te Amiens “schatte” de omvang van de smokkel rond 1780 op 100.000
stuks, zijnde twee derden tegenover een officiële handel van één derde!
In diezelfde periode gewaagt men van een mogelijke omvang van 80 %
smokkelactiviteit in Zeeland.
Als we de zaken op
die manier bekijken, blijft van de traditionele theorie als zou het linnen aan
de “basis” liggen van onze stijgende welvaart in de Oostenrijkse periode, niet
veel meer over. De vlasnijverheid was inderdaad van “cruciaal” belang voor de
Vlaamse bevolking maar de link naar “welvaart” voor het gros van de mensen lijkt
ons overtrokken. Bloei in de vlassector? Zeker, althans voor sommige grote
wevers tot rond 1770, handige linnenhandelaars en grondbezittende vlasboeren:
zij komen voorlopig als enige overwinnaars uit de strijd. Voor zowat alle
anderen die in de vlasindustrie een broodwinning zochten – en dat waren er
vélen! – was het al die tijd werkelijk knokken geblazen, wat veeleer op
bloei-met-ondermijnende-tendenzen-in-zich wijst. Familiale huisnijverheid zonder
broodnodige moderniseringen bij gebrek aan voldoende kapitaal, éénzijdige
overtrokken plattelandsbelangstelling voor de vlasindustrie, piepkleine
landbouwareaaltjes, dalende lonen en prijzen in de vlassector, sterk uitvergrote
buitenlandse concurrentie en smokkel om de zaken draaiende te houden, zijn
evenzoveel factoren die daarop wijzen.
Na 1770 zullen het ook deze elementen zijn die het definitieve verval van de
proto-industriële vlasnijverheid zullen bespoedigen.
6. De 19e eeuw: op weg naar de ondergang.
a.
ONDER FRANS BEWIND.
Toen
wij in 1794 door Frankrijk werden geannexeerd was het meteen ook afgelopen met
het Ancien Régime, zoals dat eeuwenlang had gefunctioneerd op juridisch en
institutioneel vlak. Een hele reeks maatregelen en meer spontane omschakelingen
op diverse terreinen luidden nieuwe tendenzen in, waarvan de meeste tot op de
dag van vandaag zijn blijven bestaan. Eén daarvan, helaas, was het in gang
zetten van het definitieve verval van de Vlaamse huiselijke vlasnijverheid.
Aanvankelijk waren
de verwachtingen nochtans hoog gespannen: door de aanhechting viel immers de
tolbarricade tussen Vlaanderen en Frankrijk weg waardoor voor ons, eindelijk,
dat immens Franse afzetgebied openging. Tussen 1795 en 1810 kende de Leistreek
gouden jaren: het Leieroten werd nu volop toegepast ondanks een nog steeds
gehandhaafd officiëel verbod en het in-kwaliteit-stijgende-linnen vond afnemers
in overvloed over de Franse grens. Enkele belangrijke legerbestellingen hielpen
daarbij.
Ook in Gent hielden de meeste sectoren stand tot omstreeks 1808.
Uit gegevens, verzameld door C. VANDENBROEKE, blijkt bovendien dat de
handelsomzet op de diverse markten, met uitzondering van die van Gent en Aalst,
onverminderd expansief verder ging tot en mét het eerste kwart van de 19e eeuw,
met hooguit enkele jaren van crisis op het einde van de Franse periode.
De belangrijkste verzamelmarkt was inmiddels Tielt geworden, beter geöriënteerd
voor Franse bevoorrading.
Het
gunstige effect van de annexatie wordt wellicht enigszins overschat, vermits
onze uitvoer naar dat land voordien reeds aanzienlijk was via de sluikhandel.
(Een exacte orde van grootte valt uiteraard niet in te schatten, maar de globale
uitvoer richting Frankrijk moet voor de 18e eeuw zeer zeker heel wat hoger
worden ingeschat dan de officiële cijfers laten vermoeden.) Niettemin werd er
ongetwijfeld flinke aanwinst geboekt op de Franse markt zelf. Daartegenover
stonden evenwel belangrijke verliezen die onze linnennijverheid te verwerken
kreeg op andere fronten. Zo zorgde het Franse uitvoerverbod naar Spanje en haar
koloniën (1794) ervoor dat voor ons die markt quasi totaal verloren ging.
Parallel trouwens deed Frankrijk zichzelf de das om, vermits met die prohibitie
eveneens voor hun beste klant de deuren gesloten werden. Zelfs nadat het verbod
terug ingetrokken was (1795) normalizeerden de betrekkingen zich slechts ten
dele wegens de té grote gevaren op zee door het oorlogsgewoel (o.a. Maritieme
oorlog 1798).
De Engelsen
daarentegen zagen hun omzet op een jaar of vijf met 400 % stijgen, vermits zij
moeiteloos de Vlaamse en Franse producten vervingen op de Spaanse en Amerikaanse
markten. Gelukkig werd duur en traag transit overland via Frankrijk opnieuw
toegelaten en waren er steeds Franse en Spaanse schepen te vinden in vredestijd
en “neutralen” in oorlogstijd om de vaart te wagen, zodat Faipoult kon
opscheppen met een verkoop van 5/8en van de linnenproductie van het
Scheldedepartement aan Spanje.
Door de “continentale blokkade” (1806) werd de handel met Spanje nagenoeg
onmogelijk. Tijdens de Spaanse oorlog (1808-1813) verminderde wat ons nog restte
aan trafiek op Spanje opnieuw met de helft. De fabrikage van linnen in ons land
viel terug op zowat één tiende van het normale productiepeil: talrijke bedrijven
gingen over kop. Cijfers met betrekking tot de productie van het
Scheldedepartement – traditioneel gericht op de Gentse lijnwaadmarkt en dus op
Spanje – verduidelijken veel:
1792: 200.000 stuks
1804: 175.000 stuks
1812: 129.474 stuks
1813: 100.000 stuks
Bovendien was het belangrijkste resultaat van
Napoleon’s blokkade, ingevoerd als antwoord op de Engelse represailles t.o.v. de
Franse handel, de intensivering van de Engelse handelsbetrekkingen met Amerika:
een concurrentie, gebaseerd op mechanisatie, die zich aldaar zo stevig
inburgerde dat onze plattelandsindustrie op basis van huiselijke handarbeid er
tussen 1815 en 1848 zou aan tenonder gaan. Het enige lichtpuntje voor het
Vlaamse linnenbedrijf was, buiten de Franse aanwinsten, de stagnatie van de
Silezische weverij, na de bezetting van Pruisen. Dat dit echter de rampzalige
verliezen voor ons land in Spanje niet kon compenseren, hoeft nauwelijks betoog.
De door de Fransen
veroorzaakte miserie liet zich voelen in alle sectoren van het vlasbedrijf: de
verschillende soorten weefsels kwamen naast dezelfde Franse artikelen op de
markten terecht, vermits de Franse bedrijven nu grotendeels bevoorraad werden
met Vlaams kwaliteitsvlas ; de bleeknijverheid onderging de weerslag van de
productievermindering en zelfs onze nationale trots, de Brusselse
kantnijverheid, kwam in zeer nijpende schoentjes te staan. Nochtans bereikten
onze kantgarenspinsters inmiddels nooit geziene fijnheden (metrisch nr. 1310).
Het gebrek aan uitvoermogelijkheden stimuleerde de concurrerende Saksische en
Zwitserse kantindustrie, terwijl mechanisch geweven “tule” geweldig in de
mode kwam. Dit laatste fenomeen hoeft ons niet te verbazen, wanneer we bedenken
dat één mechanische wever op één dag de kwantiteit produceerde waar een
kantwerkster 15 maanden mee bezig was, zodat het prijsverschil tussen tule en
handgekloste kant per meter in de orde lag van 15 fr. t.o.v. 1.000 fr.
Hoewel tule slechts
een à jour geweven product was en géén mechanische nabootsing van
gekloste kant, viel het zeer in de smaak van de volksklasse voor het opsmukken
van hun kledij. Frankrijk volgde het in Engeland uitgevonden procédé, maar ook
Gent sprong op de boot. In 1822 richtten enkele Engelsen er een vennootschap op
die een fabriek opzette waarin tegen 1830 zo’n 400 arbeiders tewerkgesteld
waren, naast een 2000-tal thuiswerkers. Ondanks het enorme succes van het
product overleefde het bedrijf de Belgische Omwenteling niet.
Inmiddels ging ook wat restte aan Henegouwse weverij ter ziele, zodat de
linnenweverij nu een exclusief Vlaamse aangelegenheid geworden was, met het
Leiedepartement als motor.
Ook wat de Franse
periode betreft mogen we concluderen dat de productie gedurende het grootste
gedeelte van die jaren aangroeide, maar dat de “omstandigheden” er niet op
verbeterden.
“ In 1765 werkten er in Vlaanderen ongeveer
200.000 mensen in de linnenindustrie. In het jaar IX (1800-1801) werkten er in
het Scheldedepartement alleen 101.033 personen in het spinnen en 21.821 in het
weven. “
De globale betekenis van de linnennijverheid in
verhouding tot het fysisch product uit de primaire sector liep sterk terug, de
reële lonen van de wevers bedroegen nog slechts de helft van die rond 1770-1780,
linnenprijzen daalden verder terwijl de vlasprijzen stegen. Kortom: de sociale
aftakeling, ingezet rond 1770-1780, ging onverminderd verder.
b.
HET HOLLANDSE TIJDVAK.
De kortstondige
vereniging met Nederland (1814-1830) zorgde al evenmin voor voorspoed in de
Vlaamse vlasindustrie. Cijfers, die de handelsomzet van linnen in Vlaanderen
opgeven in aantal stuks, tonen nochtans topscores. Nog nooit in haar
geschiedenis had de Vlaamse linnennijverheid méér geproduceerd.
Eens te meer, helaas, hebben we het over productie en niet over stijgende
winsten en welvaart. Bovendien begon de Gentse markt met een reprise
vanaf 1815 om vrij vlug te stagneren en definitief af te takelen rond 1825.
]
Frankrijk immers, met het oog op de uitbouw van een eigen moderne
linnenindustrie, hernam zijn protectionistisch tolbeleid met verdubbelde
krachten, terwijl ook de Spaans-Amerikaanse markt voor ons definitief verloren
ging. De vereniging met Nederland was daarenboven géén optimale keuze, gezien
wij in de eeuwen van scheiding uiteenlopende wegen waren ingeslagen die het
gemeenschappelijk beleid met moeilijke problemen confronteerde. Wij, het
industriële Zuiden, hadden nood aan een beschermend tolstelsel, terwijl het
handeldrijvende Noorden juist baat had bij zo laag mogelijke toltarieven.
