BIJLAGEN

WOORD VOORAF

De bijlagen in deze bundel horen bij de eindverhandeling De politieke partijen en de taalwetgeving. Een argumentatieanalyse van de Kamerdebatten (1873-1963).

Gent, juli 1998

Maarten Van Ginderachter

INLEIDING

Bijlage 0.1

In het hierna volgende overzicht zet ik het argumentatiemodel uiteen waarmee ik mijn tekstcorpus geanalyseerd heb. Om de relevante informatie te destilleren uit de parlementaire handelingen heb ik mijn teksten opgevat als argumentatieketens. Dit houdt in dat ik op zoek ben gegaan naar stellingen en de erbij horende (sub)argumenten, rechtvaardigingen, ondersteuningen en vooronderstellingen. Door deze elementen te integreren in overzichtelijke getrapte structuren werd mijn materiaal handelbaar en kon ik het makkelijker verwerken.

     Ik ga achtereenvolgens in op de inhoud van de argumentatieleer en haar doelstellingen, de theorieën waar deze studie op gebaseerd is en het analysemodel dat ik samengesteld heb uit deze theorieën.

1. De inhoud en doelstellingen van de argumentatieleer

De term ‘argumentatieleer’ (in het Engels ‘argumentation theory’) is misleidend omdat er niet zoiets bestaat als één toonaangevende argumentatieleer. Er is een grote verscheidenheid aan theorieën, maar ze hebben één ding gemeen. Ze houden zich alle bezig met argumentatie en meer bepaald het onderscheid tussen deugdelijke en niet-deugdelijke argumentatie (in het Engels ‘sound’ en ‘unsound’).

Van Eemeren, Grootendorst en Kruiger geven de volgende definitie van argumentatie

“Argumentation is a social, intellectual, verbal activity serving to justify or refute an opinion, consisting of a constellation of statements and directed towards obtaining the approbation of an audience.”[899]

Wanneer je een uitspraak doet, moet je steeds bereid zijn die met argumenten te verdedigen. De bewijslast van een stelling ligt immers bij wie die stelling naar voren brengt. Een argumentatie bestaat uit minstens twee elementen : een stelling (of bewering, standpunt, conclusie, claim) en een argument. Het verband tussen de stelling en het argument wordt verzekerd door een argumentatieschema (of rechtvaardiging, zie verder). Bij de analyse van argumentatie moet je steeds het uitgangspunt (i.e. alles wat diegene die de stelling naar voren brengt, expliciet en impliciet aanneemt) en het gebruikte argumentatieschema beoordelen op hun redelijkheid, volgens bepaalde redelijkheidscriteria. Deze stellen je in staat om na te gaan of de argumentatie deugdelijk is. Uit dit alles besluiten Van Eemeren, Grootendorst en Kruiger het volgende :

“The aim of argumentation theory is to distinguish between sound and unsound points of departure and between sound and unsound argumentation schemata; to this end, criteria are systematically formulated which are then applied, or ought to be applied, in the assessment of the soundness of points of departure and argumentation schemata.”[900]

Het publiek beoordeelt argumentatie volgens bepaalde rationele criteria, maar hoe moeten we rationaliteit (of redelijkheid) definiëren? Elke argumentatietheorie probeert deze vraag te beantwoorden. Toulmin onderscheidt drie verschillende visies op rationaliteit : een (formeel) geometrische, een antropo-relativistische en een (transcendentale) kritische opvatting.[901] De geometrische redelijkheidsopvatting is gebaseerd op de formele logica, dit wil zeggen dat de uitgangspunten van een argumentatie onomstootbaar bewezen moeten zijn en dat de argumentatieschema’s formeel-logisch geldig moeten zijn. De antropo-relativistische opvatting gaat uit van de in een bepaalde cultuurgemeenschap vigerende redelijkheidsstan­daard. In de (transcendentale) kritische opvatting ten slotte is een argument redelijk als het helpt verschillen van mening op een adequate manier op te lossen.

In mijn eindverhandeling waarmee ik als germanist ben afgestudeerd, heb ik niet gekozen voor de geometrische opvatting omdat er in de werkelijkheid niet volgens logische regels geargumenteerd wordt. Evenmin heb ik de (transcendentale) kritische opvatting gebruikt omdat verschillen van mening niet noodzakelijk opgelost worden met deugdelijke argumenten. Ik heb dus een antropo-relativistische redelijkheidsopvatting gehanteerd en een belangrijke rol toegekend aan het publiek.

De verschillende argumentatietheorieën verschillen niet alleen naargelang van hun redelijkheidsopvatting, maar ook naar gelang van hun doel. Drie benaderingen zijn hierbij mogelijk. Ten eerste is er de empirisch-descriptieve benadering, die nagaat welke uitgangs­punten en argumentatieschema’s in de praktijk als redelijk beschouwd worden. Ten tweede gaan sommige onderzoekers uit van een normatief-analytische opvatting. Dit houdt in dat ze zelf bepalen welke uitgangspunten en argumentatieschema’s als redelijk beschouwd moeten worden. Het doel van de diagnostische (of therapeutische) benadering ten slotte is de argumentatie te verbeteren. Daarvoor doet zij een beroep op descriptieve en normatieve theorieën.

Een andere doelstelling van de argumentatieleer is de samenhang tussen verschillende argumenten te achterhalen, met andere woorden de argumentatiestructuur te onderzoeken. Wanneer een stelling door meer dan één argument onderbouwd wordt, noemen we de argumentatie samengesteld. Samengestelde argumenten kunnen zich op drie manieren tot elkaar verhouden. Ten eerste kunnen ze afhankelijk zijn, dit wil zeggen dat ze enkel samen tot de conclusie kunnen leiden. Ten tweede kunnen we te maken hebben met onafhankelijke argumenten. Die leiden elk afzonderlijk tot de conclusie. Een derde vorm van samengestelde argumentatie is de ketenargumentatie, waarbij een stelling verdedigd wordt met een argument dat op zijn beurt onderbouwd wordt met een ander argument.

2. Theoretische achtergronden

Omdat geen van de bestaande argumentatietheorieën bij de praktische analyse van teksten bleek te voldoen, heb ik elementen uit verschillende theorieën samengevoegd. Deze elementen zijn : de begrippen aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid uit de informele logica, het analysemodel van Toulmin en de argumentatietypologie van Schellens.

2.1 Aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid

Volgens de antropo-relativistische redelijkheidsopvatting waar ik - bij mijn vorige eindverhandeling - van uitging, is een argumentatie deugdelijk als het publiek argument en argumentatieschema (het verband tussen argument en conclusie) redelijk vindt. Praktisch gezien betekent dit dat een deugdelijk argument aanvaardbaar, relevant en voldoende moet zijn.  Om deze begrippen - die uit de informele logica stammen - te definiëren, moet ik een nieuwe term introduceren, nl. premisse. De premissen in een argumentatie zijn zowel het argument op zich (ook wel premisse minor genoemd) als het argumentatieschema (ook wel premisse maior). Een premisse is aanvaardbaar als ze waar, waarschijnlijk of betrouwbaar is. Bij relevantie moeten we ons de vraag stellen of er een redelijk verband is tussen het argument en de conclusie, met andere woorden of het argumentatieschema aanvaardbaar is. Voldoendheid van een argu­ment, ten slotte, betekent dat de premissen genoeg bewijsmateriaal moeten verschaffen voor de conclusie. Men is er tot nu toe nog niet in geslaagd relevantie en voldoendheid bevredi­gend te beschrijven.

2.2 Het model van Toulmin    

De begrippen aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid heb ik geïntegreerd in het analysemodel van S. E. Toulmin.[902] Ik zet hier kort zijn model uiteen zonder in te gaan op de filosofische achtergronden ervan. Toulmin ziet argumentatie als volgt. Iemand doet een uitspraak (in Toulmins terminologie ‘claim’; ook ‘stelling’) en daardoor moet hij de bewijslast ervoor op zich nemen. Hij kan deze stelling verdedigen door ‘data’ die de stelling steunen (gegevens of argumenten) aan te dragen. Deze argumenten kan hij op hun beurt verdedigen met andere argumenten en zo kan elk argument stelling worden (= ketenargumentatie). Het verband tussen stelling en argument (het argumentatieschema dus) wordt verzekerd door een ‘warrant’ of ‘justification’ (rechtvaardiging). De rechtvaardi­ging kan verdedigd worden met een ‘backing’ (ondersteuning). Uitzonderingen op de recht­vaardiging kunnen de vorm aannemen van een ‘reservation’ of ‘rebuttal’ (voorbehoud), waardoor de stelling verzwakt moet worden met een ‘qualifier’ (kwalificeerder). Het volgende voorbeeld zal dit alles duidelijk maken.

Ik heb bij mijn analyse enerzijds gebruik gemaakt van elementen uit Toulmins theorie waarvan ik de invulling enigszins aangepast heb, nl. stelling, argument, rechtvaardiging en ondersteuning; anderzijds van termen waar ik een eigen invulling aan gegeven heb, nl. hoofdar­gument, subargument en vooronderstelling. Een stelling is een descriptieve of normatieve uitspraak die verdedigd wordt met een argument. Een argument is een gegeven dat de stelling verdedigt, een rechtvaardiging verdedigt de stap van argument naar stelling. Toulmin geeft zelf toe dat het onderscheid tussen beide soms problematisch is. In de praktijk heb ik echter gemerkt dat een rechtvaardiging steeds twee elementen in zich draagt die in een als-danverbinding geplaatst kunnen worden, terwijl dat bij een argument niet het geval hoeft te zijn. De preciese vorm van een rechtvaardiging hangt af van het argumentatietype, maar het is meestal een als-danverbinding van argument en stelling. Er is ook nog een pragmatisch verschil tussen argument en rechtvaardiging : het argument is meestal expliciet aanwezig, een rechtvaardiging niet. De ondersteuning ten slotte kunnen we een argument voor de rechtvaardiging noemen.

Om van argumentatie te kunnen spreken moet er tenminste een expliciete stelling aan te wijzen zijn en een expliciet argument of een expliciete rechtvaardiging. Hierin verschil ik van mening met Toulmin, die stelt dat stelling en argument steeds expliciet aanwezig zijn. Uit de door mij onderzochte argumentatie blijkt dat dit niet het geval is. Bepaalde stellingen worden onderbouwd met een expliciete rechtvaardiging, terwijl het argument verzwegen wordt. Stelling, argument en rechtvaardiging zijn dus steeds aanwezig, expliciet of impliciet, ondersteuningen niet.

Omdat een stelling een uitspraak is die onderbouwd wordt door een argument, zou je kunnen stellen dat een argument dat onderbouwd wordt met een ander argument, ook een stelling is. Om uit deze impasse te geraken, gebruik ik de termen hoofd- en subargument. Een hoofdargument onderbouwt rechtstreeks een stelling die geen argument is voor een andere stelling, een subargument onderbouwt een ander argument of een ondersteuning.

Omdat sommige rechtvaardigingen vrij ondoorzichtig zijn en steunen op niet expliciete denkbeelden, heb ik de term ‘vooronderstelling’ ingevoerd. Een vooronderstelling is een denkbeeld dat schuilgaat achter een rechtvaardiging. Bijvoorbeeld, de rechtvaardiging ‘als door de afschaffing van de sociale zekerheid (SZ) tienduizenden Belgen in moeilijkheden komen, mag de SZ niet afgeschaft worden’ steunt op de vooronderstelling dat je te allen prijze moet vermijden dat zovele Belgen het moeilijk krijgen. Dit is echter niet evident want sommigen zullen de enorme besparingen door de afschaffing van de SZ belangrijker vinden.

