Inleiding

Karel V en Filips II in de vorstenspiegels is een rijk maar onontgonnen thema. Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek naar verricht, wat betekent dat deze studie de eerste in haar soort is. We bevonden ons geenszins in een luxueuze positie bij de aanvang van ons onderzoek vermits we over geen enkele studie beschikten die het specifieke thema van de vorstenspiegels over Karel V en Filips II behandelde. Toch moeten we het artikel van Peter Burke, “Karel V (her)bekeken”, in Karel V 1500-1558: de keizer en zijn tijd (Antwerpen, 1999) vermelden. Dit artikel bleek van groot nut voor ons onderzoek en heeft ons heel wat werk bespaard in onze speurtocht naar bronnen over Karel V. De meeste bronnen die we voor deze studie gebruikt hebben, worden door Burke immers kort besproken. Het artikel handelt echter niet over vorstenspiegels en Burke percipieert de bronnen ook niet als vorstenspiegels. Dat het wel degelijk vorstenspiegels waren, zal uit deze studie nog blijken.

Het is niet eenvoudig om als eerste een bepaalde thematiek aan een wetenschappelijk onderzoek te onderwerpen, maar het is wel spannend, leerrijk en het loont de moeite. Toch willen we vooraf duidelijk stellen dat dit werk niet pretendeert de definitieve studie over deze problematiek te zijn. Dat kan ook moeilijk. Een eerste onderzoek is zelden helemaal volledig en is steeds voor verbetering vatbaar. Wij willen met deze verhandeling vooral een basis leggen voor verder wetenschappelijk onderzoek over de figuren van Karel V en Filips II in de zeventiende- en achttiende-eeuwse vorstenspiegelliteratuur. Andere historici zullen deze materie in de toekomst ongetwijfeld nog kunnen uitdiepen.

Het zou ons te ver leiden indien we voor elk Europees land moesten onderzoeken welke vorstenspiegels er over Karel V en Filips II uitgegeven waren en wat er in die vorstenspiegels stond. Daarom beperken we ons tot de studie van de vorstenspiegels die in de Nederlanden een editie beleefden en die hier van invloed waren op de beeldvorming rond beide heersers. Chronologisch omvat deze thesis een tijdsspanne van 150 jaar, namelijk de periode 1600-1750. Onze talenkennis noopte ons ertoe om onszelf nog een laatste beperking op te leggen. Enkel de bronnen die in het Nederlands, het Frans, het Engels of het Duits waren opgesteld, kwamen in aanmerking voor dit onderzoek. Jammer genoeg hebben we zo verschillende, soms gewichtige bronnen links moeten laten liggen omdat ze enkel in het Spaans, het Latijn of het Italiaans waren uitgegeven[1]. Dit is een belangrijke reden waarom dit niet de definitieve studie over Karel V en Filips II in de vorstenspiegels kán zijn. Historici met een degelijke kennis van het Spaans kunnen meer bronnen raadplegen en daardoor meer nauwkeurige onderzoeksresultaten verkrijgen. Dit is zeker van belang voor Filips II. Over hem is er vooral in het Spaans gepubliceerd. Het gevolg hiervan is dat, omdat wij met een zeer beperkt aantal bronnen over Filips II[2]  moesten werken, ons onderzoek waarschijnlijk op enkele plaatsen door een eventuele studie van de Spaanstalige vorstenspiegels over deze monarch verduidelijkt en genuanceerd kan worden. Samengevat behandelt deze thesis dus Karel V en Filips II in de vorstenspiegels die men tussen 1600 en 1750 in de Nederlanden in het Frans, Engels, Duits of Nederlands heeft gepubliceerd.