Nochtans streefde
Willem I er onverpoosd naar onze economische opbloei te bevorderen. Zijn
inspanningen leverden onmiskenbaar vruchten op voor Wallonië: de steenkool- en
metaalindustrie, die omgevormd werden tot grootindustrieën en de wolnijverheid
van Verviers. De vereniging van krachten was met Vlaanderen minder evident,
vermits wij slechts de vlasindustrie als gespreksonderwerp hadden – naast een
ontluikende gemechaniseerde katoennijverheid - waarbij onze vlasbelangen
indruisten tegen die van Holland. In het Noorden werd immers veel vlas geteeld,
maar dat werd traditioneel aan onze concurrent Engeland geleverd, vermits
Nederland zelf geen verwerkingsindustrie van betekenis terzake had en wij van
oudsher nooit enige interesse voor hun vlas hadden betoond omdat we hun vlas
kwaliteitshalve onbruikbaar vonden. Bovendien importeerden zij sinds
mensenheugnis grote hoeveelheden linnen uit Silezië en Westfalen die vóór de
vereniging met het Zuiden opliepen tot 80 % van de totale invoer aan
vlasproducten en verzorgden zij de transitohandel van Duits linnen naar
Engeland. Willem I wenste deze jarenlange goede relaties met zijn Duitse en
Engelse bloedverwanten niet op het spel te zetten en handhaafde dus zeer matige
invoerrechten, waardoor nu ook het Zuiden overspoeld werd met Duits linnen.
Tegelijkertijd veroverden mechanisch vervaardigde Engelse katoentjes de
Belgische markt: een niet te onderschatten concurrentie voor ons linnen.
Tot een voor ons bevredigende consensus kwam het niet: de Vlaamse industriële
belangen delfden steevast het onderspit t.o.v. de Hollandse handelsbelangen. In
de tijd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden emigreerden dan ook heel wat
linnenhandelaars en –wevers naar Frankrijk, waaronder Kortrijkse damastwevers
die hier bezweken onder de buitenlandse concurrentie.
Het
vlasvraagstuk was in het bijzonder onoplosbaar doordat hetzelfde dilemma nu
tussen de beide entiteiten bestond dat voordien reeds in het binnenland voor
gevechten op leven en dood had gezorgd: Nederland was een vlasteeltgebied, wij
waren linnenwevers. Franse en Engelse opkopers kregen nu de vrije hand om
massaal ook óns vlas te verwerven, via de bereidwillige tussenkomst van
Hollandse handelaars. Terwijl de dure prijzen die ze betaalden onze industrie in
moeilijkheden bracht, draaiden de hunne op volle toeren met onze superieure
vezels, waardoor hun concurrentiële kracht nog werd vergroot. Tussen 1814 en
1819 verdubbelden de vlasprijzen in eigen land, iets waar enkel de Henegouwse
boeren gelukkig mee waren. Aan Vlaamse kant hadden nu ook de boeren stilaan door
dat bij de hele toestand op termijn niemand in Vlaanderen nog baat zou hebben.
Al bij al
exporteerden wij redelijk goed want door de dalende lonen bleef ons linnen
competitief, inclusief op de Hollandse markt.
Onze industrie, in eigen land ondermijnd door de stijgende kostprijs van de
grondstoffen (dat slechts kon worden te lijf gegaan met een vermindering van het
weversloon met een derde, waardoor de verpaupering bij het Vlaamse
textielproletariaat nog aanzienlijker werd) en de verpletterende concurrentie
van Duits linnen, was echter in hoofdzaak aangewezen op afzet van haar productie
naar Frankrijk en Spanje. Welnu, op beide markten - Frankrijk, voor 50 % afnemer
van onze productie en Spanje, voor een vierde - verliep de handel allesbehalve
vlot. Spanje was in de latere Franse periode
voor onze linnenexport gesloten geweest: Engeland had het gat gevuld, maar
daaruit was vlug een voorkeur voor Engels linnen bij de Spanjaarden en hun
kolonisten gegroeid. Onze handelaars moesten dus van meet af aan herbeginnen met
het promoten van de Vlaamse goederen. Bovendien was de Onafhankelijkheidsstrijd
die in de Spaanse koloniën werd gevoerd (1810-1823) niet van die aard om de
zaken voor ons te bespoedigen. De Spaanse regering was nochtans bereid de zaken
voor ons te herzien. Ze eiste echter compensaties in de vorm van een soepeler
regeling voor haar eigen wijn: een kans die onze onderhandelaars lieten liggen.
Wat
Frankrijk betreft: daar werd de moordlustige
ondermijningspolitiek t.o.v. onze industrie met vereende krachten opnieuw
verdergezet. Reeds in 1814 werden de linnenrechten op onze export verdubbeld en
het transito over Frankrijk naar Spanje werd zondermeer verboden. Omdat
Frankrijk zijn bleekindustrie wilde beschermen werd ons gebleekt linnen extreem
zwaar belast, zodat de Vlaamse blekerij er aan ten onder ging. Kortrijkzanen
openden noodgedwongen bijhuizen op Frans grondgebied. Willem I had legaal gezien
een represaillerecht op de gevoerde Franse protectionistische politiek, maar
wachtte jarenlang af of de pogingen tot onderhandelen iets zouden opleveren. Pas
in 1824 keurde hij een wet goed die de invoer van een hele reeks Franse
producten (van porselein over graanolie tot wijn) viseerde, via hoge
invoerrechten enerzijds en verbod op invoer van andere producten anderzijds. De
Fransen reageerden heftig met een verhoogd tarief in 1825
,
maar Willem dreigde nog verder te gaan als de onderhandelingen niet tot een voor
beide partijen aanneemlijke consensus leidden. In Franse industriële kringen
gingen nu stemmen op om ernstig werk te maken van een handelsakkoord, terwijl
men in de Kortrijkse linnensector aandrong op voorzichtigheid en voorstelde dat
men misschien beter verhoogde invoerrechten op secundaire importartikelen (zoals
koffie en tabak) als pressiemiddel zou gebruiken, dan wel Frankrijks voornaamste
exportproduct – wijn – daarvoor te gebruiken, uit vrees voor represailles die
onze industrie finaal zouden kelderen. De wet van 1824 en de represaille van
1825 hadden immers in het Kortrijkse reeds voor een gevoelige daling van de
linnenuitvoer naar Frankrijk gezorgd: men vreesde nu werkelijk het ergste.
In Oost-Vlaanderen
was de toestand toen nog niet zo dramatisch: volgens een rapport – uit 1852! –
realizeerde de provincie in 1825 haar hoogste exportcijfer ooit naar Frankrijk
Wanneer we de
optelsom maken van het verlies van de Spaanse overzeese afzetgebieden en de
terugloop van de handel op Frankrijk, mag het jaar 1825 als een eerste coup
de grâce worden beschouwd. Sindsdien wijzen alle productie- en marktcijfers
voor het eerst in eenzelfde dalende richting.
Steeds meer wevers uit de grensstreken gingen immers tijdens de week in
Noord-Frankrijk weven om aan de hoge douanetarieven te ontsnappen!
Ondertussen waren de roters ervan overtuigd geraakt dat roten in stromend water
betere garanties gaf op kwaliteit. In brede kringen wist men nog niet dat het
Leiewater bijkomende chemische bestanddelen bezat die het Leieroten in de
komende eeuw wereldfaam zou bezorgen. Men aasde vooral op de hoeveelheid
“stromend” water, dat in de diverse rivieren en kanalen in Vlaanderen voor
betere kansen kon zorgen. Onomwonden werd nu - en dat is nieuw - door de Vlaamse
Handelskamers naar voor geschoven dat de belangen van de vlasindustrie
primeerden boven die van de visserij. Nochtans bleef het rootverbod in de
rivieren gehandhaafd, zowel onder het Franse als onder het Hollandse bewind.
Maar de overtuiging van de boeren was onderhand zo sterk geworden dat het verbod
steeds vaker aan de laars werd gelapt en de boeren liever een verbalizering
riskeerden, dan nog verder te blijven roten in hun putten en montées.
Een laatste aspect
van belang voor de Hollandse tijd, lijkt ons het volgende: de vereniging met
Nederland had voor onze linnenindustrie heilzaam kúnnen zijn zo wij ons zouden
gericht hebben op uitvoer naar de Hollandse koloniën.
Een toenemende trafiek overzee had de continentale verliezen kunnen compenseren.
Waarom hebben wij dat niet geprobeerd? Het is natuurlijk wél zo dat de
Nederlandse liberale tolpolitiek het vreemde linnen begunstigde t.o.v. onze
producten, zodat het Vlaamse handelsvolume so wie so slechts een fractie zou
vertegenwoordigd hebben in de totale export naar Java en consoorten. En het is
ook zo dat de vereniging met Nederland té kortstondig was om die nieuwe trafiek
kansen te geven. Maar er was méér aan de hand. Vlaanderen is immers nooit een
zeevarende natie geweest: de idee alleen al schrok ons af! Daarom hebben wij,
reeds van in de Middeleeuwen, steevast beroep gedaan op vreemde schippers om
onze producten te verschepen en de sluiting van de Schelde heeft deze houding
enkel versterkt.
Een belangrijke
nuance moet hier worden gemaakt: er waren wél pogingen geweest in de 17e-18e
eeuw om koloniale handelscompagnieën op te richten, maar die waren steevast in
de kiem gesmoord door de mogendheden.
Zich inlaten met
koloniale handel vereiste kapitaalkrachtige ondernemers, geassociëerd in
allerlei verbanden. De Vlaamse industrie echter, en de linnenhandel in het
bijzonder, zat sinds eeuwen in handen van kleine handelaars, wier horizon
noodgedwongen niet verder reikte dan Frankrijk en Spanje.
“ De Vlaamse
linnenweverij bleef onverschillig tegenover de koloniale trafiek. Het was voor
haar, bij gebrek aan geld, materiëel onmogelijk. “
Omdat onze lokale katoenindustrie reeds
gemechaniseerd was, de touwtjes er in de hand gehouden werden door
kapitaalkrachtige katoenbaronnen en de concurrentie op dat vlak ook niet
vergelijkbaar was, kon deze industrie wél op de boot naar de Nederlandse
koloniën springen en haar import aldaar met de factor 17 vermenigvuldigen. Het
stijgend succes van de gemechaniseerde katoen- én wolindustrie ontketende
bovendien een belangrijke bijkomende concurrentie voor de proto-industriële
linnennijverheid. ]
Niet te verwonderen dus dat de Orangisten in 1830 veeleer in die kringen zullen
moeten worden gezocht en niet in die van het linnenbedrijf!
c.
DE BELGISCHE OMWENTELING EN DE
CRISIS NA 1830.
De
revolutie van 1830 maakte België onafhankelijk maar veroorzaakte tevens een
grondige malaise in de vlasindustrie. De sluiting van de Hollandse binnen- en
buitenlandse markten stortte de gehele Belgische economie in een drie jaar
durende depressie, terwijl de vlasnijverheid vooral de gevolgen ondervond van de
Franse gelijktijdige revolutie die een stagnatie van de Franse markt met zich
meebracht. De linnenuitvoer kreeg een terugval van een dikke 25 % te verwerken,
waarvan 22 % te wijten was aan de verminderde afname door Frankrijk.
Vandaar dat de Handelskamer van Kortrijk, die inmiddels de leidende rol gaan
spelen was in de verdediging en stimulering van het vlasbedrijf, onafgebroken
bleef hameren op het sluiten van een wederkerig gunstig handelsakkoord met
Frankrijk Ze eiste eveneens een protectionistisch beleid t.o.v. Saksisch en
Silezisch linnen, dat door het behoud van de Hollandse toltarieven nog steeds
ons land binnen stroomde – hoewel juist die Hollandse tarieven één van de vele
motieven waren geweest, die aan de basis lagen van de hele revolutie! -.
Leopold I zag
aanvankelijk méér heil in een uitbreiding van de afzetmarkten en vond dat België
stilaan werk moest maken van een grotere oriëntering op overzeese landen.