Aangezien Toulmin ervan uitgaat dat de data accuraat zijn, hangt de deugdelijkheid van een argumentatie bij hem af van de rechtvaardiging. De rechtvaardiging moet de stap van argument naar stelling garanderen en moet acceptabel zijn. Ik heb de criteria van een deugdelijk argument uit de informele logica (aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid) geïntegreerd in Toulmins model. In grove lijnen komt het erop neer dat ik de relevantie en voldoendheid van een argument verbind met de aanvaardbaarheid van dat argument of de rechtvaardiging erachter. Vooraleer ik dit in detail kan uiteenzetten, moeten we het hebben over de verschillende argumentatietypen. De relatie tussen aanvaard­baarheid, relevantie en voldoendheid aan de ene kant en argument en rechtvaardiging aan de andere kant verschilt immers naargelang van het argumentatietype.

2.3 Argumentatietypes

Een populair studieobject in de argumentatieleer zijn de argumentatietypes. F. H. van Eemeren en R. Grootendorst schrijven hierover :

“Het uitgangspunt in de studies over argumentatieschema’s is dat er verschil­lende typen argumenten kunnen worden onderscheiden en dat bij elk type kritische vragen horen die als criteria fungeren bij de beoordeling van de redelijkheid van de argumentatie.”[904]

Ik heb de typologie van Schellens als uitgangspunt genomen omdat die in de praktijk het makkelijkst te hanteren valt.[905] Schellens onderscheidt zes argumentatietypen : argumentatie op basis van regelmaat, op basis van regels, op basis van voor- en nadelen (= pragmatische argumentatie), op basis van autoriteit, op basis van voorbeelden en op basis van analogie. Aan elk van deze types wordt een hele reeks evaluatievragen verbonden. Die zal ik hier niet behandelen omdat ik ze vervangen heb door een kortere evaluatieprocedure. Een kleine tekortkoming aan Schellens’ indeling is dat zij ongelijksoortig is, wat niet vermeld wordt door de auteur. De ‘regelmaat’ en ‘regels’ waarvan sprake hebben immers betrekking op de rechtvaardiging, terwijl voor- en nadelen, autoriteit, voorbeelden en analogie verwijzen naar het argument zelf.

Essentieel in Schellens’ theorie is het onderscheid tussen descriptieve en normatieve uitspraken. Een descriptieve uitspraak heeft feitelijke pretentie en zegt dus iets over hoe de wereld is, was, of zal zijn. Zo’n uitspraak kan (in principe) nu of in de toekomst empirisch gecontroleerd worden. Een normatieve uitspraak geeft steeds een oordeel over iets.

De rechtvaardiging verbindt de gegevens (argumenten) en de conclusie (standpunt of stelling) met elkaar. Als dit verband berust op regelmaat, spreken we van argumentatie op basis van regelmaat. Volgens Schellens is er sprake van regelmaat

“[A]ls de leden van een klasse van eigenschappen, situaties, gebeurtenissen of acties onder bepaalde omstandigheden steeds of vrijwel steeds gepaard gaan met het optreden van de leden van een andere klasse van eigenschappen etc.” [906]

“Gepaard gaan met” kan zowel op een causaal als op een niet-causaal verband (correlatie) wijzen :

Bij argumentatie op basis van regels wordt het verband tussen gegevens en conclusie verzekerd door gedragsregels (i.e. algemene uitspraken die aangeven wanneer een bepaald gedrag, een actie, maatregel of ingreep al dan niet op zijn plaats is) of waarderingsregels (i.e. regels die betrekking hebben op beoordelingen of waarderingen). De stelling moet steeds normatief zijn, het argument daarentegen kan ook van descriptieve aard zijn; met andere woorden de rechtvaardiging moet steeds een gedrags- of waarderingsregel zijn.

De rechtvaardiging achter voorbeeld (2) (een normatieve stelling onderbouwd met een normatief argument) is een gedragsregel : ‘landen waar men de mensenrechten niet respec­teert, mag men niet toelaten tot de Europese unie’. De rechtvaardiging achter voorbeeld (3) (een normatieve stelling onderbouwd met een descriptief argument) is een waarderingsregel: ‘ik hou niet van landen waar ze een taal spreken die ik niet begrijp’.

Zoals reeds gezegd slaat de benaming van de overige argumentatietypen niet op de aard van de rechtvaardiging, maar op de aard van de gegevens. Bij argumentatie op basis van voor- en nadelen (pragmatische argumentatie) wordt dus in het argument een voor- of nadeel genoemd, dat het gevolg is van de actie die in de stelling beschreven wordt. Het houdt in dat je een toekomstige situatie of een mogelijke actie positief waardeert op grond van een voordelig gevolg ofwel negatief op grond van een nadelig gevolg. Je kan dus enkel normatie­ve stellingen (nl. stellingen over de wenselijkheid van een actie of maatregel) onderbouwen met pragmatische argumentatie. Het is niet voldoende dat het argument een voor- of nadeel noemt, om van pragmatische argumentatie te kunnen spreken. Het verschil tussen voorbeeld (4) en (5) maakt dit duidelijk.

Hoewel in voorbeeld (4) een nadeel van kerncentrales wordt aangehaald, is het geen pragmatische argumentatie, maar wel argumentatie op basis van regels. Het genoemde nadeel is immers geen gevolg van de actie die in de stelling wordt voorgesteld. Voorbeeld (5) is wel een pragmatische argumentatie want het genoemde voordeel (nl. minder radioactief afval) is een rechtstreeks gevolg van de in de stelling voorgestelde actie (nl. kerncentrales sluiten).

     Schematisch kunnen we pragmatische argumentatie als volgt voorstellen :             

Actie A leidt tot B

B is gewenst

Dus: actie A is gewenst                       

of

Actie X leidt tot Y

Y is ongewenst

Dus: actie X is ongewenst

Bij correcte pragmatische argumentatie wordt geïmpliceerd dat actie A geen nadelen tot gevolg heeft die voordeel B teniet doen en dat er geen alternatieve actie C is die een groter voordeel oplevert dan B (en dat actie X geen voordelen tot gevolg heeft die nadeel Y teniet doen en dat het enige alternatief voor actie X geen grotere nadelen oplevert). Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Stel dat er meer energie en elektriciteit nodig is; een mogelijke argumentatie is dan :

Deze redenering past perfect in het schema :

Actie ‘meer kerncentrales’ leidt tot ‘meer energie’

‘meer energie’ is gewenst

Dus: Actie ‘meer kerncentrales’ is gewenst.

Toch zullen sommigen hier niet mee akkoord gaan omdat (volgens hen) niet voldaan is aan de impliciete voorwaarden. De actie ‘meer kerncentrales’ draagt immers een nadeel in zich dat het voordeel van de energiewinst teniet kan doen, nl. radioactief afval. Bovendien zijn er alternatieve acties, zoals electriciteitswinning door zonne-energie, die hetzelfde voordeel kunnen opleveren met minder ernstige nadelen.

Uit bovenstaande schema’s blijkt dat pragmatische argumentatie een beroep doet op argumentatie op basis van regelmaat en regels. De eerste premisse (actie A/X leidt tot B/Y) duidt een causaal verband aan (= regelmaat), de tweede (B is gewenst/ Y is ongewenst) wijst op een waarderingsregel. Bovendien kunnen we de impliciete voorwaarden parafraseren als een algemene gedragsregel : ‘een actie die tegen de geringste kosten de hoogste baten oplevert, is te verkiezen boven andere acties’.

Argumentatie op basis van regelmaat, op basis van regels en op basis van voor- en nadelen noemt Schellens gebonden argumentatievormen. De reden hiervoor is dat ze slechts één soort uitspraak kunnen onderbouwen : argumentatie op basis van regelmaat kan enkel descriptieve uitspraken beargumenteren, argumentatie op basis van regels en op basis van voor- en nadelen enkel normatieve. Hierin verschillen ze van de ongebonden argumentatievormen (argumentatie op basis van autoriteit, op basis van voorbeelden en op basis van analogie) die zowel descriptieve als normatieve stellingen kunnen onderbouwen.

Wie argumenteert op basis van autoriteit zet zijn stelling kracht bij door te verwijzen naar een autoriteit die de stelling onderschrijft. Wanneer het een descriptieve stelling betreft, is het gezag van de aangehaalde autoriteit gebaseerd op deskundigheid : 

Bij een normatieve stelling ontleent de autoriteit zijn gezag aan zijn bevoegdheid :

In een autoriteitsargument wordt dus steeds hetzelfde gezegd als in de stelling die het onderbouwt. Vandaar dat de volgende argumentatie geen autoriteitargumentatie is, althans niet op het hoogste niveau.

Op het hoogste niveau hebben we hier te maken met een argumentatie op basis van regel­maat: ‘als de zon over vier miljard jaar explodeert, zal de aarde vernietigd worden’. Toch is de verwijzing naar Kondratieff een autoriteitsargument, maar dan wel een subargument ter onderbouwing van het hoofdargument (‘de zon zal over vier miljard jaar exploderen’). Verder moeten we steeds nagaan of de aangehaalde autoriteit deskundig of bevoegd is. Als dit niet het geval is, hebben we te maken met een autoriteitsdrogreden.

We hebben te maken met argumentatie op basis van een voorbeeld  wanneer gegevens over een lid van een klasse als argument worden gebruikt voor een conclusie over de hele klasse. Dit type argumentatie kan zowel descriptieve als normatieve stellingen onderbouwen (respectievelijk voorbeeld (10) en (11).

Het is vaak moeilijk een onderscheid te maken tussen een voorbeeld dat een stelling onderbouwt en een voorbeeld dat een uitspraak enkel illustreert. Dit onderscheid hangt uiteindelijk af van de interpretatie van de lezer. 

Voorbeeldargumentatie is verwant met inductie. Dit is de wetenschappelijke methode waarbij men aan de hand van waarnemingen uit een steekproef een algemene uitspraak doet over een hele klasse. Om tot een correcte algemene conclusie te leiden, moet de steekproef voldoende groot en typerend (representatief) voor het geheel zijn. Bij voorbeeldargumentatie moeten we de eerste eis laten vallen. Het is immers karakteriserend voor dit type argumenta­tie dat er slechts een beperkt aantal voorbeelden gegeven wordt, waardoor de steekproef nooit groot genoeg kan zijn. De enige eis die we dus kunnen stellen is dat de voorbeelden typerend moeten zijn voor een gehele klasse. Op grond hiervan kunnen we vragen stellen bij de correctheid van voorbeelden (10) en (11) : ‘Is Zaïre een typerend voorbeeld van een ontwikke­lingsland?’

Wanneer op basis van een aantal voorbeelden een universele uitspraak verdedigd wordt, is één tegenvoorbeeld voldoende om de argumentatie te ontkrachten. Wanneer het echter gaat om een niet universele uitspraak, verliest een tegenvoorbeeld aan kracht. De volgende voorbeelden maken dit duidelijk :

De argumentatie in voorbeeld (12) kan je ontkrachten door één witte zwaan te vinden; die in voorbeeld (13) kan je echter niet ontkrachten door één Belg aan te wijzen die wel van volksmuziek uit Togo houdt.

Argumentatie op basis van analogie ten slotte is nauw verwant met voorbeeldargumenta­tie. Terwijl men bij voorbeeldargumentatie op grond van een voorbeeld tot een algemene conclusie komt over de klasse waartoe het voorbeeld behoort, komt men bij analogieargu­mentatie tot een specifieke conclusie over een vergelijkbaar geval. Analogieargumentatie kan zowel descriptieve stellingen, zoals (14), als normatieve, zoals (15), verdedigen.

De vooronderstelling achter descriptieve stellingen luidt : ‘in vergelijkbare gevallen gebeurt doorgaans hetzelfde’; die achter normatieve stellingen : ‘vergelijkbare gevallen dienen gelijkaardig behandeld te worden’. Om geldig te zijn moeten argument en conclusie in alle relevante opzichten vergelijkbaar zijn.

