Daarenboven stelt Jaruzelski dat een interventie pas kon slagen als de mogelijkheid bestond om de daaropvolgende situatie te consolideren. Die was er op dat tijdstip echter nog niet. Hierin speelt hij in op Kania ’s uitspraak hieromtrent dat voor een ‘welkomstcomité’ genoeg vrijwilligers te vinden waren.[89] De beslissende verklaring voor het niet plaatsvinden van een interventie schrijft Jaruzelski toe aan de onverdeelde houding van de Poolse leiders tegenover Moskou en de andere buurlanden. Hun categorische ‘neen’ aan het binnentrekken van Warschaupacttroepen – gekoppeld aan de belofte dat indien de omstandigheden het zouden vereisen de Polen zelf de situatie de baas zouden worden – zou de Sovjettop overtuigd hebben van hun plannen af te zien.

“Indien er zich tussen de Poolse deelnemers aan de topontmoeting in het openbaar tegenstellingen en conflicten hadden gemanifesteerd – dan hadden er zich ernstige complicaties in de situatie voorgedaan met gevaarlijke ontwikkelingen tot gevolg. Gelukkig gebeurde dit toen niet.”[90]

We zouden kunnen besluiten dat het doel van deze dreiging er misschien net in bestond de Poolse leiders te dwingen kordaat op te treden tegen de nieuwgeboren vakbeweging en de oppositie. De Poolse belofte om de crisis met eigen middelen en krachten te boven te komen, had Moskou van de Polen verkregen. De gebeurtenissen van 1956 en 1968 waren in Polen zeker nog niet vergeten. Het gros van de Poolse legertop had mee de actie in Tsjechoslowakije voorbereid. De Poolse partijtop moet er dus van overtuigd geweest zijn dat indien ze deze waarschuwing in de wind sloegen, ze de gevolgen zouden moeten hebben dragen. Had Dubček immers niet meerdere malen waarschuwingen van de Sovjetunie en de andere socialistische landen genegeerd?

Er zijn echter verschillen tussen de gebeurtenissen in december 1980 en de precedenten van 1956 en 1968. Toen was de interventie gericht tegen partijen die aan de controle van Moskou ontsnapten. In 1980 daarentegen werd de PZPR nog algemeen als loyaal aan de Sovjetunie beschouwd en had Moskou nog enige manoeuvreerruimte. Vojtech Mastny trekt een gelijkaardige conclusie in zijn essay voor het CWIHP. Wel ontkent hij niet dat dit nog kon veranderen.

“De invasie werd dus niet voltrokken. Die was niet afgelast maar eerder voorwaardelijk opgeschort. De voorwaarde die Brezjnev stelde – collaboratie van het leiderschap van het land – maakte de Poolse situatie fundamenteel verschillend van degene die in het verleden tot Sovjetinterventies geleid hadden. Hongarije, Tsjechoslowakije en Afghanistan zijn allemaal binnengevallen geweest zonder instemming van de respectievelijke regeringen en met de bedoeling deze af te zetten.”[91]

De Poolse belofte om met eigen middelen een einde te maken aan de crisis was dus een nieuw feit. In die zin heeft Jaruzelski geen ongelijk, wanneer hij stelt dat de Poolse autoriteiten een militaire interventie verhinderd hebben. Indien de Poolse leiders zich resoluut tegen de druk van het Warschaupact hadden gekant – wat juist sommige historici en politici hen nu verwijtend voorschrijven niet gedaan te hebben – zouden ze misschien een Sovjetinterventie hebben uitgelokt. Dit blijft natuurlijk speculatie.

Ook de Amerikanen pretenderen een militaire interventie afgewend te hebben. In een publiek panelgesprek in januari 1996 te New York verklaarde Zbigniew Brzeziński dat de Sovjetunie van zijn interventieplannen heeft afgezien na de Amerikaanse reactie hierop. President Carter voerde via de ‘hotline’ enkele geladen gesprekken met Brezjnev . De VS zouden toen gedreigd hebben met zware sancties en zelfs met de bewapening van het verzet in Polen (naar analogie met hun reactie op de Sovjetinval in Afghanistan).[92] In zijn mémoires geeft Brzeziński wel een iets bescheidener beeld van de Amerikaanse tactiek. Door de dreiging openbaar te maken was de Sovjetunie – in tegenstelling tot 1968 – beroofd van het verrassingselement. In dat geval was mogelijk verzet vanwege de Polen een ontmoedigende factor geweest voor Moskou. Anderzijds benadrukte Brzeziński dat de VS de Polen tot kalmte heeft aangemaand. In 1956 was een van de redenen van het bloedige verzet van Hongaren te vinden in de aansporing hiertoe van het Westen.

Het lijkt erop dat de dreigingen met sancties en de internationale druk via de wereldopinie een zekere invloed gehad hebben. Brzeziński stelt niet dat dit met zekerheid dé reden was waarom geen interventie plaatsvond, maar wel dat de aangevangen militaire activiteit beëindigd werd na de door de VS geleide globale reactie.[93] Toch moet ook dit genuanceerd worden. Wat opvalt uit de Amerikaanse versie van de feiten is dat men heilig overtuigd was dat Moskou klaarstond om Polen binnen te trekken. Economische sancties zouden het voor de Sovjetunie ongetwijfeld bemoeilijkt hebben om de kosten van die interventie te dragen. Maar heeft dit de doorslag gegeven? De economische boycot die de VS afgekondigd hadden na de Sovjetinval in Afghanistan hebben de beëindiging van de bezetting daar niet bewerkstelligd. Daarentegen had militair ingrijpen in Polen door de VS een derde wereldoorlog kunnen veroorzaken.

Zowel de Polen als de Amerikanen trekken de lof dus naar zich toe. Toch zijn er vorsers die aan het Kremlin een bijzondere rol toebedelen. Andrzej Paczkowski ’s visie is opmerkelijk, omdat juist hij een grote rol toeschrijft aan de Sovjetleiding onder Brezjnev , en benadrukt dat die pragmatischer en voorzichtiger was dan men gewoonlijk stelt.[94] Hij sluit hier ongeveer aan op wat de auteurs van het boek The Polish Drama 1980-1982 schrijven: ze zouden met succes hun ongerustheid over de Poolse situatie ‘overdadig gedramatiseerd’ hebben.[95] De manoeuvres onder de naam ‘Sojuz 80’ werden volgens Paczkowski door de Sovjets als een blufmiddel gebruikt.

“Uiteraard was de voorwaarde voor een volledig succes dat deze bluf geloofd werd door diegene die het moesten geloven. De voorstanders van een interventie moesten dit niet geloven, aangezien ze niet op voorhand afgesproken gedrag vertoonden, maar waarschijnlijk hebben ook zij deze bluf geloofd.”[96]

Waarom zouden de Sovjets zo pragmatisch geweest zijn? Zouden de gevolgen van een mogelijke interventie de Sovjets afgeschrikt hebben? De détente behoorde sinds de inval in Afghanistan praktisch tot het verleden. Verbaal en symbolisch protest van het Westen hadden net als economische sancties geen invloed gehad op de houding van Kremlin ten opzichte van de Afghaanse kwestie. Maar de Poolse kwestie lag moeilijker, omdat niemand  verwachtte dat een interventie zo gemakkelijk zou verlopen als in 1968 en de Polen hardnekkig verzet zouden leveren. Dat de Sovjets hiermee rekening gehouden hebben, blijkt onder meer uit documenten van een voormalige KGB-agent die naar het Westen is overgelopen. In een rapport van begin september 1980 staat reeds het volgende gemeld:

“[…] op 6 september waarschuwde de stafchef van de Poolse marine, admiraal L. Janczyszyn , twee Sovjetadmiraals dat een militaire interventie  niet in ‘normalisatie’ zouden eindigen zoals in Praag in 1968, maar in een catastrofe. ‘Als buitenlandse troepen naar Polen zouden worden gestuurd […] zal er een rivier van bloed zijn. U moet weten dat u met Polen te maken hebt en niet met Tsjechoslowaken’.”[97]

Enerzijds hadden de Sovjets er ongetwijfeld alleen voordeel bij om een oplossing te vinden die geen militaire interventie vereiste, bijvoorbeeld doordat de Polen de orde zelf herstelden. Anderzijds kon Moskou het verlies van de Poolse volksrepubliek uit zijn invloedsfeer niet accepteren, omdat het een beslissende nederlaag in de Koude Oorlog zou betekend hebben. In dat geval was een militaire interventie van het Warschaupact nog het ‘minste kwaad’, maar dan wel voor het Kremlin. Dit lijkt onze stelling te bevestigen dat Moskou niet stond te springen om te interveniëren. Het lijkt ons dus logisch verder te zoeken naar argumenten die een mogelijke interventie zouden uitgesloten hebben. Meer nog omdat noch een minder gespannen maatschappelijke situatie, noch verzet van de Poolse leiders, noch economische sancties van de VS dit absoluut garanderen. Het militaire aspect van een invasie is nog niet ter sprake gekomen. Bovendien was het te verwachten dat de Polen bij een inval hardnekkig weerstand zouden bieden. Kan dit een beslissende factor geweest zijn? Enkele militairen hebben zich over zo’n scenario gebogen.

Er is weinig discussie rond de waarschijnlijke uitkomst van een mogelijk gewapend ingrijpen vanwege het Warschaupact in Polen. Michail Sadykiewicz , een ‘dissident’ Pools militair stelt in zijn essay Jaruzelski’s War dat Jaruzelski beter dan wie ook in Polen de capaciteit en sterkte van de Sovjetstrijdkrachten kende.[98] Indien het ‘worst-case’-scenario van verzet vanwege de Polen – dit werd ook door zo goed als iedereen verwacht – tegenover een interventiemacht van het Warschaupact zou hebben plaatsgevonden, zijn de meeste experts het erover eens dat het in het nadeel van de Polen zou hebben uitgedraaid. De Amerikaanse militaire politicoloog, Arthur Rachwald voegt er het probleem van de consolidatie van zo’n een operatie bij:

“Het lijdt geen twijfel dat Polen uiteindelijk door de Sovjets overrompeld zou worden, die dan voor de moeilijke en economisch kostelijke opdracht zouden staan om de Polen onder controle te houden.”[99]

Rachwald besluit dat het zeer moeilijk zou worden voor Moskou het tij te doen keren zelfs zonder enige vorm van sancties. Daarom kan aangenomen worden dat de Sovjetunie eerst naar een andere, in haar ogen betere, oplossing zou zoeken voor men tot het ultieme middel van een interventie zou overgaan. Dit betekent niet volgens Rachwald , dat het Kremlin in laatste instantie zou getwijfeld hebben.