Toltarieven waren daarbij van ondergeschikt belang: bovendien wenste hij de
relaties met Duitsland niet te hypothekeren. Maar:
“ De Vlaamse
linnenweverij kon de Franse markt niet missen. Sinds eeuwen was onze
lijnwaadhandel grotendeels naar Frankrijk gericht. Het verlies van de Spaanse
markt, alsook de tegenzin om overzeese afzetgebieden te winnen, hadden na 1830
deze eenzijdige oriëntering nog verscherpt. De linnenweverij klampte zich aan
Frankrijk als aan een redplank vast. “
De
Nijverheidscommissie, die in 1831 door het Ministerie van Binnenlandse Zaken was
gesticht, steunde de visie van de Kortrijkse Handelskamer en vond eveneens een
uitbreiding van de export naar Frankrijk wenselijk. Doch, toen in Parijs in 1833
algemene economische onderhandelingen werden aangevat, bestond de delegatie van
zes Belgische afgevaardigden uit vijf vertegenwoordigers van de steenkool- en
metaalindustrie en slechts één voorspreker voor de vlasnijverheid. Bovendien
kwam men niet tot een akkoord, zodat Félix Béthune in Kortrijk nu het voortouw
nam en als woordvoerder van de Vlaamse linnenweverij represailles tegen
Frankrijk eiste. Een en ander leidde tot de wet van 1834 waarbij de
invoerrechten op buitenlands linnen wat werden opgetrokken, maar die nog ver
verwijderd was van wat de vlasnijverheid in feite beoogde.
Nochtans was de linnenweverij reeds sinds 1832 aan een herleving toe: in
vergelijking met 1831 nam de linnenuitvoer in ons land toe met de factor 2,5
tegen 1834.
|
Jaar |
Totale Belg.linnenuitvoer |
Belg.linnenuitvoer naar
Frankrijk. |
|
1831 |
11.024.190 Fr |
10.652.959 Fr |
|
1832 |
12.724.775 |
12.050.340 |
|
1833 |
16.956.165 |
15.914.426 |
|
1834 |
28.386.952 |
25.813.819 |
Belgische linnenuitvoer.
Hierbij moet worden
opgemerkt dat de verkoopprijzen i.v.m. 1823 sterk waren gedaald (8 Fr / kg in
1823 t.o.v. 6,25 Fr / kg in 1834) maar het volume van 1834 benaderde opnieuw dat
van 1823.
Aandringen op een tolverbond met dat land was derhalve gewettigd. Totaal
onverwacht kwam er in 1836 een bevredigend Frans-Belgisch handelsakkoord uit de
bus, waarbij de Franse tollen op ons linnen aanmerkelijk werden verlaagd. Het
jaar daarop kocht Frankrijk zowat de totale Belgische linnenexport op.
De toekomst zag er rooskleurig uit …
d.
DE MECHANISATIE: VANAF HET KEERPUNT
VAN 1837 TOT DE NIJVERHEIDSCRISIS VAN 1846-1848.
Tijdens de periode 1837 – 1848 bereikten de
diverse problemen waarmee de Belgische linnennijverheid te kampen had een
culminatiepunt, waarmee de definitieve neergang van deze industrie zou worden
ingezet. Een aantal factoren versnelden immers gelijktijdig de dalende trend in
overlevingskansen.
a.
Engelse concurrentie.
Vooreerst was er
het onvoorziene gevolg van de Franse kompensatiewet van 1836, waarbij een
algemene tariefverlaging op de vlasproducten was overeengekomen, doch zonder
onderscheid van herkomst.
“De ontmanteling van de toldam stelde de Engelse
konkurrentie in 1837 plotseling in staat de Franse markt te veroveren. Een
onbeschrijfelijke paniek greep de Franse en Belgische vlasnijverheid aan en
veranderde de glansrijke Vlaamse verwachtingen van het vorige jaar in een
katastrofe.”
De Engelse vlasgarenverzendingen naar en
linnenimport in Frankrijk verhonderdvoudigden op respectievelijk vijf en drie
jaar tijd.
Buitengewone omstandigheden droegen daar toe bij: enerzijds was er de
perfectionering van de Engelse mechanische vlasspinnerij, die een fijnere
kwaliteit mogelijk maakte, concurrentiëel met de Franse garens. De Engelse
bedrijfskosten waren minstens 50 % lager, zowel wat oprichtings- als
uitbatingskosten betrof, vermits zowel de lonen als de drijfkracht er stukken
goedkoper waren dan in Frankrijk. Bovendien werkten de Engelsen bij voorkeur met
spotgoedkoop Russisch vlas (dat harder was en daardoor makkelijker te verwerken
viel), waardoor de meterprijs van Engels mechanisch linnen twee derden goedkoper
was dan het Franse. Hun export van mechanisch gesponnen garen werd daarenboven
begunstigd door een uitvoerpremie van 15 %, die van de tolrechten kon worden
afgetrokken. Tenslotte had de Amerikaanse financiële crisis van 1836-1837 een
crash in de banksector veroorzaakt, met heel wat faillissementen van
handelshuizen tot gevolg, waardoor de Engelse uitvoerhandel op Amerika werd
getroffen. Om het hierdoor ontstane immense werkloosheidsprobleem op te vangen
gooide Engeland zich op de Franse markt.
De
Vlaamse handelaars, om het hoofd enigszins boven water te houden, verkochten hun
producten met 25 % verlies, terwijl de vlasprijzen hier te lande met 30 %
daalden.
Hetzelfde
probleem van gebrek aan concurrentiekracht trof de Belgische
mechanisatiepogingen. Ook bij ons waren kapitaal, energie, machines en
arbeidskosten een veelvoud duurder dan in Engeland.
Bovendien kampten wij met een gebrek aan specialisatie. Engelse spinnerijen
legden zich regionaal toe op het vervaardigen van een beperkt aantal
garennummers. Wij probeerden het ganse assortiment nummers in iedere fabriek aan
te maken waarbij de spinspoelen voortdurend moesten worden heringesteld: een
kostelijke en tijdrovende bezigheid die een vermindering van productiviteit tot
gevolg had. De Engelse arbeiders kregen hogere lonen maar de
arbeidsproductiviteit lag er hoger. Tenslotte beschikten zij over eigen
deskundige mechaniciens die wij moesten inhuren.
Plots
werd duidelijk dat de ommezwaai van 1837 géén incident de parcours meer
was, maar een tweede coup de grâce. Een nieuwe trend, nl. die van de
mechanisering was onomkeerbaar ingezet en enkel zij die op deze kar sprongen
zouden nog een rol kunnen spelen. Zoals dat vaak het geval is met nieuwe
tendenzen bleven teveel Belgen blind voor deze evolutie: het zou op termijn de
finale doodsteek betekenen van onze vlasindustrie.
b.
Mechanisering.
Men
kan zich terecht vragen stellen waarom vooral de Vlamingen zo halsstarrig gekant
bleven t.o.v. mechanisering in de vlassector. Het verhaal is echter niet zo
simpel, want ook hier was sprake van een samenloop van omstandigheden. Laat ons
de verschillende elementen even overlopen.
1.
“
Wol en katoen zijn onder oogpunt der mechanizatie het vlas voorafgegaan. De
mechanizatie van de vlasindustrie werd vertraagd door de moeilijkheid om de…
kleefstof die de vlasvezels onderling verbindt te verwijderen. Wat de spinster
bereikte door een eenvoudige drukking van haar met speeksel bevochtigde vingers,
bleef lang onuitvoerbaar door het mechanisme. “
Pas wanneer de Fransman de Girard de vlasvezels
onderdompelde in een extra bad van alkaline, zodat de pectine ontbonden werd,
kon hij die uitrekken met behulp van cylinders – zoals men bij katoen doet –
zodat fijnspinnen effectief mogelijk werd. Dit
procédé, slechts daterend van 1810, werd tenslotte in Engeland verbeterd door
John Marshall, die in 1820 in Leeds een eerste baanbrekende spinnerij oprichtte.
Voordien was ook in Engeland reeds geëxperimenteerd – sinds 1740! – maar de
machines waren te duur en vooral te rudimentair: handspinnerij bleef al die tijd
goedkoper en leverde betere resultaten. De gecombineerde uitvindingen van de
Girard en Marshall brachten vooral in Engeland een boom van steeds verder
geperfectioneerde spinnerijen op gang, dat land een voorsprong bezorgend die
weldra niet meer in te halen was.
In België had
nochtans Lieven Bauwens zich inspanningen getroost op dat vlak, maar – ondanks
het feit dat hij gevangenen verplicht tewerkstelde
- kostte het onderhoud van zijn machines alleen al méér dan het handspinnen zelf
en het gesponnen garen was te grof om te beantwoorden aan de kwaliteitseisen van
de Vlaamse wevers. M.a.w. de lage lonen van onze handspinners waren een
onoverkomelijke concurrentiefactor voor Bauwens!
Verdere pogingen, met steun van Willem I en investeringen door grote bonzen als
John Cockerill, overleefden 1830 niet.
Het succes van
Engeland echter, verplichtte Frankrijk en België het voorbeeld te volgen en
desbetreffend reële inspanningen te doen. In het Franse Noorderdepartement
vertienvoudigde, vanaf 1836 op acht jaar tijd, het aantal vlasspinspoelen tot
96.650 stuks. Vijf jaar later had Frankrijk er reeds 250.000 en in 1867 was hun
aantal gestegen tot 705.000.
In het Brusselse werd een eerste vlasspinnerij gesticht in 1837, weldra gevolgd
door baanbrekende privé-initiatieven in Gent (“La Lys” en “la Linière Gantoise”
)
en Luik – vaak onder de vleugels van Cockerill -. In 1841 waren in België reeds
40.000 spoelen in werking, zij het meestal installaties die uit Engeland werden
gesmokkeld. De evolutie verliep traag: in 1846 evenaarden wij het aantal
Noordfranse spoelen van 1844, maar in 1895 was dat aantal slechts verdrievoudigd
tot 292.000 – waarvan 2/3 in Gent -. In vergelijking met het miljoen mechanische
spoelen in Engeland-Ierland-Schotland anno 1840 was dat uiteraard bedroevend
laag.
De hamvraag blijft: Waarom?
2.
Een
eerste reden moet worden gezocht in de algemene tegenstand tegen mechanizering
in de voornaamste centra van de toenmalige vlasindustrie, zijnde Vlaanderen.
Onomstotelijk bewijs hiervan vinden we reeds in de naamsverandering van de in
1838 opgerichte “Association Nationale pour le progrès de l’industrie linière”
in “… progrès de l’ancienne industrie linière”.
]
Kortrijk op kop verzette zich met hand en tand want vreesde kwaliteitsdaling
zowel als massale werkloosheid bij de handspinners. Ze noemde de Engelse
spinnerij zondermeer een “hersenschim”. F. Béthune, toen voorzitter van de
Kortrijkse Handelskamer, was er van overtuigd dat mechanisch garen in het
buitenland weldra zou worden geweerd en dat men zich opnieuw zou oriënteren op
ons veel betere handgesponnen garen. Die tak steunen was dus de boodschap. De
Westvlamingen staarden zich blind op de appreciatie van “écht Belgisch linnen”
op de jaarmarkten van Beaucaire en Reims en bleven maar hameren op hun
industriële op-handenarbeid-steunende “superioriteit”. Elders twijfelde men in
industriële kringen of die kwaliteitsnorm wel zó allesbepalend was en zag men in
dat volgehouden weerstand op termijn nefast zou zijn. Opvallend is dat
West-Vlaanderen in 1841 nog géén enkele mechanische spinnerij bezat, terwijl
Gent enkele jaren later reeds garen spon met 50.000 spoelen.