Nu ik de belangrijkste theoretische achtergronden uit de doeken heb gedaan, zal ik in de volgende paragraaf  uiteenzetten hoe ik de begrippen aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid in het model van Toulmin geïntegreerd heb.

3. Een praktisch model bij de analyse van argumentatie

In deze paragraaf ga ik nader in op de inhoud van de begrippen aanvaardbaarheid, relevantie en voldoendheid en hun relatie met gegevens en rechtvaardigingen. Ook geef ik per argumentatietype een overzicht van de te volgen stappen bij de evaluatie van argumenta­tie. 

Volgens de informele logica moeten deugdelijke premissen aanvaardbaar, relevant en voldoende zijn. Ik pas deze criteria echter toe op argumenten en niet op premissen (i.e. argumenten + de relatie tussen argumenten en conclusie). Aanvaardbare argumenten zijn waar, waarschijnlijk of betrouwbaar. Relevantie houdt in dat er een adequaat inhoudelijk verband bestaat tussen de argumenten en de conclusie. Argumenten zijn voldoende als ze genoeg bewijsmateriaal leveren om de conclusie eruit af te leiden. De precieze invulling van de vragen ‘Is het argument aanvaardbaar?’, ‘Is het relevant?’ en ‘Is het voldoende?’, verschilt per argumentatietype.

Deze begrippen hebben een hiërarchische rangschikking. Eerst moet nagegaan worden of een argument aanvaardbaar is, vervolgens of het relevant is en ten slotte of het voldoende is. Wanneer een argument niet aanvaardbaar is, moet de relevantie niet meer onderzocht worden; als het niet relevant is heeft het geen zin meer de voldoendheid van naderbij te bekijken.

Afgezien van aanvaardbaarheid zijn deze termen nogal vaag gedefinieerd. De vraag rijst immers wat een adequaat inhoudelijk verband tussen argumenten en conclusie is, en wanneer er voldoende bewijsmateriaal is voor de conclusie. Omdat enkel aanvaardbaarheid een duidelijk begrip is, heb ik dit als uitgangspunt gekozen voor mijn analysemodel. Hierdoor is het noodzakelijk relevantie en voldoendheid te integreren in een begrip waar we de aanvaardbaarheid van na kunnen gaan. Afhankelijk van het argumentatietype heb ik relevantie en voldoendheid geïntegreerd in de aanvaardbaarheid van het argument of van de rechtvaardiging (behalve bij voorbeeldargumentatie, zie verder).

Voor alle types argumentatie geldt dat een argument aanvaardbaar gemaakt kan worden door een (aanvaardbaar, relevant en voldoende) subargument; een rechtvaardiging door een (aanvaardbare, relevante en voldoende) ondersteuning. Een argument, rechtvaardiging of stelling kan echter niet onaanvaardbaar worden door een niet deugdelijke subargumentatie. Het volgende nonsensvoorbeeld bewijst dit: ‘Radioactiviteit is schadelijk voor de gezondheid want dat is mij ingefluisterd door marsmannetjes.’

Op de vraag of argument en rechtvaardiging aanvaardbaar zijn, kan niet altijd een sluitend antwoord gegeven worden omdat het aanvaarden ervan soms afhangt van de mening van het publiek of van de interpretatie van de tekst. In wat nu volgt, behandel ik per argumentatie­type de stappen voor de evaluatie van de argumentatie (aan de hand van enkele voorbeelden).

In mijn studie De toekomst van het Nederlands. Een argumentatieanalyse heb ik argumentatie op basis van regelmaat steeds behandeld als oorzakelijke argumentatie - tenzij uitdrukkelijk anders vermeld. In de praktijk is het onder­scheid tusen oorzaak-gevolgargumentatie en correlatieve argumentatie immers problema­tisch. Bovendien gingen de auteurs in mijn corpus er meestal van uit dat een regelmaatsargumen­tatie een oorzaak-gevolgargumentatie is - ook als het een correlatieve is. De eerste stap in de evaluatie van regelmaatsargumentatie is de controle van de aanvaardbaarheid van het argument. We moeten ons dus de vraag stellen of wat in het argument gezegd wordt, waar, waarschijnlijk of op zijn minst betrouwbaar is. Toegepast op voorbeeld (16) betekent dit dat we ons moeten afvragen of de contacten tussen Vlaanderen en Nederland werkelijk beperkt zijn.

     Bij argumentatie op basis van regelmaat hangt de relevantie en de voldoendheid van de argumenten af van de aanvaardbaarheid van de rechtvaardiging. Aangezien de rechtvaardi­ging meestal niet expliciet aanwezig is, moet de lezer een beroep doen op wat hij in de tekst vindt en op zijn kennis van de wereld om ze te reconstrueren. De rechtvaardiging kan een als-danverbinding zijn tussen gegevens en conclusie, maar het kan ook een algemenere als-danverbinding zijn. Een mogelijke rechtvaardiging voor voorbeeld (16) is : ‘als de contacten tussen twee gemeenschappen die dezelfde taal spreken beperkt zijn, dan zal hun taal uiteenvallen in twee varianten’. Rechtvaardigingen van dit type, i.e. rechtvaardigingen waarin in het dan-gedeelte een zekerheid wordt uitgedrukt, maken het argument relevant en voldoende, althans als de rechtvaardiging aanvaardbaar is bevonden. Dit betekent met andere woorden - als we ons beperken tot oorzakelijke regelmaatsargumentatie - dat het als-gedeelte een rechtstreekse oorzaak noemt van de situatie die in de stelling beschreven wordt. De rechtvaardiging achter voorbeeld (16) kan echter ook geformuleerd worden als: ‘als de contacten tussen twee gemeenschappen die dezelfde taal spreken beperkt zijn, dan kan hun taal uiteenvallen in twee varianten’. Deze rechtvaardiging maakt het argument enkel relevant. Het is niet voldoende omdat een beperking van de contacten niet noodzakelijk leidt tot twee varianten. Rechtvaardigingen waarin in het dan-gedeelte enkel een mogelijkheid en geen zekerheid wordt uitgedrukt, kunnen een argument enkel relevant maken. Dit betekent dat in het dan-gedeelte slechts een medeoorzaak gegeven wordt, een mogelijke oorzaak of een oorzaak die enkel aanleiding geeft tot een rechtstreekse oorzaak (van de situatie die in de stelling genoemd wordt). Dit laatste is het geval in voorbeeld (17).

Het feit dat het Nederlands weinig prestige heeft kan enkel aanleiding geven tot een situatie waarin het Nederlands kan verdwijnen, het is er geen rechtstreekse oorzaak van. Vandaar dat de rechtvaardiging luidt : ‘als het Nederlands weinig prestige heeft, kan het verdwijnen’.

De moeilijkheid bij argumentatie op basis van regelmaat bestaat erin te bepalen of we in het dan-gedeelte te maken hebben met een mogelijkheid of een zekerheid. Het is daarom nuttig op zoek te gaan naar kwalificeerders in de stelling. Dit zijn elementen die de auteur gebruikt om zijn stelling af te zwakken, zoals in voorbeeld (18), of kracht bij te zetten, zoals in voorbeeld (19). Deze kwalificeerders moeten dan in het dan-gedeelte van de rechtvaardi­ging geïntegreerd worden.

Soms moet de lezer echter voortgaan op zijn gezond verstand bij de formulering van de rechtvaardiging en de expliciete kwalificeerders negeren. Dit is het geval in het volgende voorbeeld.

De correcte rechtvaardiging achter deze argumentatie is niet ‘als de straat nat is, heeft het

ongetwijfeld geregend’, maar wel ‘als de straat nat is, is het mogelijk dat het geregend heeft’. Een natte straat hoeft niet het gevolg te zijn van regen, er kan bijvoorbeeld ook een brand­kraan gesprongen zijn; met andere woorden het argument ‘de straat is nat’ is relevant, maar niet voldoende. Welke rechtvaardiging gekozen wordt, hangt uiteindelijk dus af van de lezer.        

Ook bij argumentatie op basis van regels moet eerst nagegaan worden of het argument aanvaardbaar is. Als het een descriptief argument is, zoals in voorbeeld (21), gelden dezelfde criteria als bij argumentatie op basis van regelmaat, nl. het moet waar, waarschijnlijk of betrouwbaar zijn.

Dat men in kerncentrales met radioactieve stoffen werkt, staat buiten kijf. Dit argument is dus aanvaardbaar.

Als het een normatief argument betreft, zoals in voorbeeld (22), veranderen de criteria.

Omdat waarderings- en gedragsregels gebaseerd zijn op conventies en voorkeuren (en dus plaats-, tijd- en persoonsgebonden zijn), kunnen ze nooit waar, waarschijnlijk of betrouwbaar zijn. Vandaar dat ik een aanvaardbare regel definieer als ‘een regel die geaccepteerd is door een groot deel van het publiek’. Hiermee begeven we ons op glad ijs want er is nagenoeg geen cijfermateriaal voor handen over de mate waarin regels geaccepteerd zijn; we kunnen enkel vertrouwen op ons gezond verstand. Er zal dus steeds discussie mogelijk zijn wanneer we een regel als aanvaardbaar beschouwen. Toch kunnen we zeggen dat de regel ‘ongelukken met radioactief materiaal moeten vermeden worden’ op instemming kan rekenen van een breed publiek en dus aanvaardbaar is.

Ook bij argumentatie op basis van regels hangt de relevantie en voldoendheid van een argument af van de aanvaardbaarheid van de rechtvaardiging. De rechtvaardiging is steeds een regel en kan geëxpliciteerd worden door argument en stelling in een als-danverbinding te plaatsen en eventueel te veralgemenen. Een algemenere rechtvaardiging voor voorbeeld (21) zou als volgt kunnen luiden : ‘zaken die een gevaar opleveren voor de volksgezondheid moet men afschaffen’. Indien de rechtvaardiging aanvaardbaar is, is het argument relevant en voldoende; als de rechtvaardiging niet aanvaardbaar is, is het argument niet relevant.

Enkel bij argumentatie op basis van voor- en nadelen en autoriteitsargumentatie heeft de aanvaardbaarheid van een argument gevolgen voor de relevantie ervan. Bij alle overige argumentatietypes staat de aanvaardbaarheid van een argument los van de relevantie of voldoendheid ervan.

Pragmatische argumentatie onderbouwt steeds een stelling waarin een oordeel wordt uitgesproken over een toekomstige situatie of actie door te wijzen op voor- of nadelen die het gevolg zijn van die situatie of die actie. Een pragmatisch argument omvat dus steeds een voor- of nadeel en de situatie of de actie die in de stelling beschreven wordt. Zo luidt het volledige argument in voorbeeld (23) : ‘wanneer het Engels onderwijstaal wordt aan de universiteiten, zal er een sociale taalgrens ontstaan’.

Een pragmatisch argument is relevant als het aangehaalde voor- of nadeel werkelijk voort­vloeit uit de situatie of de actie die in de stelling beschreven is. Als we nu tot de conclusie komen dat het argument uit voorbeeld (23) aanvaardbaar is, is het duidelijk dat het nadeel (het ontstaan van een sociale taalgrens) wel degelijk een gevolg is van de actie beschreven in de stelling. Met andere woorden als een pragmatisch argument waar, waarschijnlijk of betrouwbaar is, is het ook relevant; als het niet aanvaardbaar is, is het evenmin relevant.