“De Sovjets waren nog niet bereid om het historisch falen van het communisme toe te geven, noch waren ze geneigd hun imperialistische ambities op te geven, zelfs niet tegen de prijs van een wereldcrisis.”[100]

Anders geformuleerd zou militair verzet vanwege de Polen evenmin een mogelijke interventie uitsluiten.

De vraag waarom het niet tot een interventie gekomen is, kan niet eenduidig beantwoord worden. Wellicht speelden alle hierboven aangehaalde redenen een rol. De Amerikaanse reactie zou de Sovjetunie een hogere prijs hebben doen betalen voor het behoud van haar machtspositie in Centraal en Oost-Europa. Bovendien zou het voor Moskou geen aantrekkelijk vooruitzicht geweest zijn om met de weerstand van de Polen af te rekenen. Men omschrijft de toenmalige Sovjetleiders als ‘oud en verstard’ en spreekt weleens van een gerontocratie. Niettemin moeten we aannemen dat ook zij naar een aantrekkelijker optie zochten. Op de topontmoeting van 5 december werd die door de Poolse leiders gepresenteerd. Daarenboven matigde de oppositie in Polen zich, wat een verdere verscherping van de gespannen toestand tegenwerkte.

Omgekeerd moeten we erkennen dat indien de Sovjetunie een militaire campagne ondernomen zou hebben, die op termijn succesvol zou geweest zijn. De militaire overmacht ten opzichte van de Polen was gewoonweg te groot. Daarom kunnen we niet uitsluiten dat Moskou – om haar strategische belangen te vrijwaren – zelf zonder aarzelen ingegrepen zou hebben. Deze dreiging wordt door critici geminimaliseerd, maar daarmee minimaliseren ze eveneens de rol van de toenmalige Poolse leiders. Die hebben namelijk het Kremlin meer opties gegeven, door alsnog een ‘eigen’ Poolse operatie tegenover die van het Warschaupact te stellen. Dit is niet onbelangrijk: Moskou zag juist hierin een voordeligere uitweg. Hierdoor kwamen de Poolse leiders opnieuw tussen twee vuren terecht. Indien ze geen modus vivendi met de oppositie konden bereiken en een interventie wilden vermijden, werden ze gedwongen zelf het initiatief te nemen en voor een luguber alternatief te kiezen. 

HOOFDSTUK III. DE HAND VAN MOSKOU. (VOORJAAR & HERFST 1981)

In dit hoofdstuk behandelen we de periode van het begin van 1981 tot aan de herfst van dat jaar. We geven hier geen chronologisch feitenrelaas en verwijzen daarvoor naar de appendix bij deze verhandeling. Het is eerder de bedoeling om het verloop van de crisis in het jaar 1981 te bekijken vanuit het perspectief op een mogelijk maatschappelijk compromis. We hebben reeds in het vorige hoofdstuk de interventiedreiging besproken en de periode tot eind 1980 afgerond. Hieruit zijn er enkele kerngedachten van belang voor de problematiek van dit hoofdstuk. We stelden vast dat er sprake was van een mogelijke militaire interventie. Daaruit kunnen we alvast vermoeden dat de Poolse politieke lijn in 1981 niet vrij zal geweest zijn van ‘de hand van Moskou’. Het Kremlin wilde een doelstelling verwezenlijkt zien: er moest afgerekend worden met de oppositie in Polen.

De gebeurtenissen in december 1980 hadden tot gevolg dat de Poolse autoriteiten een eigen scenario gingen uitwerken om met de oppositie af te rekenen om een interventie van buitenaf te vermijden. Uit bepaalde getuigenissen konden we afleiden dat de toenmalige Poolse leiders eerder ‘politieke middelen’ verkozen, dan een preventieve of preëmptieve militaire actie. De facto valt hieronder te verstaan dat een soort maatschappelijk compromis gezocht moest worden. De essentiële vraag waar we nu dus een antwoord op trachten te vinden luidt simpelweg: was een maatschappelijk compromis haalbaar?

Hiervoor zullen we vanuit verschillende invalshoeken werken. Ten eerste moeten we de situatie binnen de Poolse maatschappij analyseren. Welke problemen of gebeurtenissen hadden een invloed op het bereiken van een mogelijk compromis? Vervolgens is de situatie binnen de kampen in het conflict van belang. Welke tendensen heersten er binnen de PZPR en “Solidarność”? Hoe stonden zij tegenover een maatschappelijk compromis? Tenslotte moeten we nagaan hoe ver ‘de hand van Moskou’ reikte. Welke invloed, druk of mogelijke dreigingen werden door het Kremlin op de Poolse leiders uitgeoefend? Al deze factoren moeten in acht genomen worden indien men de problemen rond een maatschappelijk compromis wil analyseren.

De periode die strekt vanaf de gebeurtenissen in december 1980 tot aan de directe aanloop naar de uitroeping van de staat van beleg belichaamt zonder twijfel een belangrijke evolutie in de crisis. Zowel de PZPR als “Solidarność” hebben congressen gehouden; er zijn nieuwe conflicten losgebroken; massale militaire manoeuvres hebben plaatsgevonden onder leiding van de Sovjetunie en er vielen opvallende machtswissels waar te nemen aan de top van het Poolse partij- en staatsapparaat. Rekening houdend met deze elementen zullen we in dit hoofdstuk achtereenvolgens de volgende aspecten behandelen: de maatschappelijke situatie in het begin van 1981, de ontwikkelingen binnen de PZPR en “Solidarność”, de beleidslijn van Jaruzelski en de situatie zoals die geëvolueerd was in de herfst van 1981.

§1. Tussen Scylla en Charybdis

In deze paragraaf bekijken we de problematiek rond het bereiken van een maatschappelijk compromis vanuit het perspectief op haar slaagkans. In concreto gaan we wat dieper in op de maatschappelijke situatie in Polen in het voorjaar van 1981 en trachten we de verschillende hindernissen en problemen te duiden die het bereiken van een akkoord tussen de kampen konden bemoeilijken. Bepaalde zaken lijken misschien wat evident, maar er zijn interessante kanttekeningen voor deze periode die we niet uit het oog mogen verliezen in het verdere debat over de crisis.

De Poolse volksrepubliek bevond zich in 1981 in de ergste economische crisis sinds haar bestaan. Het was het culminatiepunt van de corruptie en mismanagement van de jaren voordien. Door het machtsmonopolie van de ‘nomenklatura’ vertoonde de Poolse ‘socialistische’ maatschappij bovendien paternalistische trekken. Enerzijds lag de volledige macht over de economie in handen van de autoriteiten, wat de suprematie van de politiek op de economie belichaamde. Anderzijds had de bevolking geleerd haar macht te gebruiken door met protest druk uit te oefenen op de autoriteiten, die dan tot toegevingen gedwongen werden. Dit was reeds tot een maatschappelijk fenomeen uitgegroeid:

“Er had zich een mechanisme ontwikkeld dat de dictatoriale aard van het regime corrigeerde. Op extreme momenten protesteerden arbeiders of intellectuelen, eventueel beide tezamen. Hun druk leidde dan tot een momentane democratisering van de beslissingen, maar vervolgens herviel de staatsmachine in haar oude gewoonten. Sommige experts stelden dat de partijelite een gezamenlijke bezitter was (als klasse) van de productiemiddelen. Door het ontbreken van concurrentie leidde dit tot crisissen.”[101] 

Zo’n crisissen hadden zich op regelmatige tijdsbasis voorgedaan: in 1956, 1968, 1970-1971 en 1976. Maar nooit hadden die zo’n omvang bereikt als begin jaren tachtig. Het ontstaan van “Solidarność” was hét teken van het gegroeide wantrouwen van de bevolking ten opzichte van de PZPR. Deze had de beloftes van het verleden niet waar kunnen maken, ­­met een nieuwe nog nooit geziene crisis – zowel politiek als economisch – tot gevolg.  

Een van de oorzaken voor dit groeiend wantrouwen was uiteraard rechtstreeks gekoppeld aan “Solidarność”, die een vrije toegang tot de media had gekregen. De berichtgeving via het ongecensureerde “Solidarność”-persagentschap – dat zelf uitgeverijen had – versterkte de vertrouwenscrisis tussen de bevolking en de autoriteiten.[102] De bevolking had nu weet van de talloze schandalen en de wanpraktijken van de ‘nomenklatura’, waar de officiële staatsmedia uiteraard over zweeg. Ook het bureaucratische wanbeheer van de economie kwam hierdoor sterk aan het licht. Dit leidde tot schrijnende toestanden: de elite hield er vaak een luxueuze levensstijl op na terwijl de bevolking in eindeloze wachtrijen met rantsoenkaarten voor lege winkels stond. Garton Ashstelt vast dat dit grote contrast tussen de elite en de bevolking in combinatie met het feit dat de “Solidarność”-pers hier volledig en sensationeel op wees reeds een grote factor vormde in het ontbreken van populaire steun voor de politici.

