Deel 2. Prostitutie te Gent

Wij zouden zoo gaarne wenschen,

steeds met achting en eerbied tot de vrouw te kunnen opzien,

in haar als het ware het beeld der madonna te mogen vereeren,

van haar alleen de ware begrippen der deugd te leeren kennen,

maar dat is nu eenmaal niet mogelijk.

Wie de volle werkelijkheid wil kennen,

het wezen der bestaande maatschappij tracht te doorgronden en alle verschijnselen,

die op de hedendaagse sociale orde van invloed zijn,

gaat ontleden en verklaren,

is verplicht,

tot de prostitutie af te dalen[150]

Hoofdstuk 1. Geografische spreiding (1830)

Tijdens onze onderzoeksperiode was Gent onderverdeeld in vijf politiewijken. Elk van deze wijken werd bestuurd door een andere politiecommissaris[151].  Naast de lokale politie kon men ook rekenen op de hulp van de stedelijke wacht of de Compagnie der municipale garde voor de ordehandhaving[152].

In dit hoofdstuk gaan we de geografische spreiding na van de Gentse prostituées. We maken een onderscheid tussen de publieke huizen, de rendez-vous huizen en de alleenwonende prostituées. Ook de kroegen die door de commissaris als verdacht werden opgetekend, komen aan bod.

A. Rendez-Vous huizen [153]

Geautoriseerde rendez-vous huizen, 1 mei 1830

In 1830 waren er verspreid over Gent dertien geautoriseerde rendez-vous huizen.  In deze etablissementen werden kamers per dag of per uur verhuurd. Zij werden door de gemeentelijke autoriteiten gecontroleerd en er moesten taksen worden betaald door de eigenaars. Zoals we kunnen zien, werden zes van de dertien huizen, dat we met zekerheid weten, bestuurd door een man. We hebben nochtans gezien dat Parent-Duchâtelet opteerde voor vrouwelijke uitbaatsters, liefst ex-prostituées. Zij kenden immers de branche en wisten hoe ze met de autoriteiten moesten omgaan. De vrouwelijke uitbaatsters zijn in de minderheid, doch met een zeer klein verschil.

Wijk één kende de grootste spreiding van rendez-vous huizen te Gent in 1830.

B. Verdachte Rendez-Vous huizen[154]

Naast de geautioriseerde rendez-vous huizen werd eveneens een lijst met verdachte rendez-vous huizen en kroegen. Deze zaken werden zeer nauwgezet gecontroleerd. Zij betaalden immers de verplichte taksen niet.  Deze lijst werd opgemaakt per wijk.

Wijk I    Verdachte kroegen

In wijk één werden in totaal veertien verdachte kroegen of rendez-vous huizen opgetekend naast de vier geregistreerde huizen. Aan het hoofd stond

meestal een vrouw.

Ook in wijk twee zagen we veel meer verdachte zaken dan officieel geregistreerde huizen namelijk dertien verdachte tegen drie geregistreerde.

In wijk drie stonden vier verdachte kroegen tegen twee officiële maisons de passe.

Eveneens in wijk vier zagen we het dubbele aan verdachte kroegen. In deze  wijk werd één huis officieel geregistreerd.

            In wijk vijf werd geen enkel rendez-vous huis geregistreerd. Toch werd er een lijst opgemaakt van vier verdachte huizen.

            Net zoals bij de geregistreerde rendez-vous huizen spande wijk één  bij de verdachte kroegen de kroon.

C. Publieke huizen[155]

Ook van de publieke huizen werd een officiële lijst bijgehouden. Deze lijst  bevatte naast de gegevens van de uitbaters de straat, de wijk en het aantal meisjes dat in dit huis werd tewerkgesteld.

D. Alleenwonende publieke vrouwen[156]

Een aantal prostituées verkoos een eigen woning buiten de werkplaats. We kunnen dit aantal echter niet vergelijken met de vorige lijsten omdat deze bron handelt over een andere periode. 