Bij pragmatische argumenten bepaalt de rechtvaardiging dus enkel de voldoendheid. De rechtvaardiging heeft ook hier de vorm van een als-dan verbinding tussen argument en stelling, maar het dan-gedeelte of de vooronderstelling achter de rechtvaardiging bevat steeds een zinssnede als ‘koste wat kost’ of ‘te allen prijze’. De rechtvaardiging achter voorbeeld (23) luidt: ‘als er door de invoering van het Engels als onderwijstaal aan de universiteiten een sociale taalgrens zal ontstaan, moet koste wat kost vermeden worden dat het Engels onderwij­staal wordt aan de universiteiten’. De toevoeging van ‘koste wat kost’ of ‘te allen prijze’ is noodzakelijk. Zo wordt duidelijk gemaakt dat de mogelijke voordelen van de invoering van het Engels aan de universiteit kleiner zijn dan het genoemde nadeel en dat het handhaven van het Nederlands geen grotere nadelen zal meebrengen dan de invoering van het Engels.

Ook bij argumentatie op basis van autoriteit is er een verband tussen relevantie en aanvaardbaarheid. Een autoriteitsargument is aanvaardbaar als de autoriteit correct wordt aangehaald. Voor voorbeeld (24) moeten we dus nagaan of professor Ickxs dit werkelijk beweerd heeft.                    

Een relevant autoriteitsargument moet inhoudelijk betrekking hebben op de stelling. Aangezien in de meeste autoriteitsargumenten ongeveer hetzelfde gezegd wordt als in de stelling, is zo’n argument relevant als het aanvaardbaar is.

De rechtvaardiging achter een autoriteitsargument bepaalt de voldoendheid en luidt steeds: ‘als autoriteit x zus zegt, dan is dat zo’. Dit is enkel aanvaardbaar als de autoriteit (in ons voorbeeld) bevoegd of deskundig is (op het gebied van astronomie) of wanneer vermeld wordt waarom iemand deskundig of bevoegd is. Vandaar dat in voorbeeld (24) de rechtvaar­diging niet aanvaardbaar is. Een sinoloog is geen deskundige in de astrologie.

Een argument op basis van een voorbeeld is aanvaardbaar als het waar, waarschijnlijk of betrouwbaar is of als het door een meerderheid geaccepteerd is. Het voorbeeldargument in voorbeeld (25) is aanvaardbaar want naar alle waarschijnlijkheid heeft Jef inderdaad meer zwarte dan witte zwanen.

     Voorbeeldargumentatie is het enige argumentatietype waarbij we geen beroep doen op de rechtvaardiging om de relevantie en voldoendheid te bepalen. Om relevant te zijn moet voorbeeld x (uit het argument) werkelijk tot klasse y (uit de stelling) behoren. Het argument in voorbeeld (25) is dus relevant want zwarte zwanen behoren tot de klasse van de zwanen. Voor wat de voldoendheid betreft, moeten we nagaan of uit het aangehaalde voorbeeld een algemene regel te brouwen is, met andere woorden of er sprake is van een correcte inductie. De vraag die we ons moeten stellen is : ‘Is x een typerend voorbeeld van klasse y?’ Het is duidelijk dat zwarte zwanen geen typerend voorbeeld zijn van de klasse der zwanen. Het argument uit voorbeeld (25) is dus niet voldoende.

Wanneer we geconfronteerd worden met een argumentatie op basis van analogie, moeten we eerst nagaan of het argument aanvaardbaar is, met andere woorden of het waar, waar­schijnlijk, betrouwbaar of aannemelijk voor een meerderheid is. Voor voorbeeld (26) moeten we ons afvragen of er voor WO II werkelijk een opleving was van rechts extremisme.

De rechtvaardiging achter analogieargumenten is een als-danverbinding van stelling en argument, die steunt op de vooronderstelling dat in gelijkaardige gevallen hetzelfde gebeurt of dient te gebeuren. Zowel relevantie als voldoendheid van een analogieargument zijn afhankelijk van de aanvaardbaarheid van de rechtvaardiging . De reden hiervoor is dat de vooronderstelling de voldoendheid bepaalt. Zonder de vooronderstelling (dat in gelijkaardige gevallen hetzelfde gebeurt of dient te gebeuren) kan je immers niet besluiten dat een toekom­stige situatie parallel zal of moet verlopen aan een gelijkaardige situatie uit het verleden. Die vooronderstelling kan echter pas meespelen als de rechtvaardiging aanvaardbaar is, vandaar dat zowel relevantie als voldoendheid afhangen van de rechtvaardiging.

De rechtvaardiging in voorbeeld (26) kunnen we als volgt formuleren : ‘als er ook voor WO II een opleving was van rechts extremisme, staat Europa aan de vooravond van een nieuwe wereldoorlog’. Deze rechtvaardiging kan enkel aanvaardbaar zijn als ‘de huidige situatie in Europa’ in relevante opzichten lijkt op ‘de situatie in Europa voor WO II’. Bij elke rechtvaardiging achter een analogieargument moeten we dus onderzoeken of het argument werkelijk analoog is aan de situatie zoals die voorgesteld wordt in de stelling. Als er markante relevante verschillen zijn tussen beide is de rechtvaardiging niet aanvaardbaar, het argument niet relevant. Of iets een relevant verschil is, kan echter van persoon tot persoon verschillen. Over voorbeeld (26) kunnen we zeggen dat er in beide situaties een opleving was van extreem rechts, maar markante verschillen zijn onder andere : de economische crisis van voor 1940 was veel zwaarder dan de huidige en extreem rechts krijgt nu meer tegenwind dan in 1940. De rechtvaardiging is dus niet aanvaardbaar, het argument niet relevant. 

Bijlage 0.2

Chronologisch overzicht van de taalwetgeving in België sinds de Franse tijd[907]

Deze lijst bevat de volgende informatie: officiële datum van uitvaardiging van de wet, de verordening, het KB of het decreet, inhoud, eventueel alternatieve benaming van de wet (bv. wet-Coremans), datum van publicatie in de Moniteur belge (M.B.) of Belgisch staatsblad (B.S.) (vanaf 3 maart 1895 verscheen de M.B. volledig tweetalig).

Bijlage 0.3

Overzicht van de parlementaire procedure

Tot WO I werd het wetgevende werk van de Kamer voorbereid in de vijf, later zes Kamerafdelingen, waarvan de leden bij loting werden aangeduid. De verslaggevers van elke afdeling vormden samen met de Kamervoorzitter de section centrale, traditioneel en in fout Nederlands vertaald als middenafdeling of middensectie. Ik houd het op centrale afdeling. Ook konden bijzondere commissies opgericht worden om wetsvoorstellen te formuleren. Na WO I werd het wetgevende werk van de afdelingen steeds vaker overgenomen door vaste commissies.

De bespreking in de Kamer van een voorstel of ontwerp ziet er als volgt uit. Er is eerst een algemene bespreking van het volledige wetsvoorstel waarin de principes erachter besproken worden. Dan volgt een eerste lezing waarin alle artikelen apart besproken worden en ze al dan niet geamendeerd kunnen worden. Ten slotte is er een tweede lezing van de artikelen. Hierin kunnen enkel nog die artikelen besproken en geamendeerd worden die in de eerste lezing geamendeerd zijn of die die samenhangen met in de eerste lezing geamendeerde artikelen. Ik verwijs soms naar die twee lezingen als stemronden of stembeurten. Uiteindelijk volgt er een stemming over de wet in zijn geheel. Tijdens beide lezingen worden artikelen ofwel aangenomen bij zitten en opstaan ofwel bij hoofdelijke stemming.

DEEL 1: DE TAALWETTEN VAN HET CENSITAIRE BELGIE (1873-1893)

Hoofdstuk 1: De wet van 17 augustus 1873

Bijlage 1.1

Het wetsvoorstel van 8 juli 1873 van de centrale afdeling op het gerecht. [908]

• Voor het hele vooronderzoek werd in Vlaanderen[909] (met uitzondering van het gerechtelijke arrondissement Brussel) het territorialiteitsbeginsel ingevoerd. Het vooronderzoek moest volledig in het Nederlands verlopen (art. 1), hoewel beklaagden en getuigen hun verklaringen in het Frans konden deponeren (art. 2) en experts hun verslagen in het Frans konden opstellen, mits ze vertaald werden (art. 3).

• Ter zitting moest de procedure (inclusief het vonnis) steeds Nederlandstalig zijn, tenzij de beklaagde enkel Frans kende; dan gold een Franstalige procedure (art. 4, alinea 1 en 3). In de Nederlandstalige procedure had het Frans nog een ruime plaats. Het verzoek van een beklaagde of getuige om Frans te spreken kon ingewilligd worden (art. 4, alinea 2), maar de advocaat van de beklaagde had steeds het recht in het Frans te pleiten met de toestemming van zijn cliënt op voorwaarde dat hij er het OM van verwittigde. Het OM kon dan ook gebruikmaken van het Frans (art. 6). De BP moest steeds de taal van het OM gebruiken (art. 7). De rechter mocht de proceduretaal kiezen als er verschillende beklaagden in de zaak betrokken waren die elkaars taal niet begrepen (art. 5).

• Bij niet-naleving van de wet tijdens de zitting moesten de procedure en het vonnis nietig verklaard worden, enkel en alleen als een van de partijen geprotesteerd had (art. 4, alinea 4). Voor overtredingen tijdens het vooronderzoek waren geen sancties voorzien.

• In het gerechtelijke arrondissement Brussel en voor het assisenhof van Brabant moest voor het vooronderzoek en het vonnis het Frans of het Nederlands gebruikt worden “selon les besoins de chaque cause”. Als de beklaagde enkel Nederlands sprak, golden echter dezelfde regels als voor de rest van Vlaanderen (art. 8).

• De wet was niet van toepassing op het beroepshof van Luik.

Bijlage 1.2

Bijlage 1.3

De volgende tabel geeft een overzicht van het stemgedrag van alle volksvertegenwoordigers die aan de Kamerdiscussie deelnamen. Een ‘+’ betekent een jastem, een ‘-’ een neenstem, een ‘°’ een onthouding en een ‘/’ betekent dat de persoon niet aan de stemming heeft deelgenomen.

Hoofdstuk 2: De wet van 22 mei 1878

Bijlage 2.1

De amendementen/het alternatieve wetsvoorstel op het bestuur van Thonissen:

“Art. 1 Dans les provinces d’Anvers, de la Flandre Occidentale, de la Flandre Orientale, de Limbourg et dans l’arrondissement de Louvain, les règles suivantes seront observées:

1° Les avis et les communications que les fonctionnaires de l’Etat adressent au public seront rédigés soit en langue flamande, soit en langue flamande et en langue française;

2° Les fonctionnaires de l’Etat correspondent en flamand avec les communes et les particuliers, à moins que ces communes ou particuliers ne demandent que la correspondance ait lieu en français ou n’aient eux-mêmes fait usage de cette langue dans la correspondance.

Art. 2 Dans l’arrondissement de Bruxelles, la correspondance des fonctionnaires de l’Etat avec les communes et les particuliers aura lieu en flamand si les communes ou les particuliers le demandent.”[912]

Bijlage 2.2

De amendementen/het tweede wetsvoorstel op het bestuur van Delaet:

“Art. 1^er a. Dans les provinces d’Anvers, de la Flandre Occidentale, de la Flandre Orientale, de Limbourg et dans l’arrondissement de Louvain, les avis et les communications que l’administration, ainsi que les fonctionnaires, employés et délégués de l’Etat adressent au public sont rédigés soit en langue flamande seulement, soit en langue flamande et en langue française.

b. Les procès-verbaux de police sont rédigés en flamand, à moins qu’ils ne concernent des personnes qui ne comprennent pas cette langue.
c. Les actes de l’état civil sont rédigés en flamand, à moins que les personnes qu’ils concernent ne réclament pas l’emploi de la langue française.”

d. L’administration, les fonctionnaires, employés et délégués de l’Etat correspondent en flamand avec les communes et les particuliers, à moins que ces communes ou particuliers ne demandent que la correspondance ait lieu en français ou qu’ils n’aient fait eux-mêmes emploi de la langue française dans la lettre qui réclame une réponse.