“De Polen geloofden hun leiders zelfs niet meer wanneer ze de waarheid vertelden, omdat er zo lang tegen hen gelogen was. Dus waren veel mensen ervan overtuigd dat het regime met voorbedachte rade voedsel achterhield om hun verzet te breken.”[103]

Garton Ash bemerkt dat de economische situatie in Polen er zo slecht aan toe was dat zonder uitgebreide buitenlandse hulp geen beterschap te verwachten was. Of er in de geruchten over een complot om voedingswaren te weerhouden iets van waarheid schuilde, weet hij niet, maar maakt daarbij wel een belangrijke kanttekening:

“Het is hoe dan ook belangrijk voor de verdere evolutie van “Solidarność”, dat veel mensen de samenzweringstheorie geloofden. Het was net deze combinatie van honger en wantrouwen die zo explosief werd.”[104]

In deze context was het zeer moeilijk om een maatschappelijk compromis te bereiken tussen de verschillende partijen. Beide kampen konden moeilijk naast elkaar bestaan. Onder druk van de sociaal-economische malaise voerde “Solidarność” actie om de looneisen en arbeidsvoorwaarden kracht bij te zetten. Tegelijkertijd maakte de erbarmelijke economische toestand het steeds moeilijker voor de autoriteiten om op deze eisen in te gaan. Het leek erop dat men in een vicieuze cirkel terechtkwam. Het is belangrijk dat men het aspect van de steeds verslechterende economische situatie in rekening brengt – de Poolse crisis begin jaren tachtig was immers in de eerste plaats van economische aard. Dit is een factor die steevast een beslissende invloed heeft gehad op een syndicale organisatie zoals “Solidarność”, dat reeds miljoenen leden telde.

Zoals we in het vorige hoofdstuk gezien hebben, had er zich een verzoenende sfeer ontwikkeld in de Poolse maatschappij na de interventiedreiging. Toch wees Garton Asherop dat nieuwe conflicten konden uitbreken. Terecht: in januari 1981 ontbrandde er een conflict rond de eis van ‘vrije zaterdagen’ en rond de registratie van een onafhankelijke boerenorganisatie “Solidarność” Wiejska [Ruraal “Solidarność”]. Het regime had zonder “Solidarność” te raadplegen beslist dat twee zaterdagen per maand zou gewerkt moeten worden. De vakbond, die eiste dat alle zaterdagen vrij moesten zijn, voelde zich miskend en stakingen waren het gevolg. Uiteindelijk werd er op het einde van de maand moeizaam een compromis bereikt over het zaterdagwerk, maar niet over de boerenorganisatie.[105]

Uit dit conflict heeft de leiding van “Solidarność” lessen getrokken. De spontane regionale stakingen haalden weinig uit in het beslechten van zo’n conflicten. Bijgevolg vormde zich een presidium binnen de Nationale Commissie van de vakbond dat, zoals Garton Ashhet omschrijft, als een voorlopig kabinet beschouwd kon worden.[106] De onafhankelijke nationale vakbondsorganisatie beschikte nu over een centrale autoriteit die zich kon spiegelen met het gecentraliseerde regime, permanentie in de leiding garandeerde en acties op nationale schaal kon coördineren. Sinds de akkoorden van Gdańsk had de Poolse bevolking hét middel gevonden om het regime tot toegevingen te dwingen: een algemene staking. Nu de kans reëel werd dat zoiets op nationale schaal tot stand gebracht kon worden, zouden de Poolse autoriteiten met een nog groter probleem geconfronteerd kunnen worden.

Door de dreiging van een mogelijke militaire interventie eind 1980, was het Poolse regime, zoals blijkt uit Kukliński ’s getuigenis, begonnen met de planning van een eigen operatie die in de lente van 1981 uitgevoerd zou kunnen worden. Eind januari van dat jaar trok de inlichtingendienst van de Verenigde Staten de conclusie dat er een groter risico bestond voor een Poolse militaire reactie op de situatie:

“[…] in vergelijking met de periode van oktober-november 1980, is de kans groter dat het Poolse regime, waarschijnlijk onder druk van de Sovjets, met geweld zal reageren op een grootschalige confrontatie zoals een algemene staking of de dreiging ervan.”[107]

Laten we even alles op een rijtje te zetten. In de economische situatie was geen verbetering te bespeuren, integendeel de crisis verscherpte zich. De corrupte ‘nomenklatura’ was in dit geval de grote boosdoener voor de bevolking. Uiteraard deden de voortdurend oplaaiende stakingsacties de productiviteit ook geen goed. Hierdoor was er een vertrouwenscrisis ontstaan tussen de bevolking en de autoriteiten dat een modus vivendi natuurlijk bemoeilijkte. De mensen richtten zich naar “Solidarność”, dat ondertussen zich verder en efficiënter organiseerde. Daarenboven steeg de maatschappelijke spanning opnieuw omwille van de nieuwe conflicten. Westerse analisten vreesden voor een gewelddadige reactie van het regime in het geval van een escalatie.

De vermoedens van die analisten werden waarschijnlijk gesterkt door de benoeming van generaal Wojciech Jaruzelskitot premier op 11 februari 1981. Nochtans bemerkt Garton Ashdat deze ontwikkeling aan de top van het regime hoop en vertrouwen deed opleven bij de bevolking en de oppositie. Jaruzelskiwas een van de weinigen in de hoogste rangen van de PZPR die absoluut vrij was van corruptie. Hij had de reputatie zich verzet te hebben tegen het gebruik van geweld tegen de stakers in 1970. Bovendien werd hij beschouwd als een voorstander van Kania ’s beleid die politieke middelen verkoos als de uitweg uit de crisis.[108] Door zijn status als militair dwong hij in brede lagen van de maatschappij respect af.

Op 10 maart 1981 vond er een ontmoeting plaats tussen Jaruzelski en Wałęsa . Jaruzelski stelt dat het gesprek vruchtbaar was en dat beiden het erover eens waren dat onderhandelingen de enige manier waren om conflicten op te lossen.[109] In zijn mémoires bevestigt Wałęsa dit, maar wijst er tegelijk op dat de situatie hoe dan ook gevoelig lag en dat de minste misstap tot een catastrofe had kunnen leiden.[110] Toen Jaruzelski tot premier benoemd werd, benadrukte hij de desastreuze toestand van de economie. Daarom riep hij op dat de vakbond drie stakingsvrije maanden zou naleven. “Solidarność” stemde hiermee in en de Nationale Commissie van de vakbond trachtte de stakingshaarden te blussen (wat niet belette dat in veel gevallen toch stakingen plaatsvonden).[111] Het tij leek te keren.

Garton Ash benadrukt dat deze ‘wapenstilstand’ zeer labiel was. Gedurende die periode vonden er arrestaties van oppositieleden plaats en werd er gewag gemaakt van provocaties. Op 19 maart kwam het tot een ernstige escalatie. Op een bijeenkomst van de provincieraad in Bydgoszcz werden “Solidarność”-militanten, die campagne voerden voor de erkenning van “Solidarność” Wiejska, afgeranseld door de veiligheidsdiensten. Tot overmaat van ramp waren net op dat moment de geplande ‘Sojuz 81’ manoeuvres aangevangen in Polen. In het kader van deze grootscheepse militaire operatie waren Sovjettroepen aanwezig op Pools grondgebied. Daarenboven waren er militaire oefeningen aan de grenzen van Polen met de DDR onder de naam ‘Druzjba 81’ nog niet beëindigd.[112]

De situatie explodeerde en “Solidarność” reageerde met een vier-uur-durende nationale staking. De vakbond was strijdvaardiger en beter georganiseerd dan tevoren, met bijna 10 miljoen leden. De sfeer werd grimmiger: “Solidarność” dreigde met een algemene staking; de ‘Sojuz 81’ manoeuvres werden onverwacht voor onbepaalde tijd verlengd.[113] Terwijl de hardliners in het Politiek Bureau van de PZPR erop aandrongen om de noodtoestand of de staat van beleg af te kondigen, hadden ruim een derde van de partijleden zich bij het “Solidarność”-kamp geschaard in voorbereiding van de algemene staking.[114] Niemand wist wat er zou kunnen gebeuren, de toenmalige Amerikaanse minister van buitenlandse zaken maakte zich zorgen dat het tot een interventie zou kunnen komen.[115] Daarom zouden de Poolse autoriteiten gedwongen kunnen worden tot preëmptieve militaire actie, zoals de Westerse analisten vreesden. Een doemscenario spiegelde zich voor.

Deze samenloop van omstandigheden, doet bij sommige protagonisten en historici vragen oprijzen. Garton Ash die als buitenstaander de crisis op de voet kon volgen, maakte enkele bedenkingen bij het incident van de mishandeling van de “Solidarność”-activisten. Daarbij gaat hij in op de geruchten over een bewuste provocatie om de oppositie uit te dagen en het conflict te verscherpen. De Britse historicus licht deze mooie ‘conspiracy-theory’ goed toe, maar bemerkt dat zij bijna onmogelijk te verifiëren is. Hoewel het gedrag van Rulewski – een radicaal activist van “Solidarność” – ongetwijfeld provocerend was, zouden de veiligheidsdiensten hem bewust hebben uitgekozen. De vraag rijst dan op wiens bevel dit eigenlijk zou gebeurd zijn, omdat de hoogste gezagsdragers toevallig die dag met andere zaken bezig waren.[116]

“De mensen dachten onmiddellijk aan Olszowski en Grabski . Er werd snel opgemerkt dat het merendeel van de ‘verzoeners’ in de partijtop op deze dag elders geëngageerd waren. […] Bovendien lag Bydgoszcz dicht bij het belangrijke spoorwegkruispunt van Inowrocław, op de strategische communicatielijn naar Oost-Duitsland, die waarschijnlijk door een staking lamgelegd zou worden. Bydgoszcz was Olszowski 's parlementair kiesgebied.”[117]

De geruchten lijken inderdaad steek te houden. Samen met andere hardliners drukten Stefan Olszowski en Tadeusz Grabski hun verwachtingen uit over een ontknoping met harde middelen op de zittingen van het Politiek Bureau die volgden op de gebeurtenissen.[118] Garton Ash stelt dat de provocatiethese nog meer gevoed werd door de onderlinge verdeeldheid binnen het partijapparaat. Hoe dan ook de reactie van “Solidarność” was er. Men riep op tot een algemene staking. De autoriteiten overwogen in het licht hiervan de staat van beleg uit te roepen.[119]

Naast Garton Ash trachten ook andere protagonisten en historici de gebeurtenissen te verklaren. Generaal Jaruzelski geeft in zijn mémoires geen duidelijk beeld van de gebeurtenissen. Tot op de dag van vandaag heeft hij vraagtekens bij hetgeen voorgevallen was. Hij onderstreept wel het gevaar dat het incident in Bydgoszcz teweegbracht en het feit dat hierdoor de ‘radicalen’ in alle kampen werden aangemoedigd. Voor hem ligt de initiële verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen echter bij de oppositie.