Enkel het Brugse Armenhuis instaleerde er 250 vóór 1850 en Roeselare begon
voorzichtig in 1854 met 3.600 spoelen om op te klimmen tot 15.500 in 1870.
Kortrijk begon er niet mee vóór 1865!
3.
Tegenstand tegen mechanisering was er uiteraard ook bij het proletariaat. Het
was evenwel géén typisch kenmerk van de Vlaamse arbeiders. Ook in Engeland
immers hadden de Luddisten in 1812 machines verwoest en in de Vervierse
wolnijverheid waren de Waalse arbeiders in opstand gekomen.
“De stugheid was
vanwege het werkvolk geen bewijs van bekrompenheid, maar een uiting van een
instinktmatig verweer. In Frankrijk, Engeland, Duitsland en Wallonië ging de
mechanizatie van de nijverheid in het algemeen door tegen de wil in van de
werkende klasse. “
]
De mensen begrepen meestal niet wat hen overkwam,
want vermoedden dat die “mère Canique” (= mechaniek) een soort
superwoman was met méér behendigheid die het brood uit hun monden en die van
hun kinderen kwam stelen!
Helemaal ongelijk hadden ze trouwens niet: in 1846 vonden slechts 90.000
arbeiders, zijnde 2 % van de Belgische bevolking, werk in de verzamelde
gemechaniseerde industrie. In de ambachtelijke nijverheid vereiste het zelfde
werk voordien vijf keer méér krachten. Het aantal traditionele textielarbeiders
in Oost- en West-Vlaanderen alléén reeds daalde tussen 1840 en 1846 van 277.000
naar 110.000.
4.
Oost- en West- Vlaanderen behoorden in de 19e eeuw
tot de armste provincies van het land. Gebrek aan kapitaal speelde de
vlasnijverheid dus parten. In dergelijke omstandigheden waren alle redenen goed
om maar niet te moeten investeren. Dit heeft ongetwijfeld een grote rol
gespeeld, ook wat betreft de trage evolutie in mechanisering wanneer die eenmaal
was ingezet.
5.
Hubert VAN HOUTTE preciseert dat
de late ommezwaai naar mechanisering in Vlaanderen, in tegenstelling tot
Engeland, vooral een kwestie was van tekort aan watermolens. Ook de
katoenindustrie werd er door gehinderd. Enkel Gent, waar de eerste mechanische
spinnerijen zich vestigden in de tweede helft van de 18e eeuw, was op dat vlak
enigszins competitief omdat ze kon profiteren van getijden op de Schelde. Via
een ingewikkeld sluizensysteem kon ze enkele molens van waterkracht voorzien,
iets waar men elders in Vlaanderen slechts kon van dromen. Uit vrees de vele
spinsters van hun broodwinning te beroven, werd de mechanisering echter
voorbehouden voor katoen. Slechts met de doorbraak van geperfectioneerde
stoommachines kon mechanisering overal worden doorgevoerd, maar de kostprijs
daarvan, samen met de bezorgdheid voor de tewerkstelling, blokkeerde de
modernisering in de vlassector tot rond 1840.
Deze reden krijgt meer gewicht wanneer we zien dat de wolnijverheid in Verviers
sneller tot mechanisering overging dankzij de drijfkracht haar bezorgd door de
Vesder. Stoomkracht was nadien een alternatief, maar in een streek waar noch
hout, noch steenkool in voldoende mate goedkoop voor handen was en waar de
potentiële investeerders in dure apparatuur niet in rijen stonden aan te
schuiven, kreeg dit alternatief onvoldoende kansen. Wellicht moet dus de
combinatie van gebrek aan drijfkracht én kapitaal als de voornaamste spelbreker
terzake worden gezien.
6.
Volgens C. VANDENBROEKE lag de
kern van het probleem elders. “De
industriëlen in Vlaanderen kozen immers de gemakkelijkste oplossing, berustend
op een regelrechte exploitatie van de overtalrijke loonarbeiders op het
platteland… Echte kapitaalinjecties, bedoeld om de plattelandseconomie te
stimuleren, kwamen… zelden voor… De Kern van het probleem lag niet op het vlak
van de gevoerde handelspolitiek, wel in de conservatieve en voorbijgestreefde
houding van de industriëlen.”
Deze stelling dient wat te worden genuanceerd. We zagen immers dat de winsten
van de handelaars-ondernemers (= potentiële industriëlen) sedert het einde van
de 18e eeuw stelselmatig waren uitgehold. De hamvraag lijkt ons of ze inderdaad
nog wel kapitaalkrachtig genoeg waren om in mechanisatie te investeren en zo
nieuwe winsten mogelijk te maken. Wellicht was hun conservatieve houding deels
noodgedwongen, vooral als zij hun train de vie niet wensten te
hypothekeren?
Beleggen in gronden is in dergelijk geval vaak rendabeler, vooral in een
bloeiende landbouwstreek, en het vereist minder inspiratie.
(zie 7.) Blijft evenwel de vraag waarom er wél geïnvesteerd werd in de
mechanische katoenindustrie.
De reden hiervoor moet
worden gezocht in het feit dat in betere tijden vooral in het Gentse
katoendrukkerijen ontstaan waren. Toen Napoleon een invoerverbod uitvaardigde op
calico’s moest men wel investeren in gemechaniseerde spinnerijen en
weverijen om de hele nieuwe katoenindustrie van vroegtijdige ondergang te
redden!
Dankzij deze reddingsoperatie, parallel met een geschikte
ondernemersmentaliteit, kon deze stad uitgroeien tot een belangrijke
industriestad in de loop van de 19e eeuw terwijl Kortrijk vasthield aan haar
traditionele linnenindustrie, gekoppeld aan een renteniersmentaliteit.
7.
De tandem VAN HOUTTE-MADDENS
wijst veeleer op de houding van de zuivere linnenhandelaars, traditioneel
behorend tot de meest welgestelde stedelijke burgerij. Zij vreesden dat
mechanisatie hun economische positie zou ondermijnen en schermden met de
kwaliteit van het handwerk, zedelijke en maatschappelijke belangen.
Zij “bestelden” wat ze dachten verkocht te krijgen. Bij dalende
afzetmogelijkheden stopten ze hun bestellingen, schakelden over op lucratiever
producten of trokken zich terug om te rentenieren.
Een en ander doet vermoeden dat de niet-bereidheid
tot investering in mechanisatie zowel bij de kapitaalbezitters als bij de
handelaars lag.
Wellicht hadden zij ook lessen getrokken uit de resem faillissementen die veel
familiale bedrijven in de katoensector opgelopen hadden in 1830, ten gevolge van
het opnemen van kortlopend krediet om te moderniseren en te hoge vaste kosten om
ze te kunnen aflossen bij een conjunctuurdaling. Té overmoedige investering in
de uitbouw van een “imperium” had zelfs John Cockerill tijdens de economische
crisis van 1838-1839 op de knieën gekregen. De krachtigste impulsen terzake
zouden slechts mogelijk worden bij de omvorming van familiale bedrijven tot
N.V.’s.
8.
Een zeer interessante hypothese
in dit verband wordt geformuleerd door W.HAAGEN. De grote problematiek lag
volgens hem in het feit dat de Vlaamse proto-industriële linnennijverheid
nauwelijks op basis van het putting-out-systeem was georganizeerd, wat in
Engeland via de tussenstap van de manufactuur de overgang naar
fabrieksindustrialisatie had mogelijk gemaakt.
Hierbij mengt hij zich in het fameuse proto-industriedebat, gelanceerd door F.
MENDELS die stelde dat huisnijverheid onveranderlijk industrialisering had
bevorderd. In het Vlaamse geval werd mechanisering integendeel verhinderd
doordat de proto-industrie gabaseerd was op het uitbuiting-door-handelsysteem
(= exploitation through trade). Bij “putting-out” “stelt de handelaar de
grondstoffen en/of productiewerktuigen ter beschikking en bepaalt hoe, wat en
hoeveel van een bepaald product dient geproduceerd te worden. Het
‘uitbuiting-door-handelsysteem’ daarentegen impliceert de formele
zelfstandigheid van de landelijke thuisarbeider. Deze werd gedetermineerd door
de sociaal-ekonomische situatie waarin hij leefde.” Traditionele
linnenhandelaars vonden dit systeem prima vermits ze zelf niet moesten
investeren en via marktreglementeringen toch het productieproces enigszins onder
controle konden houden. Zij hadden evenwel niet door dat het systeem hun
concurrentiepositie ondermijnde. Het aanbod aan producten was immers slecht
uitgebalanceerd: ieder dorp maakte een eigen specialiteit zonder zicht op de
mode-gebonden consumentensmaak vermits ze geen directe contacten hadden met de
internationale afzetmarkt. Vooral in crisisperioden leidde dit tot bedrieglijke
praktijken en prevaleerde kwantiteit op kwaliteit. M.a.w. er werd niet
doelgericht geproduceerd en bovendien hadden de wevertjes zelf onvoldoende
kapitaal om flexibel te reageren of zich nieuwe productiewerktuigen en adequate
grondstoffen aan te schaffen.
Entrepreneurship ontbrak volledig: de linnenhandelaars behoorden hooguit
tot de categorie van “handelskapitalisten” die hun condities opdrongen aan de
wevers maar slechts “indirecte” controle op het productieproces konden behouden.
Op de rug van de zeer lage loonkost van de thuiswevers trachtten zij met alle
mogelijke middelen hun winstbelangen te vrijwaren.
9.
Tenslotte was er o.i. ook het
veel beter uitgekiend entrepreneurship van de Engelse industriëlen. Vanin
het begin geloofden ze in mechanisering en doorgedreven research zorgde
voor superieure machines waarmee ze de fijnste garennummers konden vervaardigen.
Ze kochten overal, ook in België, de beste kwaliteiten vlas op en organiseerden
onderling een systeem van specialisatie.
Wij, Belgen, verkochten ons betere vlas en lieten onze spinnerijen draaien op
“blauw” vlas dat minder geschikt was voor fijnspinnen. Onze ondernemers zweerden
bij diversifiëring: alle nummers, zowel ketting- als inslaggarens. De
superioriteit van de Engelse garens, parallel met hun grotere fijnheid,
concurreerde België uit de markt.
c. Overproductie.
Naast niet meer te stuiten Engelse concurrentie
op de Franse markt en de onmiskenbare tegenstand tegen mechanizering, zij het om
begrijpelijke redenen, was er nog een derde probleem, nl. dat van onze
landelijke overproductie. Sinds de 17e eeuw, maar vooral in de loop van de 18e
eeuw hadden steeds méér mensen zich georiënteerd naar de vlassector. Talloze
keuterboertjes en werkloze textielarbeiders hadden in toenemende mate geprobeerd
een aanvullende broodwinning te vinden in
het spinnen van vlas of weven van linnen. Tot
1840 bleef in Oost-Vlaanderen het aantal weefgetouwen toenemen.