Art. 2 a Dans l’arrondissement de Bruxelles, les avis et les communications que l’administration, ainsi que les fonctionnaires, employés et délégués de l’Etat adressent au public sont rédigés dans les deux langues.

b La correspondance de l’administration, ainsi que celle des fonctionnaires, employés et délégués de l’Etat avec les communes et les particuliers a lieu en flamand si ces communes ou particuliers le demandent.

c Les procès-verbaux de police et les actes de l’état civil y sont rédigés en flamand: 1° si les communes en décident ainsi; 2° si les personnes qu’ils concernent le demandent ou ne comprennent d’autre langue que le flamand.”[913]

Bijlage 2.3

De uiteindelijk door de Kamer op 8 mei 1878 goedgekeurde wet op het taalgebruik in bestuurszaken[914]:

“Art. 1 Dans les provinces d’Anvers, de la Flandre Occidentale, de la Flandre Orientale, de Limbourg et dans l’arrondissement de Louvain, les règles suivantes seront observées:

1° Les avis et les communications que les fonctionnaires de l’Etat adressent au public seront rédigés soit en langue flamande, soit en langue flamande et en langue française;

2° Les fonctionnaires de l’Etat correspondent en flamand avec les communes et les particuliers, à moins que ces communes ou particuliers ne demandent que la correspondance ait lieu en français ou qu’ils n’aient eux-mêmes fait usage de cette langue dans la lettre à laquelle il est fait réponse.

Art. 2 Dans l’arrondissement de Bruxelles, la correspondance des fonctionnaires de l’Etat avec les communes et les particuliers aura lieu en flamand si les communes ou les particuliers le demandent.

Les avis et communications que les fonctionnaires de l’Etat adressent au public sont rédigés soit en langue flamande, soit en langue flamande et en langue française.”[915]

Hoofdstuk 3: De wet van 15 juni 1883

Bijlage 3.1

Het katholieke wetsvoorstel op de vernederlandsing van het officiële middelbaar onderwijs van 7 april 1881.[916]

• In de voorbereidende afdelingen van het MO was het Nederlands de onderwijstaal, het vak Frans mocht pas vanaf het derde leerjaar op het programma komen. In het MO moesten naast de lessen Germaanse talen minstens 4 vakken in het Nederlands gegeven worden.[917] Het normaalonderwijs moest Nederlandskundige leraren opleiden.[918]

Bijlage 3.2

Het liberale wetsvoorstel op de vernederlandsing van het officiële middelbaar onderwijs van 8 april 1881.[919]

• In de humaniora-afdelingen van de athenea moest voor het vak Nederlands (dat een gelijk aantal lesuren kreeg als Frans) steeds het Nederlands gebruikt worden. Hetzelfde gold voor de vakken Duits en Engels, zolang die niet in die talen zelf onderwezen konden worden. De onderwijstaal van de vakken Frans, Latijn en Grieks mocht het Frans zijn. “Les leçons de mathématiques, d’histoire, de physique, etc.” moesten enkel in de laagste klassen in het Nederlands gegeven worden.[920]

Bijlage 3.3

Het gemeenschappelijke liberaal-katholieke wetsvoorstel op de vernederlandsing van het officiële middelbaar onderwijs.[921]

• In de voorbereidende afdelingen was het Nederlands de onderwijstaal, het vak Frans mocht pas vanaf het derde leerjaar op het programma komen. In gemeenten waar “une fraction notable”  van de bevolking meestal Frans sprak, mochten de lessen in beide talen gegeven worden (“simultanément”). In het MO moesten naast de lessen Germaanse talen minstens 3 vakken in het Nederlands gegeven worden. Het normaalonderwijs moest Nederlandskundige leraren opleiden.[922]

Bijlage 3.4

Het eerste wetsvoorstel van de centrale afdeling op de vernederlandsing van het officiële middelbaar onderwijs.[923]

• In de voorbereidende afdelingen was het Nederlands de onderwijstaal. In het MO moesten naast de lessen Germaanse talen minstens 3 vakken in het Nederlands gegeven worden. De directies van deze scholen konden steeds, na het advies van de gezinshoofden ingewonnen te hebben, de Nederlandstalige lessen “simultanément” in het Frans laten geven. Het normaalonderwijs moest Nederlandskundige leraren opleiden.[924] Zolang de wet niet volledig werd toegepast, moest de regering om de twee jaar rekenschap afleggen tegenover het parlement.

Bijlage 3.5

Het voorstel van de centrale afdeling na de regeringsamendementen van 28 november 1881.[925]

“Art. 1^er Dans la partie flamande du pays, les cours de la section préparatoire annexée aux écoles moyennes sont donnés en flamand.

Art. 2 Dans la section moyenne proprement dite des écoles de cette région, le cours de flamand est donné en flamand.
Les leçons d’anglais et d’allemand sont donnés en flamand exclusivement, jusqu’à ce que les élèves soient en état de poursuivre ces études dans la langue même qu’on leur enseigne.
Un ou plusieurs cours du programme sont également donnés en flamand. Le nombre des cours ainsi donnés sera de deux, au moins, à partir de la rentrée des classes de l’année 1886.

Art. 3 Les préscriptions de l’article précédent sont applicables aux athenées situés dans la même région.

Art.4 La terminologie des sciences mathématiques et naturelles, ainsi que des autres branches du programme, est enseignée simultanément en français et en flamand.
Les noms historiques et géographiques sont donnés dans la forme originale, accompagnée, autant que possible, de la traduction flamande et française.

Art.5 Le gouvernement, après avoir pris l’avis des bureaux administratifs des établissements de l’Etat, peut toujours décider que tout ou partie des cours donnés en langue flamande, seront donnés simultanément en langue française.
Les conseils communaux ont le même droit en ce qui concerne leurs établissements d’enseignement moyen.

Art.6 Il sera organisé un enseignement normal destiné spécialement à former des professeurs à même d’enseigner en flamand.

Art.7 Si le gouvernement n’était pas à même d’assurer la pleine exécution de la présente loi, pour la reprise des cours de l’année 1886, il rendrait compte aux chambres des motifs qui ont retardé cette exécution et des mesures prises pour rémédier à la situation.”

Bijlage 3.6

De uiteindelijke wet zoals hij op 23 januari 1883 door de Kamer goedgekeurd werd.

“Art. 1^er Dans la partie flamande du pays, les cours de la section préparatoire annexée aux écoles moyennes sont donnés en flamand.
L’enseignement de la langue française y est organisé de manière à rendre les élèves aptes à suivre avec fruit les cours français des sections moyennes.

Art. 2 Dans la section moyenne proprement dite des écoles de cette région, le cours de flamand est donné en flamand.
Les leçons d’anglais et d’allemand sont donnés en flamand exclusivement, jusqu’à ce que les élèves soient en état de poursuivre ces études dans la langue même qu’on leur enseigne.
Un ou plusieurs cours du programme sont également donnés en flamand. Le nombre des cours ainsi donnés sera de deux, au moins, à partir de la rentrée des classes de l’année 1886.

Art.3 Les préscriptions de l’article précédent sont applicables aux athenées situés dans la même région.

Art.4 La terminologie des sciences mathématiques et naturelles, ainsi que des autres branches du programme, est enseignée simultanément en français et en flamand.
Les noms historiques et géographiques sont, autant que possible, donnés à la fois en flamand et français.

Art.5 Le gouvernement, après avoir pris l’avis des bureaux administratifs des établissements de l’Etat, peut toujours décider que tout ou partie des cours donnés en langue flamande, conformément aux articles 2 et 3, seront donnés simultanément en langue française.
Les conseils communaux ont le même droit en ce qui concerne leurs établissements d’enseignement moyen.

Art.6 Il sera organisé un enseignement normal destiné spécialement à former des professeurs à même d’enseigner en flamand.

Art.7 Si le gouvernement n’était pas à même d’assurer la pleine exécution de la présente loi, pour la reprise des cours de l’année 1886, il rendrait compte aux chambres des motifs qui ont retardé cette exécution et des mesures prises pour rémédier à la situation.”[926]

DEEL 2: DE TAALWETTEN UIT HET TIJDPERK VAN HET ALGEMEEN MEERVOUDIG MANNELIJK STEMRECHT (1894-1914)

Hoofdstuk 4: De wet van 18 april 1898

Bijlage 4.1

Het wetsvoorstel op het gebruik van het ‘Vlaams’ in officiële publicaties dat de centrale afdeling in mei/juni 1897 opstelde nadat de senaat het eerste voorstel verworpen had.[927]

“Article premier. Les lois sont votées, sanctionnées, promulguées et publiées en langue française et en langue flamande.
Art. 1^{er bis} Les projets de loi émanant du Gouvernement sont présentés aux Chambres en double texte.
  Les propositions émanant de l’initiative des membres des Chambres sont faites, soit en double texte, soit dans la langue choisie par les auteurs.
  Dans ce dernier cas, le Bureau les fait traduire avant leur mise en délibération. Le vote des amendements produits au cours de la discussion peut avoir lieu sur un texte unique. S’ils sont admis, le bureau fait traduire, avant le second vote, les articles ainsi amendés.
  Si, lors du second vote, des modifications sont apportées aux articles adoptés au premier vote, les Chambres peuvent décider que le vote définitif sera ajourné à une séance ultérieure.
  Dans tous les cas, il sera procédé par un vote unique sur un texte complet formulé dans les deux langues.
  Les Chambres arrêtent par voie réglementaire les mesures qu’elles jugent utiles pour assurer, chacune en ce qui la concerne, l’exécution de la présente loi.
Art. 1^{er ter} Les contestations basées sur la divergence des textes sont décidées d’après la volonté du législateur, déterminée suivant les règles ordinaires d’interprétation, sans prééminence de l’un des textes sur l’autre.
  Art. 1^{er quarto} Lorsque la loi exige l’insertion dans les arrêts ou jugements, des termes de la loi appliquée, le texte français ou le texte flamand sera seul inseré, suivant que l’arrêt ou le jugement est rédigé en français ou en flamand.”

Bijlage 4.2

Het voorstel van de liberaal Lorand tot verdaging van de bespreking werd op 18 maart 1898 verworpen met 65 stemmen tegen 37.[928] 

De voorstemmen van de meeste Waalse katholieken en liberalen weerspiegelden hun afkeuring van de wet. De socialisten wilden tijd winnen zodat de wet niet tegen hen uitgespeeld zou worden bij de partiële parlementsverkiezingen.

