Inleiding

De interesse in het onderwerp van deze verhandeling ontstond na een verblijf van drie maanden in westelijk Afrika, waaronder Niger. Sinds de catastrofale droogtes van de afgelopen decennia verblijven veel Wodaabe1 in de hoofdstad Niamey. Ze trachten geld te verdienen om hun kuddes te herstellen en hun nomadische levensstijl te hervatten. We hadden de mogelijkheid om gezamenlijk hun kampementen te bezoeken in de omgeving van Tchin-Tabaradin, Niger.

Ons verblijf in september 2000 viel toevallig samen met het einde van de regentijd, de periode waarin de Wodaabe groepen jaarlijks samenkomen. Tijdens deze bijeenkomsten brengen ze ceremoniële dansen waarbij ze het gelaat beschilderen. Eén van deze bijeenkomsten, die verschillende dagen duurde had plaats in In-Gall. We konden het proces van deze gelaatsbeschildering op video vastleggen. Een selectie van fragmenten uit deze video hebben we op een cd-rom aan het album toegevoegd.

Het laatste decennium hebben een aantal culturele huizen in Europa deze ceremoniële dansen op hun programma gezet, zoals het Zuiderpershuis in Antwerpen. Een aantal van deze dansers komt sindsdien op regelmatige basis terug naar België omwille van handelsdoeleinden. Tijdens deze bezoeken hadden we de mogelijkheid om gesprekken te voeren en informatie te verzamelen. Onze interesse ging hierbij vooral uit naar de gelaatsbeschilderingen die typerend zijn voor deze etni.

In een poging om deze dansen te verklaren of te begrijpen was het noodzakelijk om dieper in te gaan op de leefwereld van deze nomadische gemeenschap en inzicht te verkrijgen in hun doen en laten. Door hun levenswijze kennen deze herders een afgezonderd bestaan, in hun leven staat het welzijn van hun kudde zeboes centraal. Door de ecologische en sociale omstandigheden worden ze een andere levenswijze opgedrongen. De sociale gedragscode die strikt nageleefd wordt, is in hun ogen de bindende factor die het behoud van hun etniciteit moet verzekeren.

In dit onderzoek willen we nagaan hoe de gelaatsbeschilderingen tot stand komen en welke toepassing ze kennen. Als het regenseizoen op zijn einde loopt, organiseren de Wodaabe grote bijeenkomsten. Het is een ideale gelegenheid om de verwantschapsbanden te bevestigen en te verstevigen. Tijdens deze feesten worden de belangrijke evenementen van het voorbije jaar gevierd. De ceremoniële dansen met de typische gelaatsbeschilderingen vormen hierin een centraal element. We willen nagaan hoe ze zich verhouden tot de andere dansen en welke betekenis ze hebben binnen deze jaarlijkse bijeenkomsten.

Vooraleer de gelaatsbeschilderingen aan een analyse te onderwerpen is het aangeraden om de esthetische kenmerken van deze gemeenschap in zijn totaliteit te bekijken. Dit moet vanuit een ruim perspectief gebeuren en niet alleen volgens onze westerse esthetische normen. Het gebruik van magische middelen maakt deel uit van het esthetiserend proces. We gaan op zoek naar de vormgevingsregels en de decoratieve elementen die gebruikt worden in de materiële cultuur. De lichaamsdecoratie wordt daarbij uitgediept omdat we relaties vermoeden tussen de gelaatstatoeages en de beschilderingen. We willen in dit onderzoek ook rekening houden met mogelijke regionale verschillen, de ontwikkelingen in de tijd en invloeden van buitenaf.

Bij de analyse van de gelaatsbeschilderingen was het noodzakelijk om een geschikte methode te ontwikkelen die een onderlinge vergelijking mogelijk maakte. De afbeeldingen van gelaatsbeschilderingen die voldoende duidelijk waren, hebben we in deze analyse weerhouden. Ze werden vervolgens overgetekend op een modelgelaat dat in verschillende zones opgesplitst is. Deze methode biedt de mogelijkheid om de onderzoeksgegevens systematisch te vergelijken en stijlverschillen te herkennen.

We hebben het opmaakproces aan de hand van het eigen videomateriaal in detail weergegeven. De uitleg van onze informanten verschafte inzicht in de herkomst van de opmaakproducten en de terminologie die men bij de opmaak gebruikt. Tenslotte brengt de analyse ons naar de contextuele verbanden van de gelaatsbeschilderingen. Hierin gaan we de relaties na van de tatoeages en gelaatsopmaken bij vrouwen. We bekijken hoe de opmaken zich verhouden binnen verwantschapsgroepen en andere dansgroepen. Ook de opmaak bij dansvoorstellingen in Europa wordt nagegaan.

De Wodaabe kregen de laatste jaren door hun karakteristieke dansen meer aandacht in de media en de populaire literatuur. Toch is er is weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar hun gelaatsbeschilderingen. De etnografie over de Wodaabe van M. Dupire is een lijvig werk, geschreven in 1962 met een heruitgave in 1996. Het is nog steeds het meest volledige basiswerk over deze nomadengroep. De sociale organisatie van deze gemeenschap wordt duidelijk gemaakt door het onderzoek van Bonfiglioli.

Een analyse van gelaatsbeschilderingen is vanwege de aard, beperkt tot de beschikbaarheid van beeldmateriaal. In de fototheken van geconsulteerde musea en instellingen hebben we over de Wodaabe geen foto’s kunnen vinden, met uitzondering van het Zuiderpershuis in Antwerpen. Het beeldmateriaal van Henri Brandt uit 1957 bleek nuttig te zijn om een evolutie van de opmaak in de tijd te schetsen.

We hebben ons in grote mate gebaseerd op publicaties uit de laatste decennia die betrekking hebben op de ceremoniële dansen. Ze laten meestal de Wodaabe uit de westelijke regio zien. Het meest recente werk waarin de gelaatsbeschilderingen besproken worden, is geschreven door Mette Bovin. Ze is een antropologe die over een periode van 30 jaar de Wodaabe groepen uit oostelijke regio beschreven heeft. Dit werk stelt ons in staat om in deze analyse de verschillen tussen beide regio’s aan te tonen.

Op regelmatige basis hebben we gesprekken gehad met onze informanten. Naarmate het onderzoek verliep, konden we meer gerichte vragen stellen. Deze antwoorden waren niet altijd éénduidig, de reden hiervan volgt uit de culturele verschillen. Het maakte dit onderzoek nog interessanter en verhoogde de betrokkenheid met het onderwerp.

1 Noot m.b.t. de transcriptie: de meeste auteurs maken gebruik van specifiek lettertekens bij de transcriptie van bepaalde klanken van de Fulfulde taal. Zo zijn de letters d en b uit het woord “Wodaabe” glottale klanken. De Fulfulde woorden worden binnen deze verhandeling werden niet volgens deze transcriptie weergegeven.