“Tot op de dag van vandaag beschouw ik dat voor het eerste deel van de gebeurtenissen de verantwoordelijkheid grotendeels bij “Solidarność” ligt. [...] Maar de ordediensten, dus het regime, is verantwoordelijk voor het afranselen. Tot vandaag sluit ik niet uit dat iemand geïnteresseerd zou geweest zijn in juist zo’n verloop van de gebeurtenissen. Maar ik kan evenmin uitsluiten dat de afranseling een spontaan karakter zou gehad hebben.”[120]

Aan de rol van “Solidarność” in de gebeurtenissen weidt Lech Wałęsa in zijn autobiografie een aanzienlijke paragraaf. Hij bevestigt dat de “Solidarność”-leiding alvast de precaire situatie goed inschatte. Zij was zich bewust van de spanning die zich had opgebouwd en besefte dat de Warschaupact manoeuvres een mogelijke dreiging inhielden. Onder de dekmantel van zo’n militaire operatie kon de noodtoestand uitgeroepen worden, en die militaire manoeuvres konden zelfs in een interventie uitmonden. De provocatietheorie wordt door Wałęsa bevestigd.

“Voor die zitting van de provincieraad van Bydgoszcz, ben ik gewaarschuwd geweest dat er een provocatie broeide. Dat is waarom, toen Rulewski mij gebeld heeft wanneer de militie de zaal binnenkwam, ik hem aanraadde goed na te denken. […] We zagen zeer goed dat iemand iets wilde uitlokken opdat wij de zondebok zouden spelen. De situatie was ernstig.”[121]

Nochtans relativeren de meeste historici deze complottheorie. Ze leggen meer nadruk op de gevolgen van de gebeurtenissen in Bydgoszcz, dan op een bewust gemanipuleerde oorzaak. Krystyna Kersten , expert voor de parlementaire commissie, stelt dat de these van een bewuste provocatie opgezet door radicalen binnen het partijapparaat op geen enkel bewijs stoelt. Ze wijst wel op de correlatie tussen enerzijds de gebeurtenissen en anderzijds het mechanisme dat uiteindelijk tot het uitroepen van de staat van beleg zou geleid hebben.

“Het was gemakkelijk te voorzien dat de reactie van de vakbond scherp zou zijn en tot een algemene staking zou kunnen leiden, wat Kania en Jaruzelski zou hebben gedwongen de staat van beleg uit te roepen.”[122]

Ook Douglas MacEachin, een ex-CIA medewerker, blijft terughoudend over een mogelijke provocatie, maar verwijst tegelijk naar de conceptuele analyses van de inlichtingendiensten van de Verenigde Staten. Die hielden blijkbaar wel rekening met een scenario waarin de oppositie met geweld onderdrukt zou worden:

“Maar tot op heden zijn er geen bewijzen vrijgegeven door inlichtingendiensten of uit de archieven van de vroegere Warschaupactlanden die de mening van een bewust opgezette provocatie definitief bevestigen of uitsluiten. Wat de oorzaak ook mocht zijn, het incident in Bydgoszcz en de reacties die eruit voortvloeiden, werden door analisten toen beschouwd als een voltooing van het decor om geweld te gebruiken […].”[123]

Andrzej Paczkowski heeft gepoogd wat dieper in te gaan op deze gebeurtenissen in Bydgoszcz en somt drie mogelijke hypotheses op over hoe het conflict veroorzaakt zou kunnen zijn.[124] Een eerste veronderstelt dat het optreden van de veiligheidsdiensten, met de excessen, op instructie van de hoogste autoriteiten plaatsvonden. Dit zou passen in het scenario waarbij vervolgens van de ‘Sojuz 81’ manoeuvres gebruik gemaakt zou zijn om een algemene ‘crackdown’ op “Solidarność” te beginnen, ondermeer door de staat van beleg uit te roepen. De tweede hypothese luidt dat het een provocatie was die vanuit bepaalde partijkringen bewerkstelligd was met het doel de leiders tot radicale maatregelen te dwingen. Hierbij zouden machtswissels niet uitgesloten worden. Als laatste mogelijkheid noemt Paczkowski de factor van de toevalligheid. De rellen zouden niet gepremediteerd tot stand gekomen zijn, maar waren eerder een samenloop van omstandigheden waar de controle over verloren was.

Welke hypothese het dichtst bij de waarheid staat laat Paczkowski in het midden. Wel benadrukt hij dat de derde kan gelden wanneer de andere twee hypotheses niet aangetoond kunnen worden. Ook onderstreept hij de moeilijkheid om tot een conclusie te komen, aangezien er weinig informatie beschikbaar is die enige opheldering zou kunnen brengen. Uiteindelijk kan geen van de hypotheses volgens hem volledig uitgesloten worden. Er zijn nog te veel mysteries en toevalligheden die vragen opwerpen omtrent de gebeurtenissen. In plaats van zich op de aanloop en de oorzaken van het incident te concentreren wijst ook Paczkowski daarom op de gevolgen:

“[…] pas de reactie van “Solidarność” op de eerder toevallige afranseling werd uitgebuit door de hardliners en hun mensen in binnenlandse zaken voor een escalatie van de gebeurtenissen, om zo de enige mogelijke succesvolle activiteiten af te dwingen, dit wil zeggen de ‘extremisten in de vakbond’ en de mensen van de oppositie aan te vallen. In die omstandigheden zou de opeenvolgende machtswissel aan de top van het regime waarschijnlijk noodzakelijk geweest zijn.”[125]

Als dit klopt, zo stelt Paczkowski, is hetplan van de hardliners in het partij- en staatsapparaat alvast niet gelukt. Mogelijk kregen diegenen die uit hun machtspositie zouden gezet worden, lucht van het opzet en ondernamen matigende stappen. Zij werden daarenboven gesteund door diegenen die zich niet konden verzoenen met een brutale afhandeling van het conflict.[126]

Ook daarmee gaat niet iedereen akkoord. Velen benadrukken de uitzichtloosheid van de situatie en de geringe manoeuvreerruimte. Jerzy Holzer stelde dat de Poolse communisten zich moesten begeven tussen een ‘Scylla van een volksrevolutie en een bloedige anticommunistische uitbarsting’ en een ‘Charybdis van een Sovjetinterventie.’[127] We houden het bij deze omschrijving. De situatie werd explosief en het perspectief op een compromis werd grimmiger, een krachtmeting tussen de kampen leek op komst. In de volgende paragraaf zullen we zien hoe de crisissituatie afliep en welke gevolgen zij had voor het alsnog bereiken van een maatschappelijk compromis.

§2. Interne ontwikkelingen

De Bydgoszcz-crisis na de schermutselingen van 19 maart 1981 is zonder twijfel de zwaarste politieke crisis geweest uit het voorjaar 1981. Het kwam toen tot een krachtmeting tussen het regime en “Solidarność”. De vakbond dreigde met een algemene staking, de autoriteiten konden de staat van beleg uitroepen en een interventie van het Warschaupact was niet uitgesloten. In deze paragraaf pikken we in op de Bydgoszcz-crisis en zullen de afloop ervan bespreken. Zij had belangrijke gevolgen. Niet zozeer voor het maatschappelijke conflict, dat toen even verzwakte, maar wel voor de interne situatie binnen de verschillende kampen.

De algemene staking waarmee “Solidarność” gedreigd heeft is er niet gekomen. Na marathononderhandelingen zijn de autoriteiten en de oppositie op 30 maart 1981 tot een vergelijk gekomen in het zogenaamde akkoord van Warschau. Het ergste was voorkomen. De meesten vreesden immers voor een bloedige afloop en waren daarom bereid geweest een compromis te sluiten.[128] Daarenboven dwarsboomde Jaruzelski tijdens de deliberaties van het Politiek Bureau de pogingen van de hardliners om toegevingen aan de oppositie te verhinderen. Hij was geen voorstander van een repressief antwoord van de autoriteiten op de stakingsdreiging:

“[…]de autoriteiten hebben alles gedaan, om geen wapens te gebruiken tegen de bevolking. Het huidige moment is anders, de dreiging is groter en moeilijker op te lossen. Ik vind dat alle mogelijke middelen aangewend moeten worden om het conflict op te lossen. [...] Ik ben voor het aanvangen van gesprekken morgen.”[129]

In het kamp van “Solidarność” heerste eveneens verdeeldheid. Wałęsa ’s adviseurs meenden dat een algemene staking een burgeroorlog zou ontketenen. Maar de overgrote meerderheid van de werkende bevolking was zich vol overgave op de confrontatie met het regime aan het voorbereiden. Het kwam zo ver dat de Poolse Kerk zich in het conflict mengde.[130] De aanwezigheid van Sovjettroepen in het land vergrootte wellicht de angst voor een escalatie, maar daar zullen we in de volgende paragraaf dieper op ingaan. Het akkoord tussen Wałęsa en de vice-premier, Mieczysław Rakowski , werd onder grote druk bereikt. Het aanvaarde compromis belichaamde de facto de erkenning van “Solidarność” Wiejska en de algemene staking werd ternauwernood verhinderd. Toch werd het akkoord door de beide partijen beschouwd als een nederlaag.