Op zich géén probleem, ware het niet dat de winsten noodgedwongen daalden omdat
de koek onder steeds meer gegadigden moest worden verdeeld. Gekoppeld aan
dalende traditionele afzetmarkten zonder daadwerkelijke compensatie ervan op
nieuwe fronten, deed de Belgische vlasindustrie zichzelf op die manier de das
om. Het fenomeen betekende een intern kankergezwel dat in de 19e eeuw finaal de
ondergang realizeerde. Van enige coordinatie terzake was immers nauwelijks
sprake: duizenden wevers werkten met eigen heel beperkt kapitaal en gooiden
ongereglementeerd hun producten op de markt, ook wanneer zij die met verlies
moesten verkopen. Dalende productie in Oost-Vlaanderen van ca. 200.000 stuks
tussen 1818-1825 tot 165.000 in 1840 was hier dan ook het onvermijdelijk gevolg
van.
Stimulering van de vlas- en linnenexport werd
nochtans met alle middelen geprobeerd. Inmiddels had men begrepen dat een
protectionistisch vlasexportregime de zaak niet kon redden. Engelse spinnerijen
immers, evenals de Franse, draaiden nu in hoofdzaak op Russisch vlas. Daarom
werd alles op alles gezet om handelsverdragen
met Frankrijk of met het Duitse Zollverein in de wacht te slepen. De
meerderheid van de Belgische nijveraars zag heil in een tolunie met Frankrijk,
het belangrijkste afzetgebied (9/10en), vooral toen bleek dat de tolmuur,
opgeworpen in 1842 door dat land tegen de Engelse invoer van linnen, succesvolle
resultaten gaf. In beide landen, zowel Frankrijk als België, waren voor- en
tegenstanders te vinden voor dit idee en ook de andere mogendheden mengden zich
in het debat omdat ze zo’n tolunie voor diverse redenen vreesden. Toch werd er
jarenlang door beide gouvernementen onderhandeld. Hoewel België zich akkoord had
verklaard voor de aanleg van het Spierekanaal (= een afleidingskanaal van de
Marcq naar de Schelde), waarop de Noordfranse industrie hamerde maar dat door de
Westvlamingen ongewenst werd bevonden, kregen wij een bittere pil te slikken. De
Delespaulwet van 1841 voerde immers een toltarief in waardoor de uitvoerrechten
op Belgisch lijnwaad met een derde werden verhoogd. De Belgische vlasindustrie
eiste vergaande represailles, maar de regering verkoos verder te blijven
onderhandelen, vooral toen bleek dat de wet Delespaul geen noemenswaardige
uitwerking had op de Engelse concurrentie in Frankrijk. Een en ander leidde tot
het sluiten in 1842 van de Frans-Belgische “convention linière “, met een
geldigheidsduur van vier jaar, dat voor de Belgische linnenhandel géén directe
verbeteringen inhield, maar wel de Engelse exportindustrie trof zodat onze
garen- en linnencontingenten de plaats konden innemen die vrijkwam op de Franse
markten. Met graagte waren we bereid hiervoor enkele concessies te doen ten
gunste van de Franse wijnen, zijde en zout.
“Praktisch heeft de konventie van
1842 het verval der Vlaamse vlasnijverheid vertraagd. Zeker beschermde het
Franse tarief doelmatig de nationale industrie. Onder dit regime genoot België
een bevoorrechte plaats.” ]
Een werkelijke tolunie kwam er uiteindelijk niet, omdat de standpunten van beide
landen onverzoenbaar waren en de aangepaste hernieuwing van de konventie in 1845
verminderde onze uitvoer naar Frankrijk in plaats van die te bespoedigen.
Ter
illustratie: uitvoer van linnen naar Frankrijk i.v.m. totaal, uitgedrukt in ton
:
|
Jaartal |
Totale uitvoer |
Uitvoer Frankrijk. |
% van totaal |
|
1835 |
4.572 |
3.510 |
76.8 |
|
1836 |
4.612 |
4.289 |
93 |
|
1837 |
3.977 |
3.675 |
92.4 |
|
1838 |
4.872 |
3.481 |
71.4 |
|
1839 |
3.160 |
2.937 |
92.9 |
|
1840 |
3.396 |
2.523 |
74.3 |
|
1841 |
3.520 |
2.792 |
79.3 |
|
1842 |
2.777 |
2.349 |
84.6 |
|
1843 |
2.639 |
2.118 |
80.3 |
|
1844 |
2.860 |
2.354 |
82.3 |
|
1845 |
2.789 |
2.479 |
88.9 |
Pogingen om
Amerikaanse of Zuid-Oostaziatische markten te veroveren mislukten bij gebrek aan
kapitaalkrachtige rederijen, zodat werk gemaakt werd van een handelsakkoord met
het Duitse Zollverein. Daar zat potentiëel in vermits de handelsbetrekkingen met
de Duitse staten onbeduidend waren, ware het niet dat de Duitse linnenweverij
concurrentiëel was met de onze. Een handels- en navigatietraktaat werd
ondertekend in 1844, met goed resultaat voor verschillende Belgische
nijverheden, maar niet wezenlijk voor de vlasindustrie vermits het tarief voor
vlasproducten reeds werd verhoogd in 1847.
Wat
Spanje betrof, deed het Vlaamse linnen het goed in Catalonië. Door een
Spaans-Engelse overeenkomst echter in 1841 werd onze uitvoer naar dat land quasi
onmogelijk gemaakt en het duurde tot 1842 vooraleer een Spaans-Belgisch traktaat
het euvel herstelde. Omdat de Spaanse Cortès draalde met het bekrachtigen van
deze overeenkomst was België al die tijd aangewezen op sluikhandel, wat gezien
de afstand en het ontbreken van een directe zeeverbinding in feite uitgesloten
was.
Kortom, alle pogingen ten spijt, kwamen er geen bevredigende akkoorden die onze
afzetmarkten verruimden om onze overproductie op te vangen.
Ook intern beging
men vergissingen. Bij gebrek aan krachtdadige mechanisering, probeerde de
regering de huisnijverheid technisch te verbeteren. Vakscholen werden opgericht
en geperfectioneerde getouwen gratis ter beschikking gesteld. Om een en ander te
organiseren werden lokale comités in het leven geroepen, die hun toelagen
echter veelal besteedden aan vlasuitdelingen om werkloosheid op te vangen. Nobel
initiatief dat veel leed milderde maar op die manier vermeerderden ze de
overproductie en bijgevolg ook de armoede.(Tegen 1844 moest men in de Vlaanders
rekening houden met een derde absolute paupers.
)
In andere regio’s leverden de comités beter werk door zich integraal te houden
aan vakopleiding en de oprichting van modelwerkhuizen.
Bovendien streefde men naar het invoeren van nieuwe nijverheidstakken: lichte
wollen stoffen of mengstoffen met katoen. Veelal geloofden de nijverheidsmilieus
hier niet in: men achtte de concurrentie t.o.v. de bestaande productielanden
onmogelijk, hoewel er op de inlandse markten toenemende vraag naar was. Daarom
werd vooral de kantnijverheid gestimuleerd: zo kon men immers daadwerkelijk de
schare werkloze spinsters opvangen. Weldra zou echter ook deze industrie aan
overproductie ten onder gaan en Vlaanderen in de crisisperiode van 1847-1848 in
nog diepere ellende storten.
d.
Tweevoudige levensmiddelen- en nijverheidscrisis 1845-1848.
Vanaf het tweede
kwart van de 19e eeuw nam de pauperisatie in ons land ontzagwekkende vormen aan,
vooral in de industriële provincies. In tegenstelling tot Engeland en Frankrijk,
waar hetzelfde fenomeen een gevolg was van de toenemende mechanisering, moet de
reden ervan bij ons in de eerste plaats gezocht worden in het gebrek aan
uitvoerkansen. Steeds méér mensen zochten een bijkomend inkomen in de
vlasnijverheid, waarin ze een laatste redplank zagen. Het omgekeerde was evenwel
waar: naarmate de overproductie groeide, zwelde de armoede op tot een etterbuil.
Parallel werden de levensmiddelen duurder en daalde de Vlaamse linnenuitvoer
tussen 1835 en 1847 met 50 %.
In West- en Oost-Vlaanderen werd de toestand werkelijk catastrofaal van zodra de
Engelse mechanische producten Frankrijk overspoelden. Bovendien – en dat was
volgens J. KINDT de hoofdreden – draaiden er in eigen land in 1844 reeds zo’n
kleine 100.000 mechanische spinspoelen. De duizenden kilometers garen die die
machines sponnen, zorgden voor massale werkloosheid bij de handspinners.
“
Des machines aux cent doigts d’acier, d’une infatigable activité, sont venues
faire concurrence au travail lent et irrégulier de la fileuse, et dès ce moment
le filage à la main a été perdu.”
De familiaal georganiseerde oude linnenindustrie kwam eveneens in moeilijkheden
door de opkomende mechanische spinnerij. De vlasprijzen stegen en de grondstof
moest voortaan kontant worden betaald. Wevers die enkel leefden van een
weversloon konden dat niet. Evenmin hadden ze de middelen om mechanisch garen te
kopen, zodat ze stilaan met z’n allen het loonarbeiders-proletariaat gingen
vervoegen. Hun situatie was vooral schrijnend in die regio’s waar de grond duur
werd verpacht. Zelfs de landbouwer-wevers gaven het weven op: ze konden méér
winst maken met het verkopen van hun vlas dan met het zelf te verwerken.
Mislukte graanoogsten in 1845-1846, ten gevolge van gure winters, deden er een
schepje bovenop, terwijl de fameuze aardappelplaag in diezelfde periode dé
voedseloogst voor de armen reduceerde tot quasi niks. De voedselprijzen schoten
de hoogte in, op de voet gevolgd door de aantallen hongerlijdenden. De
tyfus-epidemie, die sinds 1846 over Europa woedde, vond een gemakkelijke prooi
in de sterk verzwakte bevolking. Toen die nauwelijks bedwongen was, volgde een
cholera-golf (1848-1849) die nogmaals duizenden mensen het leven kostte.
Deze ongeluksjaren
vielen samen met een algemene economische crisis, die in Engeland ontstaan was
ten gevolge van te verregaande speculaties en overgeslagen was op Frankrijk in
de loop van 1846, van waaruit wij de weeromstuit opvingen gezien dat land
vrijwel ons enig afzetgebied was. Onze linnenuitvoer naar Frankrijk daalde
nogmaals met 25 % en dat was dan nog vóór de Franse omwenteling van 1848, die de
uitzichtloze toestand alleen maar kon verscherpen! Ten opzichte van 1844 moest
de openbare onderstand dubbel zoveel mensen onder haar vleugels nemen en kregen
ook de gevangenissen een verdubbeling aan “logés” te verwerken.
]
e.
TELOORGANG VAN DE HUISELIJKE
VLASINDUSTRIE EN OPKOMST VAN DE “NIEUWE VLASNIJVERHEID”.
De linnenweverij op
basis van handgesponnen garens was na de crisis van 1845-1848 ten dode
opgeschreven. Het betrof hier immers een structurele crisis waardoor de
overlevingskansen van de plattelandsindustrie totaal werden ontwricht.
De huisarbeider verloor zijn bijverdienste.
Aloude centra,
zoals Kortrijk, Aalst en Tielt, hoopten nog op een herleving, maar de spinsters
en wevers, ontmoedigd door de bespottelijk lage lonen, haakten af. De machine
dekte nu de vraag: het ambachtelijk kunnen werd grotendeels uitgeschakeld.
Traditionele volksgebruiken verdwenen en de maatschappelijke verhoudingen werden
grondig gewijzigd.