Bijlage 4.3

Lorands amendement om overal waar het voorstel sprak van “en langue française et en langue flamande” toe te voegen “et en langue allemande” werd met 77 stemmen tegen 30 bij 13 onthoudingen verworpen.[930]

De katholieke partij stemde tegen rechtsgelijkheid voor Duitstaligen. 1/8 van haar leden volgde echter de oppositie. De onthoudingen van de Waalse katholieken en liberalen waren ingegeven door hun afkeuring van de wet. [933]

DEEL 3: DE TAALWETTEN UIT HET TIJDPERK VAN HET ALGEMEEN ENKELVOUDIG MANNELIJK STEMRECHT (1918-1935)

Hoofdstuk 6: De wet van 31 juli 1921

Bijlage 6.1

Het op 4 februari 1920 opnieuw ingediende wetsvoorstel van J. Delaet van 6 april 1876 op het taalgebruik in bestuurszaken.[2383]

• In de provincies Antwerpen, Limburg, Oost- en West-Vlaanderen en in het arrondissement Leuven moest het Nederlands gebruikt worden:

“A. Door de gemeenten, namelijk voor de akten van den burgerlijken stand, de gemeenteverordeningen, de verslagen der vergaderingen van den gemeenteraad en van het schepencollege, de processen-verbaal van de politie, de verscheidene bekendmakingen, de bestuursbriefwisseling en voor alle akten welke de ingezetenen in ’t algemeen aanbelangen;

B. Door de provinciën, namelijk voor de provinciale verordeningen, de verslagen der vergaderingen van den provincialen raad en van de Bestendige deputatie, de verscheidene bekendmakingen, de bestuursbriefwisseling met de bijzonderen, de gemeentebesturen en de andere besturen die zich in hunne officieele betrekkingen bedienen van de Vlaamsche taal, en voor alle akten, welke de ingezetenen in ’t algemeen aanbelangen;

C. Door de middenbesturen van den Staat en door de besturen die onder het toezicht van den Staat staan of door den Staat zijn ingericht, namelijk voor de berichten, aanwijzingen en inlichtingen welke zij aan het publiek geven door middel van omzendbrieven, plakbrieven of opschriften, de briefwisseling van de beambten, van de ambtenaren en van alle aangestelden door den Staat bezoldigd, in bestuurlijke, rechterlijke en militaire aangelegenheden, met de bijzonderen, de provinciën, de gemeenten en de andere besturen welke zich, in hunne officieele betrekkingen, van de Vlaamsche taal willen of zullen bedienen.” (art. 1)

Het stond die besturen vrij akten en stukken in het Frans te vertalen en in beide talen gelijk bekend te maken en de wensen van particulieren die om een Franstalige akten vroegen te voldoen (art. 3-4).

In het arrondissement Brussel golden dezelfde regels, maar er waren uitzonderingen voor de provincie Brabant en 8 gemeenten van de Brusselse agglomeratie[2384]. Die mochten de verslagen van hun wetgevende en uitvoerende vergaderingen, de verordeningen en andere akten in het Frans opstellen, mits ze er een Nederlandse vertaling aan toevoegden. De berichten aan het publiek moesten tweetalig zijn en de correspondentie met particulieren of besturen moest in het Nederlands geschieden als die daar om vroegen.

Voor de gemeenten in Luik en Henegouwen waar het Nederlands de taal was van de meerderheid van de inwoners, golden de bepalingen voor de Vlaamse gemeenten. In de gemeenten in Vlaanderen waar een meerderheid Frans sprak, was het Frans de bestuurstaal (art. 5-6).

Bijlage 6.2

Het wetsvoorstel van 30 juni 1920 op het taalgebruik in bestuurszaken van de bijzondere Kamercommissie.[2385]

• Art. 1: in de provincies Antwerpen, Limburg, Oost- en West-Vlaanderen en in de arrondissementen Leuven en Brussel (behalve de agglomeratie Brussel) moest het Nederlands gebruikt worden als interne diensttaal en als taal van hun onderlinge correspondentie door de gemeenten, de provincies en de van hen afhankelijke concessiehouders, de centrale staatsbesturen, de besturen afhankelijk van de staat en de concessiehouders van de staat zoals “la Banque nationale, la Société des chemins de fer vicinaux, la Société nationale de distribution d’eau potable, etc.” In de provincies Luik, Henegouwen, Namen en Luxemburg en in het arrondissement Nijvel golden dezelfde bepalingen voor de Franse taal.

• Art 4 en 7: het stond die besturen vrij mededelingen aan het publiek in beide talen bekend te maken, als zij dat in het belang van het publiek achtten. Als een bepaald percentage van de kiesgerechtigden erom vroeg, moesten de mededelingen en de documenten bestemd voor het publiek, in beide talen opgesteld worden.[2386] Particulieren en ambtenaren “en ce qui concerne les questions d’ordre personnel” konden vrij kiezen in welke taal zij zich tot de besturen richtten. De besturen moesten zich daarnaar plooien.

• Art. 5: in de centrale besturen moesten beide landstalen “une égalité de droit et de fait réelle” genieten. In hun correspondentie met ondergeschikte besturen moesten zij zich bedienen van de taal die die laatsten gebruikten tenzij het in het belang was van de dienst de twee talen te gebruiken.

• Art. 2: de provincieraad van Brabant (voor wat betreft de Brusselse agglomeratie) en de gemeenteraden van de Brusselse agglomeratie bepaalden zelfstandig hun interne diensttaal en de taal voor hun correspondentie met elkaar en met andere besturen onderworpen aan de wet. De gemeenten van de Brusselse agglomeratie moesten hierbij “l’égalité effective des langues françaises et flamandes” respecteren. De berichten aan het publiek moesten tweetalig zijn en de administratieve akten moesten opgesteld worden in de taal verkozen door de betrokkenen.[2387]

• Art. 6: Niemand kon in Vlaanderen of Wallonië een staatsfunctie vervullen, als hij Nederlands- resp. Fransonkundig was. De ambtenaren van de centrale besturen en van de Brusselse agglomeratie moesten bij hun aanwerving hun kennis bewijzen van de beide landstalen. Deze beide bepalingen zouden na vijf jaar van kracht worden en aan de verworven rechten zou niet geraakt worden (art. 10). Ambtenaren die een speciale technische studie moesten uitvoeren, mochten dat doen in de taal waarin ze gestudeerd hadden na toestemming van de bevoegde minister.

• Art. 3: de gemeenten waar een meerderheid van de bevolking “habituellement” een andere taal sprak dan die van het gebied waar ze door art. 1 aan gehecht waren, kregen toestemming een andere diensttaal te kiezen.

• Art. 8: In de gemeenten waar een meerderheid van de inwoners Duits sprak moesten de mededelingen aan het publiek tweetalig (Duits-Frans) zijn. Ze konden vrij de taal kiezen (Nederlands, Duits of Frans) waarin zij zich tot de openbare besturen richtten, die verplicht waren te antwoorden in die taal.

Bijlage 6.3

Op 5 augustus 1920 werd er gestemd over een amendement van Max dat bepaalde dat de provincie- en gemeenteraden zelf hun interne diensttaal en de taal van hun correspondentie met andere besturen konden kiezen. De mededelingen aan het publiek moesten in beide talen opgesteld worden.[2388] Het werd verworpen met 73 stemmen tegen 43 bij 1 onthouding (de Brusselse katholiek Carton de Wiart).[2389] 

Deze stemming (over een amendement dat aan de kern van de wet raakte) toont de Fransgezindheid van de hele liberale partij. De BWP stemde communautair verdeeld en in de katholieke partij bleken niet alleen de Brusselaars en de Vlamingen Vlaamsgezind, maar ook de helft van de Walen. De regering stemde tegen, op Destrée na.[2392]

Bijlage 6.4

Op 6 augustus 1920 werd er gestemd over het amendement-Braun op art. 6. Het bepaalde dat de ambtenaren die een speciale technische studie moesten uitvoeren autonoom hun taal mochten kiezen[2393]. Het werd nipt verworpen met 70 stemmen tegen 67 bij 4 onthoudingen (van Waalse katholieken).[2394]

De katholieke partij kwam als meest Vlaamsgezinde uit deze stemming, hoewel voor het eerst een meerderheid van Walen hun Vlaamse partijgenoten niet volgden. In de BWP stemde net niet de helft van de Vlaamse en Brusselse Kamerleden mee met de liberalen, die voor de Fransgezinde oplossing kozen. Waarschijnlijk grepen enkele Vlaamse socialisten dit in hun ogen onbelangrijke amendement aan om zich solidair te verklaren met hun Waalse kameraden. De katholieke regeringsleden stemden tegen[2397], op eerste minister Delacroix na, die met de socialistische en liberale regeringsleden voorstemde[2398].

Bijlage 6.5

Het door de senaat op 13 mei 1921 goedgekeurde wetsvoorstel op het taalgebruik in bestuurszaken.[2399]

• Art. 1: in de provincies Antwerpen, Limburg, Oost- en West-Vlaanderen en in de arrondissementen Leuven en Brussel (behalve de agglomeratie Brussel) moest het Nederlands gebruikt worden als interne diensttaal en als taal van hun onderlinge correspondentie door de gemeenten, de provincies, de centrale staatsbesturen en de ondergeschikte openbare overheden. In de provincies Luik, Henegouwen, Namen en Luxemburg en in het arrondissement Nijvel golden dezelfde bepalingen voor de Franse taal. De provincie- en gemeenteraden mochten steeds de andere landstaal gebruiken, maar die mocht de door de wet opgelegde taal nooit vervangen. De openbare besturen moesten met de lagere en ondergeschikte besturen corresponderen in de taal die de laatsten gebruikten.

• Art. 4: de centrale staatsbesturen, de provinciebesturen en de eraan ondergeschikte openbare overheden moesten hun mededelingen aan het publiek in beide landstalen opstellen. Het stond de gemeentebesturen en de plaatselijke diensten van de staat en de provincies vrij hun mededelingen aan het publiek in beide talen bekend te maken. Besturen van gemeenten waar 20% van de kiesgerechtigden of 15.000 kiesgerechtigden op een totaal van minstens 70.000 ervoor kozen, moesten eveneens hun mededelingen aan het publiek in beide talen bekendmaken.

• art. 7: de plaatselijke staatsbesturen moesten particulieren antwoorden in de taal die de gemeente van de particulier als diensttaal gekozen had, tenzij de particulier niet die taal gebruikte.
  Art. 8: particulieren konden van de centrale staatsbesturen akten eisen opgesteld in de door henzelf gekozen taal. Van de gemeente- en provinciebesturen kon enkel een voor echt verklaarde kopie geëist worden.

• Art. 2: de provincieraad van Brabant, voor wat betreft de Brusselse agglomeratie, en de gemeenteraden van de Brusselse agglomeratie bepaalden zelfstandig hun interne diensttaal en de taal voor hun correspondentie met elkaar en met andere besturen onderworpen aan de wet. De Brusselse agglomeratie bestond uit 17 gemeenten: Anderlecht, Brussel, Etterbeek, Elsene, Koekelberg, Oudergem, Schaarbeek, Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Node, Sint-Lambrechts-Woluwe, Sint-Pieters-Jette, Sint-Pieters-Woluwe, Sint-Stevens-Woluwe, Ukkel, Vorst en Watermaal-Bosvoorde. Deze opsomming kon bij KB uitgebreid worden.
         Welke taal door de staatsbesturen gebruikt zou worden in de Brusselse agglomeratie, zou bij KB bepaald worden, rekening houdend met de beslissingen van de plaatselijke besturen. De berichten aan het publiek moesten tweetalig zijn.

• Art. 5: niemand kon een staatsfunctie vervullen die hem in contact bracht met het publiek, als hij de taal niet kende die de gemeente als diensttaal had aangenomen.
  Art. 6: de ambtenaren van de centrale besturen en van de Brusselse agglomeratie moesten bij hun aanwerving hun kennis bewijzen van de beide landstalen. Wie deelnam aan het Franstalige toelatingsexamen, moest zijn elementaire kennis van het Nederlands bewijzen en vice versa. Vanaf 1 januari 1925 moest men vanaf de functie van afdelingshoofd een grondige kennis van de tweede taal bewijzen. Aan de rechten van ambtenaren in dienst vóór 1920 zou niet geraakt worden (art. 9). Ambtenaren die een speciale technische studie moesten uitvoeren, mochten dat doen na toestemming van hun bestuur.

• Art. 3: de gemeenten waar volgens de jongste tienjaarlijkse volkstelling een meerderheid van de bevolking “le plus fréquemment” een andere taal sprak dan die van het gebied waar ze door art. 1 aan gehecht waren, kregen toestemming een andere dienst- en correspondentietaal te kiezen.