Het gevolg hiervan was dat de interne tegenstellingen die in elk van de kampen waren ontstaan gedurende de crisis zich verder verwikkelden. Binnen de PZPR (en natuurlijk ook in Moskou) ervoeren velen het akkoord als de zoveelste opeenvolgende toegeving aan de oppositie. Rakowski zou bovendien zijn volmacht om te onderhandelen hebben overschreden.[131] De spanningen binnen “Solidarność” laaiden op, omdat Wałęsa de interne democratie binnen de vakbond met de voeten getreden had. De achterban was volop gemobiliseerd en gericht op de confrontatie met het regime. De reacties op het akkoord waren daarom ook vernietigend. Vanaf dan begon de populariteit en de autoriteit van Wałęsa af te nemen binnen de organisatie.[132]

Binnen de PZPR vonden er interne machtsverschuivingen plaats. Er deed zich een krachtmeting voor tussen voor- en tegenstanders van een compromis. Met de afloop van de Bydgoszcz-crisis werd een datum vooropgesteld voor een buitengewoon partijcongres waar reeds eerder sprake van was. Het was duidelijk dat de machtsverhoudingen binnen de PZPR te verdeeld waren voor een sterk beleid. De hervormers stonden tegenover de hardliners. Maar de hoogste prioriteit was uiteraard de economische en politieke crisis. Om die te boven te komen zou de partij zichzelf moeten hervormen om een vastberadener beleid te kunnen voeren. De grote vraag is natuurlijk of dit hoe dan ook mogelijk was. Binnen de PZPR waren het principe van democratisch centralisme en ‘de hand van Moskou’ twee elementen die een sterke invloed hadden op de samenstelling van de partij- en regeringstop en dus het beleid.

Het principe van democratisch centralisme was een basisstelling van het leninisme waar niet van af te wijken viel. De zogenaamde ‘revisionisten’ pleitten voor veranderingen in deze doctrine, maar hun invloed leek beperkt.[133] Toch ondernamen enkele revisionisten binnen de partij een poging om het centralisme te doorbreken. Dit moest tot meer openheid leiden  en de partij meer naar het volk brengen, en ook de mogelijkheid bieden om een hervormingsprogramma in die zin uit te werken. Dit initiatief werd bekend als de ‘horizontale structuren’. Ze boekten echter geen wezenlijk succes. Er was trouwens nog een tegenreactie gekomen van hardliners binnen de partij die zich in obscure groeperingen organiseerden zoals het ‘Katowice forum’ en de ‘Patriottische Unie van Grunwald’. Ook deze groeperingen konden hun standpunten niet doordrukken.[134] Het zou hoe dan ook wachten worden op het IX^de buitengewoon partijcongres dat in juli zou plaatsvinden.

In juni 1981 sloeg er quasi een bom in op een plenum van het Centraal Comité van de PZPR. Het had een brief gekregen van het Centraal Comité van de KPSU waarin de situatie in Polen van vernietigende kritiek werd bediend. Het Poolse partijbestuur kreeg te horen dat de contrarevolutie in het land woedde en dat zij er niets tegen ondernamen. De situatie had volgens Moskou een kritisch punt bereikt. De lijst van beschuldigingen werd afgesloten met de woorden: “We laten socialistisch Polen, broederlijk Polen niet aan haar lot over en we zullen niet toelaten dat haar kwaad wordt aangedaan.”[135] Tijdens het vervolg van het plenum kwam de politieke lijn van Kania en Jaruzelski zwaar onder vuur te staan .[136] Uiteindelijk mislukte een poging hen af te zetten. Maar het was duidelijk dat ze zware tegenstanders hadden binnen de partij.

Sinds de Bydgoszcz-crisis werden de Poolse leiders inderdaad onder druk gezet om de staat van beleg uit te roepen. Maarschalk Kulikov , de opperbevelhebber van de Warschaupacttroepen, zou Jaruzelski zelfs een lafaard genoemd hebben.[137] Uit KGB-documenten blijkt dat de Sovjets hun geduld begonnen te verliezen met de twee Poolse leiders en twee notoire hardliners naar voren schoven om hen te vervangen, Tadeusz Grabski en Stefan Olszowski . De bovengenoemde brief zou een aanmoediging kunnen geweest zijn tot een paleisrevolutie, maar het opzet is mislukt. Andrzej Paczkowski geeft nog een andere interpretatie: de brief had misschien de bedoeling om Kania en Jaruzelski tot een strenger beleid te dwingen door de Poolse leiders met hun medestanders en zelfs de Poolse maatschappij angst in te boezemen.[138]       

Toch blijkt uit documenten dat de KGB aan het plotten was om Kania en Jaruzelski te vervangen.[139] Het IX^de congres zou het moment van de waarheid worden voor de Poolse leiders. Garton Ash beschrijft het congres inderdaad als ‘buitengewoon’. Hij stelt dat het helemaal niet voldeed aan de Oostblokstandaard. Nochtans kon niemand van een overwinning spreken. Voor het eerst werd er geheim gestemd – wat op zich een historische primeur was – maar noch de hervormers noch de hardliners boekten successen. Van beide kampen werden er velen weggestemd, maar uiteindelijk bleven beide strekkingen sterk genoeg om iedereen (en vooral Moskou) tevreden te houden. Aan de structuren van het partijapparaat werd uiteindelijk niets veranderd.[140] De uitkomst van het congres is niet doorslaggevend geweest en wijzigde in feite er niet erg veel. Christopher Andrew , een KGB-specialist, stelt zelfs dat de uitkomst van het partijcongres een praktische verlamming van het beleid tot gevolg had.[141]

Toch zijn er enkele lichtpunten bij dit partijcongres. Ondanks een uitkomst die Moskou moest geruststellen, was dit het meest ‘democratische’ partijcongres uit de geschiedenis van de PZPR. Er werd ook een decreet uitgevaardigd om plannen uit te werken voor een ‘front van nationale eenheid’.[142] Een ander besluit van het IX^de congres was de motie voor een onderzoek naar de fouten die in het verleden begaan zijn.[143] De commissie die dit onderzoek zou verrichten kwam onder leiding van de ‘reformistische’ Hieronim Kubiak . Het zogenaamde Kubiak-rapport, dat insloeg als een bom, verscheen pas in 1982, reeds na de uitroeping van de staat van beleg en dus veel te laat.[144]

In ieder geval lijkt de PZPR niet geslaagd te zijn in wat het eigenlijk moest doen om uit de crisis te geraken: zichzelf hervormen. Antoni Dudek , een historicus aan de Jagiellonenuniversiteit, trekt de volgende conclusie over de pogingen van de partijhervormers:

“Het waren pogingen tot verandering, maar enkel binnen de PZPR. De horizontale structuren beoogden de democratisering van een partij, die de ontkenning van democratie belichaamde. [...] Op het IXde congres van de PZPR leden de hervormers een nederlaag, omdat de meerderheid van de partijactivisten besefte, dat die weg leidde naar de afbraak van het systeem, en zij waren juist de bevoordeelden ervan. De pogingen om de partij te democratiseren waren even utopisch als de pogingen om de staat te democratiseren die door “Solidarność” ondernomen werden. Zowel de enen als de anderen trachten een systeem te veranderen dat niet hervormd kon worden.”[145]

Dudek schat met andere woorden dat de kansen op een maatschappelijk compromis zeer gering waren.

Niet alleen de houding van en de situatie in de PZPR was van belang om tot een verstandhouding te kunnen komen. Een andere factor waarmee we rekening moeten houden is de evolutie van “Solidarność” zelf. Hebben zich veranderingen binnen de vakbond voorgedaan gedurende 1981? Was er sprake van een radicalisering? In hoeverre was deze evolutie een hindernis om tot een mogelijk compromis te komen? Sommige historici en protagonisten hebben hier hun eigen meningen over, die hier even zullen voorgelegd worden.

Het merkwaardige was dat “Solidarność” haar ontstaan te danken had aan een spontane stakingsgolf. Ze deed geen beweging ontstaan, maar was er zelf  eerder uit ontstaan. Het was de basis, vanuit de verschillende stakingscomités, die een organisatie had opgebouwd. Men was er vervolgens in geslaagd een nationale koepel te vormen, mee ingegeven doordat de solidariteit van de stakers over het ganse land doorheen de zomer van 1980 de akkoorden van Gdańsk had afgedwongen. Ondanks de spontaniteit van de protesten hadden bepaalde factoren een strakke organisatie bevorderd:  het gebruik van nationale symbolen, de Kerk, charismatische leiders en leden van de intelligentsia die als adviseurs optraden. [146]

Niettemin bleef de vakbond haar spontaan karakter behouden, omdat overwegend lokale conflicten tot lokale acties leidden. Douglas MacEachin wijst erop dat reeds in het begin van 1981 de leiding van de vakbond moeite had om haar achterban in toom te houden. Toen Wałęsa ’s eerste ontmoeting met de nieuwe premier, generaal Jaruzelski , zou plaatsvinden, had het leiderschap van “Solidarność” gepoogd om deze dag stakingsvrij te houden als teken van goede wil. Arbeiders in de stad Łódź hadden toen gedreigd de stad een uur lam te leggen om te protesteren tegen het onrechtmatig ontslag van enkele collega’s. Wałęsahad hiertegen opgeroepen, maar ondanks zijn tegenkantingen was de actie gewoon doorgegaan.

“De arbeiders van Łódź gingen hoe dan ook door met hun staking van een uur, wat de moeilijkheidsgraad illustreerde waarmee de leiding van “Solidarność” de acties haar basis kon controleren. Het feit dat de staking inderdaad tot de heraanstelling van de vijf ziekenhuisbedienden leidde, versterkte enkel de mening van de meer radicale elementen van de vakbond dat confrontatie de enige manier om resultaten te behalen was.”[147]

De spontaniteit en het radicalisme hebben zeker naarmate de crisis zich verder uitbreidde een permanent karakter gekregen. Daarenboven kwam de vraag of de vakbond zich enkel met syndicale zaken moest bezighouden en of er voor “Solidarność” ook een politieke rol was weggelegd? De jurist en publicist Lech Mażewski schreef een werk over het ideologische aspect in de evolutie van “Solidarność”. Volgens hem waren de akkoorden van augustus 1980 een werkelijke stap in de ‘detotalitarisering’ van de Poolse volksrepubliek. De PZPR behield zijn machtsmonopolie, maar moest daarvoor akkoord gaan met een feitelijk maatschappelijk pluralisme. Toen op 17 september 1980 “Solidarność” als een verenigde nationale organisatie ontstond werd een situatie gecreëerd waarbij tegenover een ‘totaal’ regime een ‘totale’ oppositie ontstond. Dit betekende volgens Mażewski dat de nieuwe beweging de weg van de radicalisering opging.[148]