E . Besluit

Leggen we de verschillende grafieken naast elkaar, dan kunnen duidelijke conclusies getrokken worden. Centrale vraag: waar bevonden zich de meeste (verdachte) Rendez-vous huizen en publieke huizen in de negentiende-eeuwse Arteveldestad?

Het is duidelijk: in wijk 1 bevond zich de hoogste concentratie aan (al dan niet verdachte) Rendez-vous huizen en publieke huizen. Met vier rendez-vous huizen, veertien verdachte Rendez-vous huizen en twaalf publieke huizen was wijk 1 een drukbevolkte ‘ligte’ straat in het negentiende-eeuwse Gent. In tegenstelling tot wat de realiteit ons momenteel doet aanvoelen, was wijk 1 in de negentiende eeuw de Gentse Veldstraat en haar wijde omgeving. Uit onderzoek bleek dat in de volgende wijken van het Gentse ‘plezante kwartiertje’ zich vooral (suspecte)  Rendez-vous en publieke huizen bevonden: Kromsteeg, Schuurkensstraat, Werregarestraat, Koutersteeg, Modenaaisteeg, Saghermansstraat, Baaisteeg en Okersteeg.   

Na wijk 1 volgt wijk 2 als plaats waar de concentratie aan (suspecte) Rendez-vous huizen en publieke huizen hoger was dan in de rest van Gent, zij het dat hier het aantal publieke huizen heel wat lager lag dan in wijk 1 (3 tegenover 12). Wijk 2 besloeg in de negentiende eeuw onder andere volgende wijken rond de Coupure in Gent: Galgenbergstraat, Coupure, Theresianenpoort, Paepegaeyenstraat, Wellingstraat en Brandstraat.

Wijk 3, 4 en 5 waren duidelijk ‘onderbevolkter’ dan de eerste twee Gentse wijken wat (suspecte) Rendez-vous en publieke huizen betrof. Slechts 18 van de 70 van de ons bekende bordelen bevonden zich in deze wijken, wat neerkomt op 25 procent.

Hoofdstuk 2: Demografische gegevens, 1846-1857 [157]

A. Inleiding

         Voor de demografische studie baseren we ons op twee boeken uit het bevolkingsregister, boek nummer 128[158] en 415[159]. Deze twee boeken omvatten een lijst van publieke vrouwen uit de periode 1846-1857 en 1867-1880 uit wijk I. Uit de voorgaande bevindingen kunnen we besluiten dat wijk I de grootste concentratie kende van de Gentse prostituées. De representativiteit van onze bron komt dus niet volledig in het gedrang. De vier overige wijken van Gent beschikken niet over een dergelijke lijst. Diende elke prostituée uit Gent zich in te schrijven in wijk I of werd enkel een lijst opgemaakt voor wijk I? Op deze vraag kunnen we geen sluitend antwoord geven. Wel hebben we de straten waar de vrouwen werkzaam waren, nagepluisd en zijn we tot de conclusie gekomen dat enkel straten uit de eerste wijk aan bod komen. We hebben dus geen overzicht van de prostituées die in de overige wijken werkzaam waren. Dit moeten we zeker vermelden. Voor dit deel van ons onderzoek komen dus enkel de prostituées uit wijk I aan bod.

         Wat vinden we in onze ‘hoerenboeken’?  Naast de naam en voornaam is van elke vrouw de geboorteplaats vermeld. Ook de geboortedatum en de datum van aankomst te Gent wordt opgetekend, doch niet voor elke vrouw. In welke straat zij tewerkgesteld waren, wordt voor een deel eveneens vermeld. Bij sommige vrouwen staan nog andere gegevens, zoals eventuele geboortedatum van kinderen, sterftedatum en bij één enkele vrouw wordt de datum van ontslag uit de gevangenis vermeld.