Hoofdstuk 9: De wet van 28 juni 1932

Bijlage 9.1

Het regeringsontwerp van 14 mei 1931 op het taalgebruik in bestuurszaken.[2400]

• De officiële taal van de staats-, provincie- en gemeentebesturen - met inbegrip van de parketten en de rijkswacht - was Nederlands in Vlaanderen en Frans in Wallonië, maar de provincie- en gemeentebesturen konden voor een gedeelte van hun diensten ook de andere landstaal gebruiken (art.1). De wet was niet van toepassing op de kantons Eupen, Malmédy en St.-Vith (art. 11). De besturen van de tweetalige taalgrensgemeenten, de gemeenten van de Brusselse agglomeratie en gemeenten met 30% anderstaligen moesten een particulier antwoorden in diens taal als die daarom vroeg, de overige gemeentebesturen mochten dat doen (art. 7). Officiële documenten moesten de centrale staatsbesturen en besturen van de gemeenten van de Brusselse agglomeratie en van gemeenten met 30% anderstaligen opstellen in de taal van de betrokkene. Alle overige besturen moesten daarvoor de streektaal gebruiken. Elke particulier kon echter aan de gouverneur een voor echt verklaarde vertaling vragen (art. 8).

• De gemeenteraden van de Brusselse agglomeratie mochten zelf hun interne diensttaal en de taal waarin ze correspondeerden met elkaar en met de centrale besturen, kiezen. Met Vlaamse en Waalse besturen moesten ze resp. in het Nederlands en het Frans corresponderen. Hun mededelingen aan het publiek moesten tweetalig zijn. Het taalgebruik van de lokale staatsdiensten, in de Brusselse agglomeratie gevestigd, moest bij KB geregeld worden “met inachtneming van de beslissingen der plaatselijke besturen”.[2401] De Brusselse agglomeratie bestond uit 17 gemeenten: Anderlecht, Brussel, Elsene, Etterbeek, Jette, Koekelberg, Oudergem, Schaarbeek, Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Node, Sint-Lambrechts-Woluwe, Sint-Pieters-Woluwe, Sint-Stevens-Woluwe, Ukkel, Vorst en Watermaal-Bosvoorde (art. 2).

• In gemeenten waar de 10-jaarlijkse volkstellingen aangaven dat een meerderheid van de bevolking een andere taal sprak dan die van de streek waartoe ze behoorden, mochten de gemeentebesturen zelf bepalen wat hun interne diensttaal en hun correspondentietaal zou zijn (art.3).

• In de centrale besturen en die van de provincie Brabant moesten de dossiers afgehandeld worden in de taal van de streek waar ze betrekking op hadden. De diensten moesten met het oog hierop gereorganiseerd worden, maar de kabinetschef of één van zijn adjudanten moest tweetalig zijn. Particulieren moesten geantwoord worden in de taal waarin zij zich tot het bestuur wendden. De mededelingen aan het publiek moesten tweetalig zijn, tenzij ze slechts betrekking hadden op één landsdeel. De plaatselijke diensten van de staat en de provincies moesten voor die mededelingen de streektaal gebruiken, tenzij er volgens de laatste talentelling 30% anderstaligen in de gemeente woonden. Dan moesten ze tweetalig zijn (art. 4).

• Wie in contact kwam met het publiek, moest de streektaal kennen (art. 5). Aan de verworven rechten van ambtenaren in dienst vóór 1 januari 1920 kon niet geraakt worden (art. 9).

• Voor een betrekking in de centrale staatsbesturen en in het provinciebestuur van Brabant en de gemeentebesturen van de Brusselse agglomeratie moest een toelatingsexamen afgelegd worden in een taal naar keuze. In de twee laatsgenoemde besturen moest men ook examen afleggen over de elementaire kennis van de tweede taal. In deze besturen en in de centrale staatsbesturen moest iedereen vanaf de graad van directeur “een voldoende kennis der tweede taal” hebben.[2402] Bijzondere technische studies mochten na toestemming van het diensthoofd in een taal naar keuze geschreven worden (art. 6).

Bijlage 9.2

Het door de centrale Kamerafdeling aangepaste regeringsontwerp op het taalgebruik in bestuurszaken van 16 december 1931.[2403]

• Art. 1 was nu ook van toepassing op de overheidsbedrijven, de concessiehouders, de openbare instellingen en alle ondergeschikte openbare besturen en het Rekenhof (art. 11). De bepaling dat gemeenten en provincies een andere taal mochten toevoegen aan de hun door de wet voorgeschreven bestuurstaal was geschrapt. De wet was niet van toepassing op de kantons Eupen, Malmédy en St.-Vith (art. 12). Art. 7 en 8 van het eerste ontwerp bleven hetzelfde.

• De enige aanpassing aan art. 2 was dat het taalgebruik van de lokale staatsdiensten, in de Brusselse agglomeratie gevestigd, bij KB geregeld moest worden “met inachtneming van de plaatselijke toestanden en uitgaande van een gelijken eerbied voor beide landstalen”.[2404] Art. 3 veranderde niet.

• In de centrale besturen en die van de provincie Brabant moesten de dossiers afgehandeld worden in de taal van de streek waar ze betrekking op hadden. De diensten moesten met het oog hierop gereorganiseerd worden. De centrale staatsbesturen werden gesplitst in Nederlandse en Franse afdelingen (art. 4). Particulieren moesten geantwoord worden in de taal waarin zij zich tot het bestuur gewend hadden. De mededelingen aan het publiek moesten tweetalig zijn, tenzij ze slechts betrekking hadden op één landsdeel. De plaatselijke diensten van de staat en de provincies moesten voor hun mededelingen de streektaal gebruiken, tenzij er volgens de laatste talentelling 30% anderstaligen in de gemeente woonden. Dan moesten ze tweetalig zijn (art. 6).

• Wie in contact kwam met het publiek, moest de streektaal kennen - behalve in de centrale staatsbesturen - en moest in de Brusselse agglomeratie tweetalig zijn (§ 1 en 2 art. 9). Aan de verworven rechten van alle ambtenaren die bij het in werking treden van de wet in dienst waren, kon niet geraakt worden (art. 10).

• In het provinciebestuur van Brabant en in de besturen van de gemeenten van de Brusselse agglomeratie en van gemeenten met meer dan 30% anderstaligen moest iedereen die in contact kwam met het publiek beide talen kennen. Voor een betrekking in de centrale staatsbesturen en in het provinciebestuur van Brabant en de gemeentebesturen van de Brusselse agglomeratie moest een toelatingsexamen afgelegd worden in een taal naar keuze, maar niemand mocht aan beide examens deelnemen. In de centrale besturen zou een “passend evenwicht”, “un juste équilibre” tussen de geslaagden van beide examens nagestreefd worden. In het provinciebestuur van Brabant en de gemeentebesturen van de Brusselse agglomeratie moest men ook examen afleggen over de elementaire kennis van de tweede taal en vanaf de graad van directeur moest je “een voldoende kennis der tweede taal”[2405] hebben (art. 9). Bijzondere technische studies mochten na toestemming van het diensthoofd in een taal naar keuze geschreven worden (art. 5).

• Een nieuw artikel 13 voorzag in de oprichting van een permanente commissie die moest toezien op de naleving van de wet. De acht leden zouden (paritair) door Kamer en senaat gekozen worden uit kandidaatslijsten opgesteld door de Vlaamse en de Franse Koninklijke Academie voor taal- en letterkunde.

Hoofdstuk 10: De wet van 14 juli 1932

Bijlage 10.1

Het door de senaat op 14 juli 1931 goedgekeurde ontwerp op het taalgebruik in het LO.[2406]

• De onderwijstaal moest de streektaal zijn (ook Duits in de Duitstalige gemeenten). Kinderen die die streektaal niet of niet gewoonlijk spraken hadden “het recht […] het onderwijs in hun moedertaal te ontvangen. Evenwel, zullen alleen de gemeenten en de besturen van aangenomen en aanneembare scholen oordeelen over de werkelijkheid van deze behoefte en over de wenschelijkheid om er in te voorzien.” De bestaande of nog op te richten minderheidsklassen moesten instandgehouden worden zolang ze aan de subsidiecriteria voldeden. Vanaf de tweede graad moesten de leerlingen uit die bijzondere afdeling de streektaal leren zodat zij vanaf de tweede graad van het MO het onderwijs in die taal konden volgen.[2407] In de eerste graad van het MO moest een “Vlaamsch overgangsstelsel” georganiseerd worden.

• In de scholen van de Brusselse agglomeratie, van de tweetalige gemeenten die haar omringden en van de tweetalige taalgrensgemeenten gold het principe moeder- of gebruikelijke taal = onderwijstaal. Bij ministerieel besluit mocht daarvan afgeweken worden “volgens de pedagogische behoeften der leerlingen en de plaatselijke omstandigheden”. Vanaf het derde leerjaar moest de tweede taal er onderwezen worden, gedurende minstens drie uur per week en maximaal 1/3 van de lesuren.

• De taalverklaring van het gezinshoofd moest bij twijfel gecontroleerd worden door twee inspectieleden en het schoolhoofd. Speciale inspecteurs moesten toezien op de naleving van de wet.

• Op verzoek van een aantal gezinshoofden die samen 25 leerplichtige kinderen hadden, moesten de scholen vanaf het vijde leerjaar gedurende minstens drie uur de tweede taal onderwijzen. Deze lessen waren enkel verplicht voor de kinderen van de aanvragers.

Bijlage 10.2

Het door de senaat op 4 november 1931 goedgekeurde ontwerp op het taalgebruik in het MO.[2408]

• De onderwijstaal moest de streektaal zijn (ook Duits in de Duitstalige gemeenten). In elk jaar moest vier uur per week besteed worden aan een tweede taal die gekozen werd door de gezinshoofden. Daarnaast moest op verzoek van een aantal gezinshoofden die minstens tien leerlingen per jaar vertegenwoordigden het Nederlands of het Frans grondig aangeleerd worden. “Dit onderricht wordt derwijze ingericht, dat steeds ten minste twee derden van den totalen uurrooster voorbehouden blijven aan het onderricht in de taal der streek gegeven”. Afhankelijk van het talenonderricht van de katholieke scholen uit de buurt kon de minister de grondige studie van het Nederlands of het Frans op het programma inschrijven. Dit onderricht bleef facultatief.

• In de scholen van de Brusselse agglomeratie, van de tweetalige gemeenten die haar omringden en van de tweetalige taalgrensgemeenten gold het principe moeder- of gebruikelijke taal = onderwijstaal. De taalverklaring van het gezinshoofd moest bij twijfel gecontroleerd worden door twee leraars en het schoolhoofd. Het onderwijs van de tweede landstaal was er verplicht. “Dit onderricht wordt derwijze ingericht dat, aan de cursussen in de moedertaal gegeven, ten minste twee derden van den totalen uurrooster voorbehouden blijven”.

• De bestaande minderheidsafdelingen in het MO moesten instandgehouden worden zolang ze gefrequenteerd werden door voldoende leerlingen uit een van de drie volgende categorieën:
  a) de “thans” (= op het moment van de afkondiging van de wet) ingeschreven leerlingen;
  b) leerlingen die “thans” LO volgden in de bijzondere taalklassen en de streektaal onvoldoende kenden om het exclusief streektalige onderwijs te volgen of het overgangsregime waarvan sprake in het ontwerp op het LO;
  c) leerlingen wier moeder- of gebruikelijke taal niet de streektaal was en die hun MO begonnen waren in een school die niet onderworpen was aan het taalregime van de streek op voorwaarde dat “zij zich niet vrijwillig aan het gewestelijk lager regime hebben onttrokken”.