Sinds 1818 was het aantal armen gestegen met de factor 3,5 en het aantal
werkloze spinners en wevers met de factor 5.
Met duizenden
emigreerden West- en Oostvlaamse wevers naar het Franse Noorderdepartement of
zelfs naar de Verenigde Staten, waar ze een nieuw bestaan hoopten op te bouwen.
Enkele plattelandsarbeiders waagden de overstap naar gemechaniseerde stedelijke
centra.
Anderen trokken naar de Henegouwse mijnen of herschoolden zich in de richting
van nieuwe mogelijkheden in de katoen- of wolindustrie. Nieuwe bedrijven, zoals
de cichoreinijverheid in de streek van Roeselare, de Izegemse schoenindustrie of
de chemische luciferindustrie te Geraardsbergen boden andere vluchtwegen. En de
vrouwelijke spinsters? Die vervingen het spinnewiel door speldenwerk in dienst
van een ondernemer tegen een hongerloon. Tegen 1896 telden de beide Vlaanders
zo’n 45.000 kantwerksters en van de 300.000 spinsters en wevers uit het begin
van de eeuw bleef géén tien % meer over...
Aanvankelijk was
men slechts schroomvallig overgeschakeld op mechanisch spinnen, wanneer vanaf
1837 duidelijk werd dat hier géén ontkomen meer aanwas. Stilaan gingen de wevers
zélf mechanisch garen prefereren. Ze waren immers gelijkmatiger waardoor het
eeuwenoud probleem van voldoende gelijke garens vinden voor eenzelfde stuk
linnen nu eindelijk opgelost was. ]
Na 1850, dankzij de algemene herleving van de wereldhandel, kon de mechanische
vlasspinnerij zich verder ontwikkelen, zij het eerder traag en in overwegende
mate in het Gentse, dat twee derden van het totaal aantal Belgische spoelen voor
z’n rekening nam. In Kortrijk ontstond ze pas rond 1865!
Tot
het eind van de eeuw nam de garenuitvoer nochtans bestendig toe, evenredig met
het groeiend aantal spoelen. De evolutie van het Belgisch linnenbedrijf, helaas,
zou de noodzaak aan verdere mechanisatie van het spinnen uithollen: in 1935
telde ons land nog slechts 240.000 spoelen, een zesde minder dan het Belgische
hoogtepunt terzake in 1898 (= 292.000). Wereldwijd waren er toen drie miljoen
vlasspoelen werkzaam, waarvan wij er 8 % voor onze rekening namen.
De
zaak redden via mechanisch spinnen mag dus evenzeer als een mislukking worden
beschouwd.
Eens
de idee van mechanisch garen grotendeels aanvaard was en de verkoop van linnen
zich na 1850 wat herpakte, schakelden enkele industriëlen in het Kortrijkse over
op “travail à façon”, zijnde een putting-outformule op basis van
mechanisch garen. De omschakeling op georganiseerd werken op bestelling leverde
vruchten af: weldra echter kreeg men te kampen met tekorten aan mechanisch
garen, omdat de spinnerijen te traag uit de grond rezen. De liberale regering
Rogier begreep het probleem en verleende tolexemptie op Engels garen, waardoor
de weverij draaiende werd gehouden.
Al die tijd werd er
nog steeds met de hand geweefd. Roeselare oriënteerde zich als eerste resoluut
in de richting van de “nieuwe vlasnijverheid”, gebaseerd op gecombineerd
mechanisch spinnen én weven. Het voorbeeld werd schoorvoetend gevolgd door
Tielt, Izegem, Oudenaarde, Kortrijk en Ieper, omdat men stilaan inzag dat
mechanische getouwen uniforme regelmaat afleverden met een veel hoger rendement.
Eens te meer echter speelde gebrek aan kapitaal Vlaanderen parten. De lage
loonkost van thuiswevers werd nog steeds als een pluspunt gezien.
Terwijl ons bloeiendste centrum Roeselare in 1864 fier uitpakte met 300 looms,
draaiden er in Schotland op hetzelfde moment reeds 16.000 en in Armentières
alléén reeds, net over de Franse grens 1.500… Tot rond 1890 modderde de
handweverij daarom nog wat aan: de dalende aanvoercijfers van lijnwaadstukken op
de traditionele markten spreken boekdelen
:
|
Jaartal |
Stukken |
Jaartal |
Stukken |
|
1833 |
213.653 |
1850 |
134.872 |
|
1837 |
271.792 |
1855 |
66.864 |
|
1841 |
223.823 |
1860 |
52.468 |
|
1845 |
208.826 |
1865 |
35.606 |
|
1848 |
129.764 |
1867 |
19.811 |
Aanvoer van lijnwaadstukken op de
markten.
Cijfers met betrekking tot het aantal
handwevers eveneens:
1840: België …………………………… 74.700
waarvan 32.718 in Oost-Vlaanderen
<->
21.821 in Scheldedepartement rond 1805
24.430 in West-Vlaanderen
<-> 23.133 in Leiedepartement rond 1805
1843: België …………………………… 57.821
waarvan 21.085 in Oost-Vlaanderen
28.484 in West-Vlaanderen + Brabant + Henegouwen
1896: 10.000 in Vlaanderen: rest van België onbeduidend.
Tegen
de eeuwwisseling zal de handweverij zich definitief transformeren naar
gemechaniseerde productie.
Ondertussen hoopten
de Vlaamse nijverheidskringen nog steeds op bevredigende
handelsakkoorden met Frankrijk, maar zonder nog
langer bereid te zijn naar de Fransen hun pijpen te dansen. Voor een eventuele
hernieuwing van de konventie van 1845 moest er nu boter bij de vis zijn: zoniet
zag men er liever van af. Omdat zijn inlandse productie ontoereikend was op dat
moment, toonde Frankrijk zich inschikkelijk: in 1854 werd een tolvermindering
van 15 % op het tarief van 1845 toegestaan, …zij het mits inkrimping van het
veroorloofd invoercontingent. Veel zoden bracht het allemaal niet aan de dijk:
in 1859 verkochten wij nog één derde van de Vlaamse linnenproductie aan
Frankrijk, terwijl dat enkele jaren voordien nog twee derden was geweest. Bij
een nieuw Frans-Belgisch handelsverdrag in 1861 triomfeerde een gematigde
free trade, met de invoering van een wederkerig tarief dat de 10 % niet
overtrof. Geestdriftig had men voor vrijhandel gepleit wegens het succesrijke
voorbeeld van Engeland: dit wondermiddel zou ook onze vlasindustrie van de
ondergang redden. Het economisch liberalisme heeft inderdaad onze algemene
exporthandel sterk bevorderd: de handel en nijverheid concentreerden zich nu
vooral op de uitbreiding van afzetmarkten in Europa én overzee, waartoe een hele
reeks internationale handelsverdragen werden afgesloten. Maar waar het vlas
betrof had dit veeleer een averechts effect. Een gelijktijdige forse uitbouw van
moderne vlasfabrieken, die de volledige vlasbewerking en –verwerking
centraliseerden, bleef immers achterwege zodat eventuele stijgende vraag niet
naar behoren kon worden opgevangen! Exportcijfers tussen 1850 en 1865 tonen
duidelijk de stagnatie van de Belgische linnennijverheid aan terwijl de export
van grondstoffen en garens in dezelfde periode steeg. In 1865 bedroeg de
exportwaarde van vlas drie maal meer dan die van linnen.
Let wel: dit
betekent niet dat België nu méér vlas teelde. Het omgekeerde is waar: de
oppervlakte vlaschaarden – waarvan Vlaanderen er 2/3 voor haar rekening nam -
daalde tussen 1840 en 1895 met 25 %, grotendeels tengevolge van vlasmoe land en
ongeschikte bemesting.
Omdat sinds de mechanisering van de spinnerij in Engeland en de verdere uitbouw
ervan in Frankrijk deze landen schreeuwden om vlas, dat ze met graagte contant
betaalden, hadden onze boeren de vlasteelt roekeloos opgedreven. De noodlottige
gevolgen werden zichtbaar vanaf 1835 en waren van tweeërlei aard: 1. Snelle
uitputting van de grond en 2. Nadelige weerslag op de thuisweverij vermits de
beste kwaliteiten naar het buitenland vertrokken.
]
In de katoen- en
wolnijverheid, die zich wel tijdig had gemechaniseerd, lag de situatie helemaal
omgekeerd: export van garens omvatte hier slechts 25 % van de exportwaarde van
weefsels.
Ondertussen bouwde
Frankrijk een machtige grootindustrie uit, dankzij het behoud van haar
protectionisme: het “stelde
de Noordfranse linnenweverij in staat zich bij de Engelse techniek aan te passen
en de Engelse en Vlaamse konkurrentie op de linnenmarkt volledig te vervangen. …
De mechanische vlasnijverheid veroorzakte een verschuiving van de Vlaamse
linnenweverij naar het nabijgelegen Noord-Frankrijk. Dit was de laatste en
bekroonde faze van de strijd der Franse vlasnijverheid tegen de Vlaamse, die in
de XVIIe eeuw onder Hendrik IV was begonnen.”
Ook J. KINDT wijst met
een beschuldigende vinger naar het Frans protectionisme: “ L’élévation
exagérée des droits à l’importation en France… ont puissamment contribué à
décourager nos fabricants. Ce parti pris de repousser toute concurrence
étrangère par des droits presque prohibitifs, a été fatal… à notre industrie
linière, dont la France était depuis nombre d’années le principal marché
d’exportation.
“
Ondanks onze gestegen uitvoer
naar Engeland, dankzij het Free Trade systeem, ging onze globale export
inderdaad sterk achteruit na 1871 omwille van het steeds verdere verlies van de
Franse markt. Het beetje export van luxestofjes naar het veeleisend Amerikaans
kliënteel dat toen op gang kwam, kon de zaak evenmin redden.
Toch denken wij, zoals E. SABBE, dat niet enkel Frankrijk schuld treft. Toen
Vlaanderen zich realiseerde dat zij de overzeese bestellingen door gebrek aan
productievermogen niet naar behoren kon opvangen, waardoor deze nieuwe klanten
afhaakten, fijn linnen in Engeland kwalitatief beter en goedkoper werd
vervaardigd en zelfs courant linnen in Frankrijk uit de markt werd geprijsd, was
de achterstand reeds lang niet meer op te halen. Ook de nieuwe lijnwaadindustrie
ging dus grotendeels bij gebrek aan kapitaal en aanpassingsvermogen ten onder.
De kansen leken nog eventjes te keren tijdens
de Frans-Pruisische oorlog, toen Frankrijk gedwongen werd zijn protectionisme te
versoepelen waardoor zijn vlasspinnerij tijdelijk in moeilijkheden kwam. Om die
te redden offerde Parijs haar vlasteelt en vlasbereidingsindustrie op. Achteraf
bekeken bleek deze laatste maatregel voor ons de enige vluchtweg die overbleef:
na het bankroet van de handspinnerij en –weverij en de mislukte omschakeling
naar de mechanische varianten, legde Vlaanderen zich nu – met stijgend succes -
toe op vlasvezelbereiding, terwijl haar concurrenten zich beperkten tot de
verwerking ervan. Voor de rurale linnenarbeider betekende deze omschakeling een
ideaal alternatief.