B. Geboorteplaats

België

Bij de studie van de geboorteplaats van de vrouwen komen een aantal belangrijke aandachtspunten naar voor. Zo kunnen we uit deze lijst afleiden dat het kleinste deel van de in Gent werkzaam zijnde prostituées effectief uit Gent afkomstig was. De meeste prostituées zijn geboren in Oost-Vlaanderen, 354. 148 prostituées zijn geboren in Gent. Voor Oost-Vlaanderen hebben we dus een totaal van 502. West-Vlaanderen komt op de tweede plaats met 220 gevolgd door Antwerpen en Brabant. De provincies grenzend aan Oost-Vlaanderen leveren de meeste prostituées af.

Uit onze tabellen kunnen we afleiden dat een groot deel van de prostituées verkoos om in een stad te werken waarvan ze niet afkomstig waren. Velen kwamen van het platteland en kozen Gent als nieuwe woonplaats. Er werd wel verhuisd, toch werd een stad genomen die niet ver lag van hun geboorteplaats. Gent was een belangrijke textielstad tijdens onze onderzoeksperiode. De kans dat de vrouwen naar hier kwamen op zoek naar werk is groot. Door het gebrek aan werk werden zij gedwongen in de prostitutie. Dit zou één van de verklaringen kunnen zijn. Natuurlijk mogen we niet vergeten dat een deel effectief koos voor dit beroep.

Waarom ligt het aantal ‘echte’ Gentse prostituées zo laag in vergelijking met de aangrenzende provincies? Het aantal van de in Gent geboren prostituées is klein in vergelijking met onze andere cijfers. De kans bestaat dat een deel van de Gentse vrouwen een andere stad koos om dit beroep uit te oefenen uit schaamtegevoel.  De reputatie van een prostituée was slecht. Een andere verklaring kan zijn dat misschien een deel van de prostituées clandestien aan het werk was. Dit zijn veronderstellingen. We hebben geen gegevens gevonden van Gentse prostituées die in andere streken werkzaam waren.

Buitenland

Ook een aantal in Gent werkzame prostituées zijn afkomstig uit het buitenland. Het grootste aantal is geboren in Frankrijk, 106. Nederland en Duitsland zijn eveneens goed vertegenwoordigd. Het aantal prostituées uit de overige landen is nihil. De reden waarom zij België en specifiek Gent uitkozen als werk – en woonplaats hebben wij niet kunnen achterhalen. De Belgische buurlanden zijn het best vertegenwoordigd. Hoe verder het land verwijderd is, hoe minder vrouwen er afkomstig van zijn.

Als we nu het aantal in België geboren prostituées vergelijken met die geboren in het buitenland komen we tot de volgende conclusies.

Van de in totaal 1462 prostituées komen er dus het meeste uit Oost-Vlaanderen. Het aantal prostituées afkomstig uit Frankrijk is vergelijkbaar met de vrouwen uit Antwerpen.

C. Leeftijd

Naast de geboorteplaats hebben we uit de gegevens de leeftijd geselecteerd. Naast de geboortedatum vinden we in ons boek eveneens de datum dat de vrouwen effectief in Gent zijn toegekomen[160]. Omdat we niet zeker weten op welke leeftijd de vrouwen hun activiteiten als prostituée begonnen zijn, hebben we 1846 als referentiedatum genomen. Waarom deze datum? In 1846 is men begonnen met het aanleggen van de lijst. Alle vrouwen die vijftien of ouder waren in 1846 zijn geselecteerd. In totaal zijn 788 vrouwen geselecteerd voor dit onderdeel.

Uit deze grafiek kunnen we afleiden dat het grootste deel, 455, in de leeftijdscategorie van 15 tot 19 zit.

  ‘While it is impossible to know how long the girls have previously been engaged in the activity, it is clear that, before being recorded, they could already have been whores for some time[161]’.

Vergelijken we nu onze onderzoeksresultaten met de gegevens die Israël Mertens verzamelde over Brugge[162].

Mertens bespreekt een kleiner aantal prostituées die werkzaam zijn in Brugge. Van 56 prostituées is de leeftijdscategorie 15-19 het meest vertegenwoordigd.

Ook de studie van Finnigan wijst op dezelfde vertegenwoordiging[163].