In deze studie zullen we een antwoord trachten te geven op de vraag naar de beschrijving van Karel V en Filips II in de vorstenspiegels. Hoe worden zij daarin voorgesteld? Het zal blijken dat in die vorstenspiegels beide vorsten aan de hand van verschillende deugden erg ‘typisch’ worden voorgesteld. Het zijn enkele van die ‘typeringen’ die wij in ons werk zullen bespreken. Het is dus eigenlijk een onderzoek naar de beeldvorming van Karel en Filips in de vorstenspiegels uit de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw in de Nederlanden. Hoe zagen de mensen van toen, die deze werken lazen, Karel V en Filips II? Wat moet hun beeld geweest zijn van beide vorsten na het lezen van zo’n vorstenspiegel? En wie waren die mensen? Was het enkel de vorst of kon een vorstenspiegel ook door anderen gelezen worden? En als dat zo was, wie waren die anderen dan wel? Waren het geleerden, hovelingen of clerici? Of was een vorstenspiegel ook voer voor Jan modaal? En hoe staan beide vorsten dan tegenover elkaar? Krijgt men een contrasterend beeld wanneer men ze vergelijkt of is het eerder ‘zo vader, zo zoon’?

Het is natuurlijk onmogelijk om met zekerheid te zeggen wat nu het precieze beeld van beide monarchen was bij het toenmalige lezerspubliek van de vorstenspiegels. Zichzelf verplaatsen in de ideeënwereld van de zeventiende- en achttiende-eeuwse mens is een lastige opgave. Tot op zekere hoogte is deze verplaatsing nooit volledig. Het is immers onmogelijk om de gedachten van deze mensen te lezen. Toch kunnen we aan de hand van manifeste beelden uit de vorstenspiegels een ruwe schets geven van hoe men destijds beide vorsten in deze spiegels moet gezien hebben.

Ook wat het lezerspubliek betreft kunnen we nooit met volledige zekerheid zeggen welke groepen mensen deze vorstenspiegels ter hand hebben genomen. Door logisch te redeneren, kunnen we echter de grootte en de diversiteit van het publiek dat naar alle waarschijnlijkheid met de vorstenspiegels vertrouwd was goed inschatten.

In het eerste hoofdstuk - dat in zekere zin losstaat van de overige vier -  zullen we onder meer verduidelijken wat een vorstenspiegel precies is. Hoe het genre doorheen de tijd evolueerde. Hoe Karel en Filips meer in het algemeen in de geschiedschrijving werden voorgesteld. En we zullen natuurlijk onze bronnen onder de loep nemen. De overige vier hoofdstukken behandelen telkens een opvallend ideaalbeeld zoals dat naar voren komt in de door ons geraadpleegde vorstenspiegels.

Om misverstanden te vermijden, vermelden we nog dat het niet onze intentie is geweest om de geïdealiseerde Karel en Filips te vergelijken met hoe ze in werkelijkheid zouden geweest zijn (tenzij dit een verklaring kan bieden voor het ontstaan van een bepaald beeld in de vorstenspiegels) of om de historische onjuistheden uit deze bronnen te halen en ze als het ware te ‘corrigeren’. Dat zou een detailwerk zonder einde zijn. Het spreekt voor zich dat het beeld dat men van hen krijgt in de vorstenspiegels een gefictionaliseerd beeld is. Het zou overigens ook niet correct zijn om deze vorstenspiegels op hun vaak foutieve weergave van de feiten aan te pakken. Men beschouwde ze destijds immers als ‘waar’. En het gaat er hier om wat men vroeger van deze werken dacht. Natuurlijk waren die vorstenspiegels helemaal niet volgens de regels van de historische kritiek opgesteld. De inaccuraatheden  tieren er bijgevolg welig in rond. Als men er echter een punt van zou maken om alle fouten in dergelijke werken te gaan corrigeren, dan gaat men aan de essentie ervan voorbij. Daarom gaat het er ons louter om hoe beide heersers in die vorstenspiegels werden voorgesteld en welke hun voornaamste deugden waren.

Karel V en Filips II zijn in de zestiende eeuw toonaangevende vorsten geweest. Er is over hun rijke leven doorheen de jaren al heel wat inkt gevloeid. Toch heeft men nog maar weinig onderzoek verricht naar de ‘ideale’ Karel of Filips. Wij hopen met ons onderzoek hier een bijdrage toe te leveren. Het loont zeker de moeite om deze twee tot de verbeelding sprekende figuren eens door de rooskleurige bril van de vorstenspiegel te bekijken.