Mażewski deelt de “Solidarność” beweging op in twee fracties: de oppositionele elite en de stakende werkers. Het is ook die elite die met theorieën als ‘self-limiting revolution’ en ‘evolutionism’ dweepte. Nochtans stelt Mażewski dat indien de akkoorden van Gdańsk volledig zouden moeten geïmplementeerd worden, dit inhield dat “Solidarność” in het maatschappelijk bestel ingelast zou moeten worden. Maar om dit te bereiken was het vereist dat het sociaal-economisch systeem zelf veranderingen onderging, wat in feite het zuiver syndicale aspect van de vakbond oversteeg. Mażewski duidt hier in feite op een anarcho-syndicalisme bij “Solidarność”. Hierdoor bediende “Solidarność” zich de facto van een maatschappelijke utopie, dat haar culminatiepunt kende in de formulering van het programma voor een ‘samorządna Rzeczpospolita [zelfbesturende Republiek]’.[149] Door dit syndicalistisch utopisme stelt Mażewski dat de confrontatie met het regime onvermijdelijk was:

“Toen “Solidarność” door de syndicale utopie beheerst werd, betekende dit dat de frontale botsing met partijgeleide staat enkel nog een kwestie van tijd was. Want er was geen andere mogelijkheid om een nieuwe Orde in Polen te stichten die de stellingen van de augustusakkoorden oversteeg, dan door een gewonnen confrontatie met de machthebbers.”[150]

Garton Ash nuanceert deze evolutie. Ook hij neemt twee strekkingen waar binnen de vakbondsorganisatie: een fundamentalistische en een pragmatische stroming. Toch ontkracht hij een uitbarsting van radicalisme door te benadrukken dat beide strekkingen het eens waren dat de ‘revolutie zichzelf in daden moest blijven beperken’.[151] Karol Modzelewski , historicus en protagonist van “Solidarność”, stelt daarentegen dat de radicalisering niet te vermijden was omdat de achterban dit in feite genereerde:

“De vakbond had zijn lot kunnen ontlopen voor de prijs van een capitulatie. De Nationale Commissie kon “Solidarność” aan de communisten gegeven hebben, maar dan enkel zoals Zagłoba de Nederlanden wegschonk, want de massa’s in de vakbond zouden dit niet aanvaard hebben. De pogingen om de verwezenlijkingen van augustus te behouden moesten leiden tot een conflict. In augustus werd het systeem waarmee het regime de maatschappij onder controle hield vernietigd, maar de manier van besluitvorming bleef dezelfde en bleek niet succesvol. De economische crisis breidde zich uit naar de staatsstructuren.”[152]

Antoni Dudek sluit hierop aan door te stellen dat de hoop op een mogelijk compromis bij veel leden van “Solidarność” aanvankelijk aanwezig was. Maar naarmate de beloften van de autoriteiten in hun oren steeds meer als holle woorden klonken, kende het extremisme binnen de vakbond een opgang.

“De beweging radicaliseerde zich, omdat zij die in het begin geloofden dat op lokaal vlak een compromis mogelijk was, begonnen in te zien dat niet mogelijk was. Ze verstonden dit zo: ofwel dwingen wij de partij op haar knieën, ofwel doet ze dat met ons.”[153]

Nagenoeg iedereen is het erover eens dat naarmate het conflict aansleepte, “Solidarność” radicaler werd. De enige nuance blijkt dat het de achterban was die deze radicalisering genereerde. De voortdurende ontevredenheid over de houding van het regime en de zich steeds verscherpende economische crisis waren hier de belangrijkste oorzaken van. Stilaan ontwikkelde zich binnen fracties van de vakbond de idee dat ze het politiek initiatief zouden moeten overnemen van de autoriteiten. Hoewel er zich onder de leiding uiteraard nog gematigden bevonden – zoals duidelijk blijkt uit de afloop van de Bydgoszcz-crisis – ging een aanzienlijk deel van de massale achterban de confrontatie met het regime als de enige uitweg zien.

De nasleep van de Bydgoszcz-crisis beloofde dus weinig goeds. Vanuit de PZPR kwamen er geen signalen dat verandering mogelijk was. Dit wordt zeer goed geïllustreerd met de uitkomst van het IX^de partijcongres. Het tweeslachtige gedrag tegenover de oppositie zou blijven voortduren. Terwijl dit gebeurde, radicaliseerde de achterban van “Solidarność” zich en ging zij meer eisen stellen aan haar eigen leiding. Een compromis leek uitzichtloos, aangezien het in ieder geval aanvaardbaar moest zijn voor Moskou, wat heel waarschijnlijk voor de radicale achterban van “Solidarność” niet goed genoeg was. Daarenboven was de PZPR zodanig verdeeld dat het geen sterk beleid kon voeren en dus geen haalbaar initiatief in die zin leek kon voorleggen. Toch moeten we even stilstaan bij dit beleid, omdat critici de toenmalige leiders verwijten dat zij van in het begin geen compromis vooropstelden en niet zochten naar een modus vivendi.

§3. Opgezet spel?

In het vorige hoofdstuk werd aangestipt dat het Poolse partij- en staatsapparaat onder druk van een militaire dreiging van het Warschaupact met de voorbereiding van een eigen militaire operatie was aangevangen. Maar was de uitvoering hiervan reeds onvermijdelijk geworden? Had het Poolse regime nog de bedoeling de oppositie met ‘politieke’ middelen aan te pakken? In de vorige paragrafen van dit hoofdstuk zijn uiteenlopende problemen besproken om tot een mogelijk maatschappelijk compromis te komen. Het is aangewezen om de intenties van de Poolse leiders onder de loep te nemen. Sommige historici halen aan dat de PZPR leiding – hierin al of niet aangezet door het Kremlin – onder geen beding naar een modus vivendi streefde met “Solidarność”. In deze paragraaf zullen we dit aspect van de problematiek eens nader bekijken.

Jerzy Holzer benadrukt dat zelfs nog voor de beruchte topontmoeting in Moskou op 5 december 1980, het Poolse regime plannen maakte om met harde middelen de confrontatie aan te gaan met de oppositie. Het feit dat de staat van beleg lang voor zijn realisatie gepland was, noemt hij de ‘onbetwistbare eerste vaststelling van een historicus’.[154] Holzer is, zoals ook blijkt uit het vorige hoofdstuk, sceptisch over de mogelijkheid van een militaire interventie. Waarschijnlijk staat hij daarom eveneens kritisch ten opzichte van een mogelijke toenadering van het Poolse leiderschap naar “Solidarność”. Bovendien laat hij een zeker determinisme zien in zijn analyse over de gebeurtenissen van 1980-1981.

Maar Holzer staat niet alleen in zijn scepsis over de werkelijke bedoelingen van de Poolse autoriteiten. Er zijn historici die stellen dat de Poolse autoriteiten stelselmatig het conflict wilden laten escaleren om een legitimatie te creëren voor een militaire actie. De Bydgoszcz-crisis zou dus gekaderd hebben in zo’n tactiek van systematische provocatie.[155]  Daarom oordeelde Janusz Krupski, een van de experts voor de parlementaire onderzoekscommissie, dat een compromis niet tot de reële mogelijkheden behoorde.

“De voorbereiding tot de staat van beleg waren in een niet proportioneel hoge graad geavanceerd ten opzichte van de werking van de autoriteiten die tot een compromis zou kunnen leiden met “Solidarność”. De intentie om “Solidarność” in te lassen binnen het staatsbestel van de Poolse volksrepubliek zonder een ernstige poging deze te hervormen en het principe van de ‘periodieke confrontaties’ maakten zo’n compromis onmogelijk.”[156]

De bovengenoemde historici zien in de crisis van 1980-1981 een duidelijke lijn in de houding van de Poolse autoriteiten. Sinds de ondertekening van de akkoorden van Gdańsk zou het regime de oppositie hebben willen misleiden terwijl ze de voorbereidingen trof om op het juiste moment de staat van beleg uit te roepen. Dat generaal Wojciech Jaruzelskipremier werd, beschouwen zij als een concrete stap in de richting van een militaire afhandeling. De opperbevelhebber van het leger, die aan het hoofd van de regering stond, zou namelijk minder wezenlijke problemen ondervinden bij een overdracht van macht van een burgerlijke naar een militaire instantie. Nochtans geven veel historici en ook protagonisten van “Solidarność” een wat genuanceerde interpretatie van deze keuze voor de toenmalige minister van defensie als premier.

Adam Michnik , een van de leidende figuren in de KOR, beziet het aantreden van Jaruzelskiniet als een teken van de onvermijdelijkheid van de staat van beleg. Dit is wel belangrijk aangezien Michnik deel uitmaakte van de oppositionele elite in “Solidarność” en hierdoor laat uitschijnen dat althans toen bij de oppositie nog hoop bestond op een modus vivendi.

“Volgens mij kwam Jaruzelski niet aan de macht in februari 1981 met het plan voor de staat van beleg uit te roepen. Het spel hield in dat “Solidarność” in een wat hervormde communistische staatsstructuur diende opgenomen te worden en ze moest ontdaan worden van die antitotalitaire bedoelingen van het volk. Jaruzelski' s weifelen was verbonden met de vraag of zo’n mogelijkheid nog bestond of niet. Hij was zich er van bewust, dat hij een groot risico nam.”[157]

Garton Ash wijst erop dat, ondanks het feit dat Jaruzelskieen van de machtigste personen in Polen was, er eigenlijk weinig over hem geweten was. In tegenstelling tot andere figuren in de hoogste rangen van het partij- en staatsapparaat had hij wel een goede reputatie. Hij stond bekend als een voorstander van de politieke lijn van Kania én, misschien nog wel belangrijker, hij had zich verzet tegen het gebruik van geweld tegen de stakers in december 1970 en augustus 1980. Garton Ashstelt vast dat dit hem zeker het imago gaf een patriot te zijn.[158] De reacties na 13 december 1981 dat Jaruzelskide staat van beleg van begin af aan had voorbereid, worden door Garton Ash genuanceerd:

“Zoals elke goede communistische generaal zou Jaruzelski zulke noodplannen gehad hebben voor zo’n binnenlands gebruik van de strijdkrachten […]. Het lijdt geen twijfel dat hij deze plannen reeds had voor hij premier werd en ongetwijfeld heeft hij deze daarna verder ontwikkeld. Het relaas van de volgende paar maanden onderschrijft de these niet dat hij reeds beslist zou hebben deze uit te voeren toen hij premier werd in februari. Zijn woorden en daden doen eerder vermoeden dat in deze fase hij nog steeds op een politieke oplossing hoopte die aanvaardbaar was voor Moskou.”[159]

Andrzej Werblan , een politicoloog uit het PZPR-kamp, relativeert ook de betekenis van de planning van een mogelijk militair scenario in 1980. In feite repliceert hij op al wie dit aanhaalt om aan te tonen dat er geen goede wil was van het regime uit. In zekere zin spreekt Werblan hier ook als protagonist, hij was immers nog tot begin december 1980 lid van het Politiek Bureau van de PZPR.