Bijlage 10.3

Het door de Kamercommissie op 27 april 1932 voorgestelde ontwerp op het taalgebruik in het LO en het MO.[2409]

     Voor het LO werd in het volgende voorzien (cursief staan de veranderingen ten opzichte van de senaatsontwerpen):

• In de rijks- en de gesubsidieerde scholen in Vlaanderen was het Nederlands de voertaal van het onderwijs, in Wallonië het Frans en in de Duitstalige gemeenten het Duits (art. 1). Kinderen die die streektaal niet of niet gewoonlijk spraken hadden “het recht […] het onderwijs in hun moedertaal te ontvangen”, maar enkel de gemeenten en de directies van de gesubsidieerde scholen konden over de oprichting van een speciaal regime beslissen. Zij alleen konden autonoom beslissen over het al dan niet instandhouden van het bestaande minderheidsonderwijs (art.2). Vanaf de tweede graad moesten de leerlingen uit die bijzondere afdeling de streektaal leren zodat zij een MO konden volgen dat volledig in de streektaal gegeven werd (art. 4).

• In de scholen van de Brusselse agglomeratie en van de tweetalige taalgrensgemeenten gold het principe moeder- of gebruikelijke taal = onderwijstaal. Bij ministerieel besluit mocht daarvan afgeweken worden. Vanaf het derde leerjaar moest de tweede taal er onderwezen worden, gedurende drie uur per week in de tweede graad en zes uur in de volgende. Pas vanaf het schooljaar 1937-1938 moest de wet volledig nageleefd worden in de Brusselse agglomeratie (art. 12).

• Bij twijfel over de taalverklaring van het gezinshoofd moest het schoolhoofd het kind ondervragen (art. 8). Speciale inspecteurs moesten toezien op de naleving van de wet (art. 9). Onwettige klassen konden geen subsidies krijgen (art. 10).

• Het stond de gemeenten en de directies van de gesubsidieerde scholen vrij een facultatieve “leergang in de tweede taal” van minstens drie uur per week te organiseren vanaf het vijde leerjaar. Op aanvraag van een aantal ouders die samen 25 schoolplichtige kinderen hadden, moest de gemeenteraad “beraadslagen over de gepastheid van dien leergang”. Deze lessen waren enkel verplicht voor de kinderen van de aanvragers (art. 3).

In het MO gold het volgende:

• In de rijks- en de gesubsidieerde scholen in Vlaanderen was het Nederlands de voertaal van het onderwijs, in Wallonië het Frans en in de Duitstalige gemeenten het Duits (art. 1).

• De bestaande minderheidsafdelingen moesten blijven bestaan zolang ze gefrequenteerd werden door voldoende leerlingen uit een van de drie volgende categorieën:
  a) de “thans” (= op het moment van de afkondiging van de wet) ingeschreven leerlingen;
  b) leerlingen die “thans” LO volgden in de bijzondere taalklassen en de streektaal onvoldoende kenden om het exclusief streektalige onderwijs te volgen;
  c) leerlingen wier moeder- of gebruikelijke taal niet de streektaal was en die hun LO gevolgd hadden of hun MO begonnen waren in een school die niet onderworpen was aan het taalregime van de streek op voorwaarde dat “zij zich niet vrijwillig aan het gewestelijk lager regime hebben onttrokken” (art. 14).

• In elk jaar moest vier uur per week besteed worden aan het Frans in Vlaanderen en het Nederlands in Wallonië (art. 15). Afhankelijk van het talenonderricht van de katholieke scholen uit de buurt kon de minister de grondige studie van het Nederlands of het Frans op het programma inschrijven. Dit onderricht bleef facultatief (art. 16).

• In de scholen van de Brusselse agglomeratie en van de tweetalige taalgrensgemeenten gold het principe moeder- of gebruikelijke taal = onderwijstaal. Het onderwijs van de tweede landstaal was er verplicht (art. 18).

• Bij twijfel over de taalverklaring van het gezinshoofd moest het schoolhoofd het kind ondervragen. Speciale inspecteurs moesten toezien op de naleving van de wet (art. 26).

Bijlage 10.4

Stemming op 15 juni 1932 over het amendement van Vos op art. 22^bis: “De getuigschriften van studiën, verleend door een gesticht van middelbaar onderwijs, zullen enkel worden gehomologeerd indien het blijkt dat deze wet werd nageleefd.”[2410] Het werd verworpen met 93 stemmen voor, 72 tegen en één onthouding (van een Waalse socialist). [2411]

De oppositie stemde tegen de regeringspartijen.

Bijlage 10.5

Stemming op 15 juni 1932 over het amendement van Bouchery op alinea 2 van art. 22^bis:

“De gemeenten en de provinciën mogen hun bescherming, of rechtstreeksche of onrechtstreeksche voordeelen van anderen aard, aan de private inrichtingen van middelbaar onderwijs enkel verleenen wanneer de leergangen er zijn ingericht overeenkomstig de bepalingen van deze wet.”[2412]

92 Kamerleden stemden voor, 72 tegen en 3 onthielden zich.[2413]

De oppositie stemde tegen de regeringspartijen.

Bijlage 10.6

Stemming op 9 juni 1932 over de vraag of in de lagere scholen van de Brusselse agglomeratie vóór het derde leerjaar met het tweedetaalonderricht begonnen mocht worden en of herhalingslessen in de tweede taal gegeven mochten worden (regeringsamendement art. 6[2414]).

64 stemden voor, 39 tegen, bij 1 onthouding (Vindevogel zou tegengestemd hebben maar had gepaird met de afwezige de Burlet).[2415]

De oppositie stemde tegen de regeringspartijen.

Hoofdstuk 11: De wet van 15 juni 1935

Bijlage 11.1

Het ontwerp van de Kamercommissie van 4 mei 1933 op het taalgebruik in rechtszaken.[2416]

• Voor de burgerlijke rechtbanken en rechtbanken van koophandel gelegen in Wallonië en Vlaanderen[2417] moest de volledige procedure respectievelijk in het Frans en het Nederlands verlopen, waar de verweerder ook vandaan kwam (art. 1 en 2).

• In strafzaken moesten het vooronderzoek en de rechtspleging voor rechtbanken van eerste aanleg in de streektaal verlopen (art. 11 tot 14).[2418] De burgerlijke partij moest steeds dezelfde taal gebruiken als het openbaar ministerie (art. 27) en deskundigenverslagen moesten opgesteld worden in de taal van de rechtspleging (art. 29). De verdachten en getuigen mochten steeds de taal van hun verklaringen kiezen, eventueel met tussenkomst van een vertaler (art. 27 en 28).

• Voor de hoven van assisen moest eveneens de streektaal gebruikt worden. Voor het assisenhof van Brabant echter werd de taal gebruikt waarin de beklaagde zijn verklaringen had afgelegd, tenzij hij een andere taal verkoos (art. 20). Verdachten die voor een assisenhof van een ander taalgebied verschenen, moesten op hun verzoek doorverwezen worden naar een hof van hun taalgebied (art. 21).

• In beroep en voor het hof van cassatie moest voor de rechtspleging de taal gebruikt worden van de bestreden uitspraak. De burgerlijke en correctionele rechtbanken die in beroep oordeelden, konden echter beslissen het proces in de andere taal over te doen, het hof van Cassatie kon voor het Frans of het Nederlands kiezen als de oorspronkelijke uitspraak in het Duits geveld was (art. 24 en 25).

• Magistraten in Vlaanderen en Wallonië moesten de streektaal kennen, in het arrondissement Brussel de beide talen (art. 36). In de drie hoven van beroep (Gent, Luik en Brussel) werden Nederlands- en Franstalige correctionele en burgerlijke kamers opgericht (art. 42).

• De in persoon voor de burgerlijke rechtbanken en rechtbanken van koophandel verschijnende partijen mochten steeds gebruikmaken van een taal naar keuze (art. 26). Een advocaat mocht in de andere landstaal pleiten als zijn cliënt er zich niet tegen verzette of als hij de taal van de rechtspleging niet begreep en in het andere taalgebied woonde (art. 32). Advocaten die voor 1926 afgestudeerd waren, hadden het recht autonoom de taal van hun pleidooi te kiezen in burgerlijke en handelszaken, in strafrechtzaken enkel na toelating van de verdachte. Dit gold ook voor advocaten van de Brusselse balie die vóór 1930 afgestudeerd waren (art. 48).

• In de Brusselse agglomeratie werden de processen-verbaal van de politie in de taal van de beklaagde opgesteld als hij uit Wallonië of Vlaanderen kwam, als hij in de Brusselse agglomeratie woonde in een van beide talen “volgens de noodwendigheden der zaak” (art. 11).
         Voor de rechtbanken in het Brusselse arrondissement gold het territorialiteitsbeginsel als de verweerder of verdachte in Vlaanderen of Wallonië woonde (art. 3). Als de verweerder of de verdachte (die voor een rechtbank van het arrondissement Brussel verscheen) in de Brusselse agglomeratie[2419] woonde, koos in handels- of burgerlijke zaken de eiser de taal van de dagvaarding, die dan gebruikt werd voor de rechtspleging, tenzij de verweerder een andere taal koos (art. 4); in strafzaken moest dan de taal gebruikt worden waarin de beklaagde zijn verklaringen had afgelegd, tenzij hij voor de rechtspleging een andere taal koos (art. 16). Voor de politierechtbanken van het arrondissement Brussel waarvan het rechtsgebied enkel bestond uit Vlaamse gemeenten moest de hele rechtspleging echter in het Nederlands verlopen (art. 15).

• Verweerders in burgerlijke en handelszaken uit Vlaamse of Waalse gemeenten die ressorteerden onder rechtbanken uit een ander taalgebied, konden voor het vredegerecht de taal van de rechtspleging kiezen, voor burgerlijke rechtbanken en rechtbanken van koophandel moest het rechtscollege over deze aanvraag beslissen (art. 5). Voor de vredegerechten van Eupen en St.-Vith werd in de regel het Duits gebruikt, maar de verweerder kon een Franstalige procedure aanvragen, voor het vredegerecht van Malmédy gold het omgekeerde (art. 6).[2420]
         Verdachten in strafzaken uit Vlaamse of Waalse gemeenten die ressorteerden onder een politierechtbank uit een ander taalgebied kregen een proces in de taal waarin ze hun verklaringen hadden afgelegd, tenzij de verdachte een andere taal verkoos. Voor de correctionele rechtbank werd in dit geval de streektaal gebruikt, maar de rechtbank kon op verzoek van de beklaagde de rechtspleging in een andere taal voeren (art. 17).
         Voor de politierechtbanken van Eupen en St.-Vith verliep de rechtspleging in het Duits, tenzij de beklaagde om het Frans vroeg, het omgekeerde gold in Malmédy. Voor de correctionele rechtbank van Verviers moesten de inwoners van de Duitstalige gemeenten op hun verzoek een Duitstalige procedure krijgen (art. 18).[2421]

• Bij niet-naleving van de wet moest de rechter van ambtswege de nietigheid uitspreken (art. 35).

Bijlage 11.2

De stemming op 22 mei 1934 over de inlijving van Evere bij de Brusselse agglomeratie: 67 stemden tegen, 60 voor, 7 onthielden zich.[2422]

De regeringsleden Janson, Sap en Van Cauwelaert stemden tegen.

Bijlage 11.3

Op 22 mei werd J. Mathieus amendement dat van de magistraten de kennis van het lokale dialect eiste, verworpen met 68 stemmen tegen en 35 voor bij 13 onthoudingen.[2425]

De regering stemde tegen.[2428] Hier is opnieuw sprake van een stemming van gemeenschap tegen gemeenschap, een indruk die nog versterkt wordt door de motiveringen van de onthouders.[2429] 

EPILOOG: DE TAALWETTEN VAN 1963

Bijlage 12.1

De stemming van de ontwerpen op het taalgebruik in bestuurszaken en in het onderwijs op 11 juli 1963. Beide werden met dezelfde minderheid en meerderheid goedgekeurd: 157 stemden voor, 33 tegen.[2430]