Temeer daar zich ondertussen een onbegrijpelijk fenomeen had voorgedaan: de
bevolkingsdichtheid in de Vlaamse linnenarrondissementen was, ondanks de vele
problemen in de textielindustrie, sinds 1830 ontzaglijk toegenomen!
Toen het fin de siècle in aantocht was
begon de Leie-rootindustrie hand in hand met de inmiddels technisch verfijnde
vlaszwingelarij aan een opmars zonder weerga: voortaan zouden Engelse en Franse
spinnerijen zich in het Kortrijkse en het Roeselaarse van grondstof bevoorraden
en zouden de andere vlaslanden wereldwijd hun mooiste vlas aan de deskundige
handen van Vlaamse roters en zwingelaars en de heilzame werking van het water
van de “Golden River” toevertrouwen. De Leiestreek groeide uit tot een legende …
op de puinen van haar teloorgegane linnenindustrie.
7. Conclusie.
De vlas- en linnennijverheid heeft in ons land
altijd bestaan. Toen de draperie in verval geraakte nam linnen, wat export
betreft, met succes de fakkel over. Eeuwenlang vonden duizenden mensen in deze
textielbranche een broodwinning, vermits elke be- en verwerking manueel
gebeurde. Het mooie verhaal werd voor het eerst ernstig aangetast in de 18e
eeuw. De immense afzetmogelijkheden die wij voordien in Spanje hadden gevonden
werden immers in toenemende mate bedreigd door sterk opkomende, vooral Franse
concurrentie. Tot aan de Belgische Omwenteling strompelde de industrie met
vallen en opstaan verder. Ze had vooral af te rekenen met de succesrijke
mechanisatie die in Engeland was doorgevoerd. Na 1825 zakte onze uitvoer stilaan
in mekaar. Een tweede genadeslag volgde in 1837 toen Engeland definitief de
wereldhandel overnam. Pogingen om vooralsnog onze spinnerij en weverij van het
bankroet te redden door veel te late omschakeling op mechanisatie waren slechts
een doekje tegen het bloeden. Onze linnennijverheid ging aan protectionistische
en goed uitgekiende concurrentie tenonder. Het zelfde verhaal van de draperie
drie eeuwen vroeger werd dus om dezelfde redenen – vooral het vastgeroest zitten
in traditionalisme - overgedaan. Een grote rol in dit proces speelde onze
toenemende afhankelijk van één markt, nl. de Franse vanaf de annexatie. Deze
eenzijdige gerichtheid werd onze linnenindustrie fataal. De enige vluchtweg die
overbleef, nl. de bewerking van vlas tot vezel, zou echter wél met succes worden
uitgebouwd en het Leievlas wereldroem bezorgen.
De gegevens in dit hoofdstuk hebben wij, tenzij anders vermeld, gecompileerd
uit: SABBE E., De Belgische Vlasnijverheid , Kortrijk, 1975 delen I en
II
DEWILDE B., op.cit., p. 13-14, en 312
DEWILDE B., op.cit., p. 14
DEWILDE B., op.cit., p. 14
Voor bijkomende gegevens omtrent deze industrie verwijzen wij naar BASTIN J.,
De Gentse Linnenindustrie…, 2-6
SABBE E., op. cit. , deel I, p. 58
SABBE E., op. cit., deel I, p. 161
SABBE E., op. cit., deel I, pp. 63-78
SABBE E. , op. cit., deel I, pp. 79-86.
CONTAMINE P., op.cit., pp. 250-251
VAN HOUTTE J.A., “ De Zuidnederlandse vlasnijverheid tot in de XVIIIe eeuw.
Kanttekeningen bij een onlangs verschenen studie”, in: B.T.F.G. XXVI,
1948, pp. 747-751
VAN HOUTTE J.A., Kanttekeningen…, p. 742
zie in dit verband ENDREI W., op.cit., p. 84
DUPLESSIS R., Transitions to Capitalism in Early Modern Europe,
Cambridge, 1997, p. 93
VAN DER WEE H., in: SOLY H., Carolus, catalogus bij de tentoonstelling
Gent 1999-2000, pp. 73-75
SABBE E., op. cit., deel I, p. 174
VAN HOUTTE J.A., Kanttekeningen…, p. 753
SOLY H. & THYS A.K.L., “ Nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden” in:
N.A.G.N., VI, p.30
CONTAMINE P., op.cit., pp. 385-396 en DUPLESSIS R.S., op.cit.,
pp. 41 en 47.
VANDENBROEKE C., Facetten…op.cit. , pp. 136-137 en 144-146
SABBE E., op. cit., deel I, p. 199
SABBE E., op. cit., deel I, p. 212
SABBE E. , op. cit., deel I, p. 213
SABBE E., op. cit., deel I, p. 214
BASTIN J., De Gentse Linnenindustrie…, p. 56
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, p. 74
VERMAUT J., “Nieuwe gegevens over het industriëel verleden van Roeselare en
omgeving 1350-1800, in: Rollariensia, jb. VI, 1974, pp.149 en 151.
VERMAUT J., Vijf variaties…, p. 227
BASTIN J., De Gentse Linnenindustrie…, pp. 48-49 en 51
VAN HOUTTE J.A., Kanttekeningen…, p. 754
SABBE E., op. cit. , deel I, p. 352
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 130, 133, 137,
144-146, en 157.
SOLY H. & THYS A.K.L., N.A.G.N., VI, p. 31
VAN HOUTTE J.A., Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen,
Zeist, Antwerpen, 1964, p. 187
TRUYENS-BREDAEL C.L., op.cit., p. 39
SABBE E., op cit., deel II, p. 23
VERMAUT J., Nieuwe gegevens…, pp. 155-158
DUBOIS E., op.cit., p. 11
DUBOIS E., op.cit., p. 11
SABBE E., op. cit., deel II, p. 45
Deze gang van zaken wordt bevestigd door HAAGEN W., “ Uitbuiting-door-handel
als verklaringsfactor voor de vertraagde industrialisering van de
linnennijverheid in Vlaanderen “, in: H.M.G.O.G., XXXVII, 1983, pp.
223-224, o.b.v. DUBOIS E., Le dernier état de la réglementation du marché
de toile à Gand, Gent, s.d., p. 7-9
DUBOIS E., op.cit., pp. 7-8
WILLEMSEN G., op.cit., p. 330
BASTIN J., De Gentse Lijnwaadmarkt…, p. 3
WILLEMSEN G., op.cit., p. 331
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten… p. 159
VERMAUT J., “ Vijf variaties …”, p. 197
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, pp. 118 en 121
WILLEMSEN G., op.cit., p. 231 en 282 en DUBOIS E., op.cit., p.
12
WILLEMSEN G., op.cit., p. 231 zegt 2 à 2 ½ %
VERMAUT J., Nieuwe gegevens…, pp. 153-154. De “rauwe lijnwaet-el “,
maatstaf van St. Jan ten Dullen te Gent – een godshuis dat sinds de 16e eeuw
het “meetrecht” verkregen had - , werd aanzien als de standaard-el zowel in de
Nederlanden als in het buitenland. Cfr. BASTIN J., De Gentse
Linnenindustrie…, pp. 31 en 82.
VERMAUT J. Vijf variaties…, p. 195
VERMAUT J., Nieuwe gegevens…, pp. 153-154
MADDEN N., Gesch. v. Kortrijk, p. 341
VERMAUT J., Vijf variaties…, p. 195
Zie voor deze problematiek ook de bijdrage van HAAGEN W., Uitbuiting door
Handel…, pp. 225-226.
Volgens de “mémoire” van FAIPOULT voor het Scheldedepartement 1800 cfr. DUBOIS
E., op.cit., p. 15
SABBE E., op. cit., deel II, pp. 182, 185-186.
WILLEMSEN G., op.cit., pp. 311 en 340
BILLAUX P., Le lin…, pp. 128-129 schetst het levensverhaal van deze
Louis Crommelinc.
SABBE E., op. cit., deel II, p. 245
VAN HOUTTE J.A., An economic History of the Low Countries 800-1800,
London, … , p. 270-286 beschrijft de situatie haarscherp
HAAGEN W., Uitbuiting-door-Handel…, p. 222 en WILLEMSEN G., op.cit.,
p. 233
SABBE E., op. cit., deel II, p. 134
WILLEMSEN G., op.cit., p. 233
VAN HOUTTE H., op.cit., deel I, p. 61
HAAGEN W., Uitbuiting-door-Handel…, p. 222
BODEN W., BUYST M., CABUS A., e.a., Smokkel, Antwerpen, Archief en
Museum van Douane en Accijnzen, 1988, pp. 4-5
SABBE E., op. cit., deel II, p. 117
WILLEMSEN G., op. cit., p. 231-233
BLOCKMANS W., “Beheersen en overtuigen. Reflecties bij nieuwe visies op
staatsvorming”, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 1990, p. 29
Met de Vrede van Aken kreeg zij haar vrijheid van handelen terug door het
opheffen van de clausule van het Barrière-Tractaat, cfr. VAN HOUTTE J.A.,
A.G.N. VII, p. 410
DIERICKX M., Geschiedenis van België en van onze eigen Tijd, Antwerpen,
1967, pp. 128-131
STENGERS J., aangehaald door VANDENBROEKE C., Vrijen en trouwen,
Brussel-Amsterdam, 1986, p. 13
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, tabel p. 164.
BASTIN J., De Gentse linnenindustrie…, p. 54
DUBOIS E., op.cit., pp. 11-12, 14 en 16
BLOMME J. & VAN DER WEE H., “ The Belgian economy in a long-term historical
perspective: Economic develoment in Flanders and Brabant, 1500-1812 “, in:
Eleventh International Economic History Congress, Milaan, 1994, p. 87
GOOSSENS C. maakte hiervan een round-up voor Oost-Vlaanderen in op.cit.,
pp. 20-21, o.b.v. berekeningen door MENDELS F. voor de kasselrij Oudburg,
STOCKMAN L. voor Aalter, DE VOS A. voor Ertvelde en DE BROUWER J. voor Lede.
LAMARCQ D. op.cit., pp. 139-177 gaat daar dieper op in voor de regio
Aalst. Cijfers met betrekking tot West-Vlaanderen vindt men in de bijdrage van
VERMAUT J. Nieuwe gegevens…, pp. 159-162 en 176-179 en in VERMAUT J.,
De textielnijverheid in Brugge en op het platteland in Westelijk Vlaanderen
voor 1800, Gent, RUG, Doctoraatsverhandeling 1973-1974, appendix 26.
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 166-169
MEERSSCHAUT E., op.cit. , pp. 155-156 en 164.
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 127-129, 133
en 137.
VAN HOUTTE J.A., Kanttekeningen…, p. 752.
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 117-118. In
zijn “ Analyse critique de la phase proto-industrielle en Flandre “ in:
Eight International Economic History Congress, Budapest, 1982, p. 4
spreekt hij zelfs van 50 à 75 % gedeeltelijk van linnennijverheid levende
bevolking in Vlaanderen rond 1800.
VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., “ Sociale verhoudingen en structuren in de
Zuidelijke Nederlanden 1770-1840”, in: N.A.G.N., X, p. 458-460
DUBOIS E., op.cit., p. 13-14
DUBOIS E., op.cit., p. 61
WILLEMSEN G., op.cit., pp. 311, 336-337, 339-340
DUBOIS E., op.cit., p. 68 en 70
Deze “afhankelijkheid” werd nog versterkt door het feit dat de realizeerbare
winsten voor producenten in de linnennijverheid grotendeels afhingen van de
gehanteerde prijzen in de internationale handel. Cfr.