315 van de 524 prostituées is jonger dan twintig. Voor ons empirisch onderzoek komen we tot gelijkaardige conclusies. De prostituées beginnen reeds zeer vroeg. De meeste oefenen het beroep uit reeds voor ze de leeftijd van twintig jaar bereiken.

D. Toegekomen in Gent

         Bij 483 prostituées werd naast de geboortedatum eveneens een datum van aankomst in Gent vermeld. We gaan in ons onderzoek uit van de veronderstelling dat ze ook snel na de periode van aankomst in Gent begonnen zijn als prostituée.  Wat we nu kunnen zien is dat de leeftijdscategorie van 20-24 oververtegenwoordigd is. Meer dan de helft van de vrouwen is ouder dan twintig. Ook nu geldt dezelfde opmerking. Vaak zijn de vrouwen reeds vroeger werkzaam als prostituée.

E. Burgelijke stand

                   Het grootste deel van de vrouwen in onze lijst staan ingeschreven als ‘célibataire’. Er staat één vrouw in de lijst die gehuwd[164] is en één vrouw is wedwe[165]. De lijst loopt echter tot 1857. Wat er daarna veranderde bij de vrouwen hebben we niet kunnen achterhalen. Mertens schrijft in zijn eindverhandeling dat het grootste deel van zijn onderzochte personen eveneens ongehuwd was[166].

                   Corbin komt tot de volgende bevindingen. Hij maakte een studie rond prostitutie in Frankrijk[167]. Hij komt tot de conclusie dat 96% van de filles de maison te Versailles ongehuwd zijn. Dit onderzoek liep in 1902. Hetzelfde onderzoek wees uit dat 89 % van de filles éparses ongehuwd was. Het onderzoek in Parijs (1880-1886)  toonde aan dat 5.88 % van de meisjes gehuwd was, dus 94 % was alleenstaand.

                   34 vrouwen uit onze lijst hebben een of meerdere kinderen[168]. Van de 34 kinderen zijn er 4 gestorven binnen de twee maand en 1 binnen het jaar. De doodsoorzaak is bij de meeste onbekend, van één kind vernamen we dat het gestorven was door ‘zwakheid’.

Bij 17 vrouwen uit ons onderzoek weten we met zekerheid de sterftedatum.  Als er een oorzaak van dood wordt gegeven, komt longziekte bij drie vrouwen voor.

F. Besluit

De bestudering van boek 128 geeft ons de volgende resultaten. De meeste prostituées die in Gent, wijk I, werkzaam waren tijdens de periode 1846-1857 zijn geboren in Oost-Vlaanderen. De aangrenzende provincies zijn eveneens sterk vertegenwoordigd. Voor de uit het buitenland afkomstige vrouwen zijn de landen die grenzen aan België het meest voorkomend.

De leeftijd waarop de meeste meisjes werkzaam zijn, met als referentiedatum 1846, is tussen de 15-19 jaar. Als we de datum van  aankomst te Gent als referentiedatum nemen is de leeftijdscategorie van 20-24 jaar het sterkst vertegenwoordigd.

De meeste vrouwen uit ons onderzoek zijn alleenstaand, een uitzondering is gehuwd of weduwe. De minste vrouwen hebben kinderen. Deze kinderen dragen allemaal de familienaam van de moeder, wat er op wijst dat het onwettige kinderen zijn.

Hoofdstuk 3: Demografische gegevens, 1867-1880

A. Inleiding

Voor de periode 1867-1880 hebben we eveneens een boek gevonden. Ook voor deze lijst gelden dezelfde opmerkingen. De prostituées zijn allemaal werkzaam in wijk I van Gent. Ook in dit boek vinden we naam, voornaam, geboortedatum, geboorteplaats, datum van aankomst te Gent en tewerkstellingsplaats terug. Het enige verschil met het boek van 1846-1857 is dat het aantal vrouwen veel minder is. In dit boek staan in totaal 138 vrouwen. Men is dus blijkbaar begonnen met het boek, maar men is er niet in geslaagd deze af te werken. De gegevens hebben we eveneens verwerkt en we zijn tot de volgende vaststellingen gekomen.

