Antwerpens verzet
tegen de centrale macht in 1659.

Birgit Houben

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
voor het behalen van de graad van
Licentiaat in de Geschiedenis.

Academiejaar: 2003-2004

Universiteit Gent

Promotor: Prof. Dr. R.Vermeir

Commissarissen: prof. dr. H. Symoens en prof. dr. G. Martyn
 

Dankwoord 

Hoofdstuk I: Inleiding

    1. Situering van het onderwerp 

    2. Vraagstelling en inhoud

    3. Gehanteerde bronnen

    4. Moeilijkheden en problemen

        4.1 Onuitgegeven bronnen

        4.2 De subjectiviteit van de tijdgenoot

        4.3 Literatuur

Hoofdstuk II: De politieke en sociaal-economische toestand (midden 17de eeuw)

    1. De toestand van de Spaanse macht

        1.1 Algemeen

        1.2 In de Zuidelijke Nederlanden

        1.3 De houding van de Zuidelijke Nederlanden ten opzichte van het centraal gezag

    2. De sociaal-economische situatie te Antwerpen

        2.1 De eerste helft van de 17de eeuw

        2.2 De tweede helft van de 17de eeuw

Hoofdstuk III: De lange weg naar 1659 -32

    1. Wijkmeesters en dekens tegen het reglement van 1654

    2. Een voortdurende bron van onrust: de licenten

    3. Verzet van wijkmeesters en dekens tegen de vraag van de bierbrouwers tot accijnsverlaging

    4. De geestelijkheid tegen de schelling generael op bier en wijn

    5. Geschillen met de Taxische postdienst

    6. Conclusie

Hoofdstuk IV: Overzicht van de gebeurtenissen in september/oktober 1659

    1. Van 30 september tot en met 8 oktober: de plunderingen veroorzaken chaos in de stad

    2. Van 8 tot 16 oktober: de magistraat probeert in te grijpen, maar faalt

    3. De centrale macht komt in actie en maakt een einde aan het verzet

    4. De Raad van Brabant laat zijn rechtsprekende functie gelden

    5. De “naschokken” van het verzet en de uiteindelijke triomf van de dekens van de ambachten

Hoofdstuk V: De deelnemers aan het verzet

    1. De identiteit en motivatie van de deelnemers

        1.1 De dekens en oudermannen van de ambachten

        1.2 De volksmassa

            1.2.1 Algemeen

            1.2.2 Identiteit van de plunderende massa te Antwerpen

            1.2.3 Tevens een sociaal oproer?

        1.3 Deelname van vrouwen aan collectieve acties

            1.3.1 Algemeen

            1.3.2 Deelname van vrouwen aan het Antwerpse verzet

        1.4 Deelname van kinderen aan collectieve acties

            1.4.1 Algemeen

            1.4.2 Deelname van jongens aan het Antwerpse verzet

    2. Strategieën en onderhandelingstechnieken

        2.1 Algemeen

        2.2 Strategieën en onderhandelingstactieken van de deelnemers aan het verzet

            2.2.1 Strategieën en onderhandelingstactieken van de dekens en de oudermannen

                  a) De radicale middelen: de mobilisatie van de massa en het onder druk zetten van de magistraat

                  b) Het opstellen van rekesten

            2.2.2 Strategieën van de woedende volksmassa

                 a) Gebruik van fysiek geweld

                 b) Gebruik van geweld tegen goederen: de plunderingen

                 c) Dreigementen en beledigingen

                 d) Het verspreiden van geruchten

     3. De behaalde resultaten van de deelnemers aan het verzet

         3.1 Eind oktober/begin november: de nederlaag

         3.2 De reden voor de nederlaag

         3.3 Augustus 1660: dan toch een overwinning voor de dekens?

Hoofdstuk VI: De rol van de Antwerpse magistraat

    1. Tussen hamer en aanbeeld

    2. Maatregelen door de magistraat genomen om het verzet te stillen

        2.1 Repressieve maatregelen

            2.1.1 De mobilisatie van de stadsmilitie

            2.1.2 Het nemen van gerechtelijke stappen: huiszoekingen,arrestaties en ondervragingen

        2.2 Preventieve maatregelen

            2.2.1 Het uitvaardigen van stadsplakkaten en stedelijke verordeningen

            2.2.2 Het sluiten van de stadspoorten en het spannen van de ketens

    3. Houding van de centrale overheid jegens de magistraat

Hoofdstuk VII: De rol van de centrale macht en de Raad van Brabant

    1. De steeds terugkerende vrees voor een grote opstand

    2. Vorst versus landvoogd

    3. Het optreden van de landvoogd

        3.1 Genomen maatregelen

        3.2 Een beperkt optreden?

        3.3 Redenen voor het relatief succesvol optreden van de landvoogd

    4. De Raad van Brabant

        4.1 Bevoegdheden

        4.2 Optreden tijdens het conflict

            4.2.1 Van 30 september tot 16 oktober 1659: een radeloze Raad?

            4.2.2 De Raad komt eindelijk in actie

                a) Als advies- en bestuursorgaan

                b)  Als gerechtshof

         4.3 Procesvoering na het conflict

             4.3.1 Vonnissen van de Raad van Brabant

             4.3.2 Vonnissen geveld door de Raad van Brabant of de Antwerpse Vierschaar?

         4.4 De toekenningen van gratie op 20 augustus 1660

         4.5 Een reflectie over de vonnissen

Hoofdstuk VIII: Enkele nabeschouwingen

    1. De kosten van het verzet

    2. Ook geldzorgen voor Jacob Matthys

    3. De “sollicitatie” van François Fontein

Hoofdstuk IX: De oorzaken van het verzet

Hoofdstuk X: Conclusie

Bibliografie

Lijst van gebruikte afkortingen

Bijlagen