MENDELS F., “ Agriculture and Peasant Industry in 18th C. Flanders
“, in: JONES & PARKER (eds.), European Peasants and their markets. Essays
in Agrarian Economic History, Princeton, 1975, pp. 5-6 (zie ref. GOOSSENS
C., op.cit. p. 67)
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 117
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 127-129, 134
en 138
WILLEMSEN G., op.cit., p. 333
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 157.
MEERSSCHAUT E., op.cit., p. 179
VAN HOUTTE H., op.cit., p. 24
Cfr. VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N., X, p. 437 en 458
DUBOIS E., op.cit., pp. 52, 58-60, 62-63, 65 en 167
MATTEN A., op.cit., pp. 19-20 en 22
SCHENKEVELD R., De ondernemers in de moderne katoen- en linnenindustrie in
Gent en Kortrijk tijdens de periode 1800-1855, Gent RUG, O.L.V. 1996-1997,
pp. 13 en 101 en DUBOIS E., op.cit., pp. 63 en 142.
MENDELS F., Industrialisation and population pressure in eighteenth century
Flanders, New York, 1981, pp. 180-181 en DUBOIS E., op.cit., p. 142
WILLEMSEN G., op.cit., p. 229 = citeert een “memoire” van de Schepenen
van de Keure van Gent uit 1765! en DUBOIS E., op.cit., pp. 158-160
DUBOIS E., op.cit., 65-66.
MATTEN A., op.cit., p. 29
DUBOIS E., op.cit., p. 64
MATTEN A., op.cit., p. 23-24
WILLEMSEN G., op.cit., p. 230 en DUBOIS E., op.cit., p. 64
DUBOIS E., op.cit., pp. 136-137, 141, 163, 165-166
WILLEMSEN G., op.cit., p. 229
COOLSAET W., op.cit., pp. 52-88 inzonderheid 87, en 113-114. Zie ook
ons hoofdstuk omtrent de geschiedenis van Kortrijk.
BASTIN J., De Gentse linnenindustrie…, p. 108 en GOOSSENS C.,
op.cit., p. 12
VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N., X, p. 475
GOOSSENS C., op.cit., p. 58
ibidem: p. 63, stelt dat de plattelandswevers grondstoffen verwerkten die zij
zelf hadden verbouwd. Gezien de extreem arbeidsintensieve en gespecialiseerde
bewerkingen die vlas vergt voor aan spinnen en weven kan worden gedacht lijkt
ons dit onmogelijk voor full-time wevers. Wij zijn van mening dat full-timers
zich beperkten tot spinnen en weven en de nodige grondstoffen hiervoor
aankochten bij boeren die in de voorbereiding van de vezels waren
gespecialiseerd. Hooguit gaat de stelling op voor de toenemende massa
keuterboeren die op beperkte schaal linnen weefden in part-time bijberoep en
slechts enkele stukken per jaar produceerden. Cfr. KINDT J., op.cit.,
p. 38
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 152-153
VERMAUT J., De textielnijverheid in Brugge…, p. 511 stelt: Wegens de
zeer geringe winsten was het linnenweven niet zozeer een bron van welvaart
maar, samen met de inkomsten uit de landbouwsektor, eerder een middel om te
overleven.
BASTIN J., De Gentse linnenindustrie…, pp. 148, 156-164.
LAMARCQ D., op.cit. p. 149 en COPPEJANS-DESMEDT H., op.cit., p.
180
TRUYENS-BREDAEL C.L., op.cit., p. 22
WILLEMSEN G., op.cit., p. 227-228
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 142.
GOOSSENS C., op.cit., p. 56
Pas rond 1770-1780 kwam er een einde aan de bevolkingsstagnatie in de
stedelijke centra en nam de migratievloed van het platteland naar de steden
weer toe: cfr. GOOSSENS C., op.cit., pp. 26-28
VERMAUT J., Nieuwe gegevens…, p. 174
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 148
VANDENBROEKE C., Sociale gesch…., pp. 176, 186 en 222.
WILLEMSEN G., op.cit., p. 229: o.b.v. Memoire van de Schepenen van de
Keure te Gent 1765.
SABBE E. , op. cit., deel I, p. 19
SABBE E., op. cit., deel II, p. 166 en 173
VAN HOUTTE J.A., An economic history…, p. 270
VANDENBROEKE C., Sociale gesch…, pp. 28, 31, 135, 148, 174.
VANDENBROEKE C., Sociale gesch…., pp. 24 en 176
COPPEJANS-DESMEDT H., op.cit., p. 201
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 164-165. Ook
micro-studies van o.a. J. VERMAUT tonen aan dat de productie nog steeds
vermeerderde, en bevestigen daarom meer de optimistische visies dienaangaande
van de oude historiografie, vertegenwoordigd door mensen als PIRENNE,
JACQUEMYNS, VARLEZ of DUBOIS cfr. VANDENBROEKE C., ibidem pp. 122- 123
VANDENBROEKE C., Sociale gesch…, p. 175.
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, pp. 139-140
HOEBEKE G., Van katoen tot katoen: de industrie van Oudenaarde 1794-1914,
Gent, R.U.G., O.L.V. 1997-1998, deel I, p. 34
TRUYENS-BREDAEL C.L., op.cit., p. 24
COPPEJANS-DESMEDT H., op.cit. , pp. 199-201
HOEBEKE G., op.cit., p. 75: cijfers afkomstig van de Enquête Linière
van 1841
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, pp. 118, 129, 142
en 149
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 164
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, pp. 151-152
DUBOIS E., op.cit., p. 17
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…,p. 151
DUBOIS E., op. cit., p. 116
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, p. 145-146
DUBOIS E., op.cit., pp. 17-18
HAAGEN W., Proto-industrialisatie…, p. 168
DUBOIS E., op.cit., p. 18
VAN HOUTTE J.A., A.G.N. VII, p. 417-421
SABBE E., op. cit., deel II, p. 307.
HAAGEN W., Uitbuiting-door-handel…, p. 215-216
SABBE E., op. cit., deel II, p. 320.
Tabel: SABBE E., op.cit., deel II, p. 337
MATTEN A., op.cit., p. 73
DUBOIS E., op.cit., p. 22
SABBE E., op. cit., II, p. 349
Ook arbeidskosten waren in de eerste Belgische mechanische bedrijven duur.
Gent bv. zat steeds verlegen om werkkrachten omdat er nog geen stedelijk
industrieproletariaat bestond en de handarbeiders de overstap naar de fabriek
zo lang mogelijk uitstelden. Cfr. VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N.,
X, p. 454
HAAGEN W., Uitbuiting-door-handel…, pp. 238-240
SABBE E., op. cit., II, p. 359
DUBOIS E., op.cit., p. 42
HAAGEN W., Uitbuiting-door-Handel…, p. 227
Zie in dit verband ook HAAGEN W., Uitbuiting-door-Handel…, pp. 226-228
en COPPEJANS-DESMEDT H., op.cit., pp. 181-188
BILLAUX P., Le lin…, p. 150
DE HERDT R., op.cit., p. 362
BILLAUX P., le Lin…, p. 169: Ierland nam spoedig een belangrijke plaats
in onder de Britse spinnerijen: in 1863 draaiden in dit land alleen 600.000
spoelen.
HAAGEN W., Uitbuiting door Handel…, p. 228
DUBOIS E., op.cit., 23-24
De omschakeling naar mechanisatie in Gent heeft ook te maken met het feit dat
Gent eerder dan Kortrijk getroffen werd met crisissen in afzetmogelijkheden.
Reeds rond 1825, met het verlies van de Spaanse markt, werd in Gent duidelijk
dat er ingrijpende keuzes moesten worden gemaakt. Het Kortrijkse geraakte
voorlopig zijn traditionele productie nog kwijt aan Frankrijk. Cfr.
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 108.
HAAGEN W., Uitbuiting door Handel…, p. 240
SABBE E., op. cit., II, p. 382
SABBE E., op.cit., p. 357
VERAGHTERT K., “Ambacht en nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden 1790-1844
“, in: N.A.G.N., X, Haarlem 1981, p. 283 en 288
VAN HOUTTE H., op.cit., deel II, pp. 266-267.
VANDENBROEKE C., Sociale geschied…, p. 148, 177 en 199
Een vergelijkbare visie vonden wij bij GOOSSENS C., op.cit., p. 70
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 109.
Ibidem p. 19 en VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N. X, p. 440
VANHOUTTE J.A. & MADDENS N., Bekaert 100…, p. 78
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 97
zie in dit verband: VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N., X, pp.
438-439
VERAGHTERT K., Ambacht…, pp. 273 en 277-278
ENDREI W., op.cit., p. 129-131 bevestigt de superieure
corporatief-onafhankelijke werking van de Engelse manufacturen, i.t.t. die van
het continent.
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 97
HAAGEN W., Uitbuiting-door-handel…, pp. 216, 220-221, 224-225, 228-229,
234-235, 237-238, en 242.
DUBOIS E., op.cit., p. 100 en 102
DUBOIS E., op.cit., p. 22 = citeert Enquête Linière van 1840
DUBOIS E., op.cit., p. 22 = citeert cijfers van VAN DEN BOGAERDE.
VERAGHTERT K., “ Geld, bankwezen en handel in de Zuidelijke Nederlanden
1792-1844”, in: N.A.G.N., X, Haarlem, 1981, p. 352
SABBE E., op. cit., II, p. 432.
MOKYR J., Industrialization in the Low Countries 1795-1850, New
Haven-Londen, 1976, p. 257
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 69
VERAGHTERT K., Ambacht…, p. 288
Zie in dit verband de tabel opgegeven door KINDT J., op.cit., p. 11
KINDT J., op.cit., p. 38-39
DUBOIS E., op.cit. , pp. 67 en 169
DUBOIS E., op.cit., p. 28
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 140
VAN DEN EECKHOUT P. & HANNES J., N.A.G.N., X, p. 456
TRUYENS – BREDAEL C.L., op.cit., p. 130
DUBOIS E., op.cit., p. 29
VANDENBROEKE C., Sociale en konjunkturele facetten…, p. 140.
HAAGEN W., Uitbuiting door Handel…, p. 241
Het overzicht combineert cijfers i.v.m. verkochte stukken op de
lijnwaadmarkten van Oost- en West-Vlaanderen uit: JACQUEMIJNS G., Histoire
de la crise économique des Flandres, Brussel, 1929, pp. 160-161 en HAAGEN
W., Proto-industrialisatie…, p. 222
DUBOIS E., op.cit., p. 181 – HAAGEN W., Uitbuiting door Handel….,
p. 241 spreekt van 12.000 handwevers waarvan 90 % thuiswevers in 1896, t.o.v.
7.800 arbeiders op 12.000 mechanische getouwen waarvan 50 % in Kortrijk en
Ronse.
HAAGEN W., Uitbuiting door handel…, p. 241
DUBOIS E., op.cit., pp. 32 en 34-35
VERAGHTERT K., Ambacht…, p. 287
HAAGEN W., Uitbuiting door handel…, pp. 241-242
SABBE E., op. cit. , II, p. 541 en 550
KINDT J., op. cit., p. 85
DUBOIS E., op.cit., pp. 116-117
SCHENKEVELD R., op.cit., p. 111
DUBOIS E., op.cit., pp. 50-51