B. Geboorteplaats

België

         Uit deze tabel en grafiek kunnen we aflezen dat de meeste vrouwen geboren zijn in Oost-Vlaanderen, Gent inclusief, en West-Vlaanderen. Opvallend veel vrouwen zijn geboren in Luik. De aangrenzende provincies scoren niet zo hoog als bij onze voorgaande periode.

Buitenland

Frankrijk is het land met de grootste vertegenwoordiging, gevolgd door Duitsland en Engeland. Ook hier komen de aan België grenzende landen het meeste voor.

C. Leeftijd

Nu vergelijken we de geboortedatum met 1867, de datum waarop men begonnen is met de lijst. Vrouwen die in 1867 jonger zijn dan 15 worden uit deze tabel gesloten. Ook hier is zeer duidelijk dat de meisjes heel vroeg beginnen. De leeftijdscategorie 15-19 springt zeer duidelijk naar voor.  Prostituées ouder dan veertig komen hier niet voor.

D. Toegekomen in Gent

Als we de datum van aankomst te Gent vergelijken met de geboortedatum komen we tot de volgende conclusies. Nu zijn de prostituées tussen 20 en 30 jaar het sterkst vertegenwoordigd.

Wij gaan echter uit van de veronderstelling dat deze vrouwen reeds veel vroeger werkzaam waren als prostituée.

E. Burgelijke stand

In dit boek wordt enkel de burgelijke stand vermeld en bijna elke vrouw is alleenstaand. Eventuele kinderen en/of sterftedatum hebben we niet teruggevonden.

F. Plaats van tewerkstelling

Bij 133 vrouwen wordt de plaats van tewerkstelling vermeld. We hebben al opgemerkt dat de boeken enkel handelen over wijk I.  We kunnen nu de belangrijkste straten selecteren uit de eerste wijk. Deze straten stonden bekend als ‘de hoerenbuurt’ .

Kromsteghe: of Kromsteeg, zo genoemd naar de vorm van de straat. Deze straat werd ook wel Remboutsteghe of Reynboudssteghe genoemd. Deze straat werd vernield en verbreed in de periode 1897-1898 en werd vervangen door de Posthoornstraat[169].

Schuurkensstraat: van de Stoppelbergstraat tot de Modenaaisteeg. Deze straat werd genoemd naar de herberg ‘ het Schuerken’ [170].

Werregarenstraat: Ontleende zijn naam aan een adelijke familie uit de 14^de eeuw. Ook de naam Blauwmeiskensstraatje hebben we in het boek teruggevonden[171]. Deze twee benamingen handelen over hetzelfde straatje, tussen de Hoogpoort en de Onderstraat.

Koutersteeg:  Naam is verwant met het Latijnse ‘Cultura’[172].

Modenaaisteeg:  of Nodenaysteghe. Loopt van de Veldstraat tot de Predikheerenlei[173].

Zaghermansstraat: Van de Korte Dagsteeg tot St Jansvest[174]

Baaisteeg: Van de Ursulinenstraat naar de Vlasmarkt[175]

Okersteeg: Van de Veldstraat naar de Predikheerenlei[176]

F. Besluit

De bestudering van boek 415 geeft ons de volgende resultaten. De meeste prostituées die in Gent, wijk I, werkzaam waren tijdens de periode 1867-1880 zijn geboren in Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. De aangrenzende provincies zijn niet zo sterk vertegenwoordigd als in de voorgaande periode. Voor de uit het buitenland afkomstige vrouwen zijn de landen die grenzen aan België het meest voorkomend. Frankrijk spant de kroon.

De leeftijd waarop de meeste meisjes werkzaam zijn, met als referentiedatum 1867, is tussen de 15-19 jaar. Als we de datum van  aankomst te Gent als referentiedatum nemen is de leeftijdscategorie van 20-24 jaar en 25-29 jaar het sterkst vertegenwoordigd.

De meeste vrouwen uit ons onderzoek zijn alleenstaand. De straten waar de bordelen en rendez-vous huizen zich bevinden situeren zich allemaal rond de Veldstraat.