“Men keert steeds weer terug op dit feit en behandelt het op een overdreven formalistische manier. Elk regime dat tegenover een massabeweging staat, moet rekening houden met wat er zou gebeuren indien een revolutie uit de hand zou lopen. En dit regime, van nature dictatoriaal, was niet voorbereid op zoiets, hoewel ze juni 1956 in Poznań en december 1970 aan de kust achter zich had.”[160]

We kunnen niet eenzijdig concluderen dat het regime sinds het begin van de crisis een modus vivendi met de oppositie zou uitgesloten hebben. Dat er concepten voor de staat van beleg reeds in het najaar van 1980 bestonden wordt ook helemaal niet ontkend door de Poolse leiders. Stanisław Kania getuigde tijdens het proces van generaal Kiszczak dat de eerste algemene plannen om de staat van beleg uit te roepen reeds in november 1980 opgesteld werden. De voormalige 1^ste secretaris van de PZPR verklaarde bovendien dat het leiderschap van de KPSU hiervan op de hoogte was.[161] Dit laatste gegeven is wel problematisch. Waarom zou dan de dreiging van een interventie ontstaan zijn begin december 1980, indien de Polen reeds ervoor een plan hadden om de staat van beleg uit te roepen?

Kukliński bevestigt de planmatige uitwerking van de staat van beleg in het najaar van 1980. Maar tegelijk benadrukt hij dat het plan eind november van dat jaar reeds opgegeven was, omdat het onhaalbaar bleek.[162] Daarenboven wilden de Poolse leiders de oppositie met ‘politieke’ middelen aanpakken. Deze passieve houding van de Poolse communisten zou wellicht de Sovjetunie, Tsjechoslowakije en de DDR hebben gealarmeerd. Sinds september 1980 was de STASI reeds actief in Polen.[163] Waarschijnlijk verloren de Poolse leiders, door hun verregaande toegevingen aan de oppositie, snel hun geloofwaardigheid bij hun socialistische buurlanden.  

Niettegenstaande zijn overtuiging van een deterministisch element qua beleid van de Poolse leiders, wijst ook Jerzy Holzer op dit wantrouwen. Uit de reeds bekende Sovjetdocumenten leidt hij af dat het Kremlin in januari 1981 zeker niet dacht dat de Polen snel ‘buitengewone maatregelen’ zouden treffen. Zelfs na garanties gekregen te hebben voor een ‘Poolse’ oplossing op de topontmoeting van 5 december 1980, waren de Sovjets blijkbaar nog niet helemaal overtuigd van de ‘gehoorzaamheid’ van hun Poolse ‘kameraden’ en gingen daarom ‘onontbeerlijke druk’ op hen uitoefenen.[164]

Het wordt nu duidelijk dat om de intenties van de Poolse leiders te beoordelen, we twee vragen voorop moeten stellen: hebben de Poolse leiders getracht de staat van beleg te vermijden?; in hoe verre heeft Moskou druk uitgeoefend om die toch te bewerkstelligen?  Omdat Holzer duidt op het wantrouwen van het Kremlin aan het adres van de Polen, doen we er goed aan daar eerst wat dieper op in te gaan. In het protocol van de bijeenkomst van het Politburo van de KPSU op 28 januari 1981, vinden we het volgende fragment:

“Rusakov : We oefenen sterke druk uit op onze Poolse vrienden. Het moet gezegd worden dat Leonid Ilits j bijna wekelijks met Kania praat, waarbij hij op een tactvolle manier alle problemen aanhaalt, terwijl hij kameraad Kania adviseert over de manier van werken. Het is nodig om vertegenwoordigers van de KGB, het ministerie van defensie en het ministerie van buitenlandse zaken te sturen waarmee we constant contact kunnen houden en de Poolse problemen oplossen. Ustinov : Kulikov is onlangs in de Poolse volksrepubliek geweest. Kameraad Kulikov had de indruk dat er op dit moment geen serieuze doorbraak is in Polen. We moeten voortdurend druk uitoefenen op het Poolse leiderschap. Ik heb manoeuvres voorzien in Polen voor maart. Me dunkt dat we die op een hogere graad moeten doorvoeren, dit wil zeggen ze te laten verstaan dat onze krachten gereed zijn.”[165]

De dreigende toon van Ustinov s woorden is niet te miskennen. Hoewel de meningen van historici verschillen over het al of niet bestaan van een interventiedreiging in 1980-1981, kan men niet ontkennen dat Moskou door militair machtsvertoon druk wilde uitoefenen op de Polen. Op een bijeenkomst van het Politburo op 12 maart 1981 vallen er nog woorden die sterk de frustraties van het Kremlin met de Poolse ontwikkelingen weergeven:

“Rusakov : [...] Allen maken zich ongerust over de situatie in Polen. Ik meen dat de Poolse kameraden ook deze ongerustheid voelen. Ze zouden deze ongerustheid moeten beantwoorden met een vastberadener werking. Zelfs na de ontmoeting van de leiders van de broederlijke landen hebben ze de noodzaak niet verstaan van radicale stappen te ondernemen.”[166]

Ondertussen waren er al drie maanden verstreken na de topontmoeting van 5 december 1980. In de ogen van de hoogste gezagsdragers van de KPSU lijken de Poolse leiders zeer hardleers. Moskou was ongerust en trachtte de Poolse autoriteiten dit duidelijk te maken.

De Sovjetminister van defensie, Ustinov , oordeelde dat de Sovjetunie diende te kennen geven dat ‘haar krachten’ paraat waren. In Kukliński’s getuigenis vinden we dat de Sovjets inderdaad rond deze periode grootschalige manoeuvres onder het cryptoniem ‘Sojuz 81’ besloten uit te voeren. Daarbij zouden op het territorium van de Poolse volksrepubliek 30000 soldaten deelnemen. De Amerikaanse agent in de generale staf van het Pools leger beschrijft hoe doortastend de Sovjets de planning voor deze oefeningen aanpakten, waarbij ze de nodige druk en intimidatie van Poolse officieren niet schuwden. Volgens Kukliński stemden de Poolse leiders hiermee in om Moskou niet voor het hoofd te stoten.

“[…] ik wil hier zelfs niet op z’n minst suggereren dat generaal Jaruzelski of generaal Siwicki de bedoeling hadden om Sovjettroepen naar Polen te brengen. Dat zou onwaar zijn. Maar het lijdt geen twijfel dat hun akkoord voor de niet geplande oefeningen ‘Sojuz 81’, en daarna het door de vingers zien van het door de Russen voorbereide scenario tijdens zo’n complexe situatie in het land, op z’n minst een onvoorzichtig spelen met vuur was, [...].”[167]

Toen de crisis na de gebeurtenissen in Bydgoszcz uitbrak werden de ‘Sojuz 81’ manoeuvres voor onbepaalde tijd verlengd. De reden hiervoor is niet duidelijk.[168] Was het een signaal dat indien Warschau geen korte metten maakte met de oppositie Moskou het in haar plaats zou doen? In tegenstelling tot december 1980 bevonden Sovjettroepen zich reeds op Pools grondgebied. Het is in ieder geval niet zover gekomen. Historici debatteren over de vraag of er een risico bestond dat Moskou militair zou ingrijpen.

Volgens Manfred Wilke is er geen eenduidig antwoord op de vraag of de Sovjetunie een militaire interventie overwoog. Hij duidt op de sluimerende crisis in de Sovjetunie die wel eens een invloed zou kunnen hebben gehad op de besluitvorming. De Duitse vorser vermeldde voor de parlementaire onderzoekscommissie in Polen dat maarschalk Kulikov begin april aan Oost-Duitse generaals meedeelde onder welke omstandigheden het tot een interventie kon komen.[169] Dit staat zelfs letterlijk geformuleerd in het rapport van een ontmoeting op 7 april 1981 tussen Kulikov en Oost-Duitse generaals ter evaluatie van de ‘Sojuz 81’ oefeningen:

“Sovjetmaarschalk Kulikov wees er met nadruk op dat in eerste instantie ze zelf hun problemen moesten zien op te lossen. Indien ze er niet in zouden slagen het zelf te doen en om hulp zouden vragen, zou er een andere situatie ontstaan, dan wanneer vanaf het begin Warschaupactlegers tot actie zouden overgaan.”[170]

Jarema Maciszewski, een historicus uit het PZPR-kamp en expert voor de parlementaire onderzoekscommissie, komt eveneens tot geen definitieve conclusie. Volgens hem kan men uit de planactiviteit voor een mogelijke interventie niet zonder meer concluderen dat die dan ook zou hebben plaatsgevonden, omdat daarvoor een beslissing nodig was. Anderzijds kan die ook niet genegeerd worden wanneer men de ontwikkeling van het conflict in acht neemt. Maciszewskistelt dat het dreigend element ‘zeer expliciet wordt geïllustreerd’ op de kaarten die betrekking hebben op de coalitieoefeningen van de Warschaupactlegers uit de jaren 1980-1981.[171]

Een andere expert voor de parlementaire onderzoekscommissie, Marian Zgórniak , sluit hierbij aan en stelt dat de kaarten met betrekking tot de ‘Sojuz 81’ manoeuvres aan een invasie ‘doen denken’.[172] Na een grondige bestudering van de kaarten van de verschillende militaire manoeuvres van de periode 1980-1981, komt Zgórniak tot een opmerkzame conclusie over de manoeuvres in  maart 1981:

“In totaal bestonden de legers […] dus uit 25 divisies, of 7 meer dan wat voorzien was voor een invasie in december 1980. In de buurt van de baai van Gdańsk waren ook oefeningen begonnen van de Baltische Vloot van de Sovjetunie.”[173]

Zgórniak wijst erop dat de Sovjetunie gedurende de Bydgoszcz-crisis een enorme druk op de Poolse leiders uitoefende ondermeer via hooggeplaatste legerofficieren die ter plaatse waren ten gevolge van de oefeningen. Tijdens deze periode had Brezjnev tweemaal naar Kania getelefoneerd en gesteld dat de situatie in een ‘kritieke fase’ beland was, dat het socialisme ‘bedreigd’ was en dat indien de Polen de zaak niet zouden aanpakken er iets erger zou kunnen gebeuren.[174] Vervolgens wijst Zgórniak op een nieuw element dat tot nog toe niet is achterhaald, maar wel gepubliceerd werd in de krant Rzeczpospolita.[175] De algemene staking die voorzien was op 31 maart zou afgeblazen zijn geweest na een interventie van paus Johannes Paulus II . Deze zou via de Sovjetambassadeur in Rome te kennen gegeven hebben dat het niet tot een staking zou komen op voorwaarde dat er geen interventie zou plaatsvinden. Brezjnev zou de paus hebben laten weten dat indien de staking onmiddellijk afgeblazen zou worden, er geen interventie zou plaatsvinden. De Poolse primaat Stefan Wyszyński zou dit pauselijk ‘bevel’ aan Wałęsa hebben doorgegeven en deze heeft dan zonder de leiding van “Solidarność” te raadplegen de staking afgeblazen.[176]

Historici laten dus uitschijnen dat het concept van een militaire interventie alleszins niet uit te sluiten was. We trachten meer opklaring te vinden bij de feiten. De Bydgoszcz-crisis was niet uitgemond in een algemene staking, de Polen hadden een vreedzame uitweg gevonden, maar de ‘Sojuz 81’ manoeuvres waren nog niet beëindigd. Zou het Kremlin de Sovjettroepen op Pools grondgebied inzetten om haar belangen te vrijwaren? Voor Moskou was het op 30 maart 1981 gesloten akkoord onaanvaardbaar; dit is duidelijk op te maken uit Brezjnevs woorden op de bijeenkomst van het Politburo op 2 april 1981:

“We delen allen de ongerustheid over der verdere ontwikkeling van de gebeurtenissen in Polen. Het ergste is dat onze vrienden luisteren, met onze adviezen akkoord gaan, maar praktisch niets doen. Maar de contrarevolutie valt aan over het hele front.[...] Ik zal even uitweiden over het laatste telefonisch gesprek met Kania op 30 maart. Kania beriep zich op het laatste Plenum van het CC van de PZPR en wees verwijtend op de scherpe kritiek die ze kregen. Ik zei hem onmiddellijk: dat hebben ze terecht gedaan. Men moet jullie niet enkel bekritiseren, maar met een stok slaan. Dan zouden jullie het misschien verstaan. Zo heb ik het hem exact verteld. Kania gaf toe dat ze te zwak handelen, dat ze resoluter moeten zijn. Ik antwoordde hem: Hoeveel maal hebben wij jullie niet trachten te overtuigen dat jullie vastberadener moeten werken, dat men niet mag toegeven aan “Solidarność”. Jullie spreken steeds over een vreedzame weg, terwijl jullie niet verstaan of niet willen verstaan, dat zo’n vreedzame weg jullie veel bloed kan kosten.[...] We moeten ons werk verder zetten met onze vrienden, nieuwe methoden te zoeken om de situatie in Polen te beïnvloeden. Het lijkt me nodig om tegen de wil van onze vrienden in te gaan en kameraden Andropov en Ustinov naar Brest te laten gaan voor een ontmoeting met Kania en Jaruzelski . Dat zal ons beter toelaten de situatie in het land te kennen, de intenties van onze vrienden te beoordelen en nogmaals ons standpunt uiteen te zetten. Als reserveplan hebben we nog het bijeenroepen van een nieuwe ontmoeting van de Zeven op het hoogste niveau over de situatie in Polen.” [177]

Zoals blijkt uit het bovenstaande fragment zouden Andropov , de KGB-chef, en Ustinov , de minister van defensie, een ontmoeting hebben gehad met Jaruzelskien Kania na de ondertekening van het akkoord van Warschau. Deze vond in het geheim enkele dagen later plaats in een gespannen sfeer.[178] Er vielen harde woorden. Op 9 april vergaderde het Politburo van de KPSU weer. Andropov en Ustinov brachten toen verslag uit van die geheime ontmoeting. Over de houding van Kania en Jaruzelski meldde Andropov het volgende:

“In verband met het sturen van troepen, zeiden ze rechtuit dat dat onmogelijk is. Men kan de staat van beleg eveneens niet uitroepen. Ze zeggen dat niemand hen zou verstaan en dat ze niet in staat zouden zijn iets te verwezenlijken. Ze benadrukten dat ze de orde zullen herstellen met eigen krachten.”[179]

Daaropvolgend had hij zelf het standpunt van de Sovjets aan hen voorgelegd:

“De staat van beleg had men reeds lang geleden kunnen uitroepen. Wat betekent dat, de staat van beleg uitroepen. Het zou jullie helpen de druk van de contrarevolutionaire elementen, wat voor onrustzaaiers ook te breken, eens en voor altijd de stakingen en de anarchie in de economie te beëindigen. Het project om de staat van beleg in te voeren is met de hulp van onze kameraden voorbereid en het is nodig die documenten te ondertekenen.”[180]

De Poolse leiders hadden zich hiertegen verzet, omdat het parlement dit eerst moest goedkeuren, maar daar had Andropov geen oren naar. Jaruzelski en Kania verbonden zich ertoe deze documenten door te nemen. Deze plannen zijn niet aanvaard door de Poolse leiders en door de generale staf van het Pools leger.[181] Ze zijn wel hun eigen plannen versneld beginnen uit te werken. Holzer wijst er terecht op dat er blijkbaar verschillende versies opgemaakt werden voor zo’n operatie: in Polen en in de Sovjetunie.[182]  Generaal Jerzy Skalski maakte destijds deel uit van de generale staf van het Pools leger en verklaarde als getuige voor de parlementaire onderzoekscommissie dat het Sovjetplan een ergere variant was van wat in 1956 in Hongarije gebeurd was.[183]

We weten nu dat Moskou verre van afzijdig stond ten opzichte van het beleid van de Poolse leiders. Rechtstreekse diplomatieke druk via telefoongesprekken en het militaire drukkingsmiddel van de ‘Sojuz 81’ manoeuvres bevestigen dit. Daarenboven komt de arrogantie van het Kremlin goed tot uiting met de poging een operationeel plan, in Moskou opgetekend, om de staat van beleg uit te roepen op te dringen. Het op 30 maart 1981 bereikte compromis en de weigering het opgelegde Sovjetplan uit te voeren is opmerkelijk. Het beleid van de Poolse leiders lijkt ons niet eenzijdig op het uitroepen van de staat van beleg gericht. We vragen ons af wat het gevolg was van deze respectievelijke houding van Warschau en Moskou.

Volgens Vojtech Mastny, een medewerker van het CWIHP, heeft de afloop van de Bydgoszcz-crisis en de ontmoeting tussen Jaruzelski, Kania , Andropov en Ustinov ervoor gezorgd dat de Sovjetunie definitief van haar interventieplannen heeft afgezien. Hij haalt aan dat op 2 april de Sovjetleiders zeer ongerust waren over de invloed die “Solidarność” had binnen de Poolse maatschappij. Hij relativeert Brezjnev s woorden over een nieuwe topontmoeting van de zeven Warschaupactstaten in overweging te nemen. Mastny benadrukt dat Brezjnev vier dagen later op het Tsjechoslowaakse partijcongres verklaarde dat de weg uit de Poolse crisis in Poolse handen lag.[184] Jaruzelski bevestigt dit en zet dit kracht bij door te stellen dat het zelfs hierdoor tot onenigheid kwam tussen Brezjnev en Husak .[185] Laten we niet vergeten dat gedurende de Poolse crisis ook Honecker en Husak de Poolse situatie hevig bekritiseerden. De ontwikkelingen in Polen konden gemakkelijk naar de DDR en Tsjechoslowakije overwaaien. Volgens Mastny werden de ‘Sojuz 81’ manoeuvres op 7 april beëindigd, ondanks Moskou’s frustratie met het gedrag van de Poolse leiders, die weigerden de staat van beleg uit te roepen.

“Geprikkeld als het Kremlin was met Kania en Jaruzelski zag het geen geloofwaardige vervangers voor hen […]. De ‘Sojuz’ manoeuvres kwamen tot hun eind terwijl dreigende vluchten van Sovjetvliegtuigen met voorraden voor hun basissen op Poolse grondgebied nog enkele dagen bleven duren. Wat de bedoeling ook kon zijn, de militaire optie was opgegeven.” [186]

Mastny lijkt het zelfs zo voor te stellen alsof het de Sovjetunie was die voor een dilemma stond. Alleszins bevestigt hij deels in zijn conclusie dat voor de Poolse leiders – althans subjectief  gezien – de dreiging van een militaire interventie reëel moest zijn.

“Om de uitkomst te verkrijgen die ze wilde, moest de Sovjetunie omnipotent lijken terwijl in werkelijkheid haar opties beperkt waren.”[187]

Toch is het opvallend dat Kulikov op 7 april 1981 – de dag van de beëindiging van de ‘Sojuz 81’ manoeuvres – voor Oost-Duitse generaals een kader schetste waarin een interventie kon plaatsvinden. Maar de opperbevelhebber van het Warschaupact ergerde zich dat Kania en Jaruzelski niet bereid waren het leger en de ordediensten in te zetten. Sterker nog, ze stelden gewoonweg dat ze er niet op konden rekenen. Ook het kader van het Poolse leger nam deze positie in en beweerde niet op haar manschappen te kunnen steunen.[188] Het Pools leger verzette zich blijkbaar op cruciale momenten om onder rechtstreekse druk van de Sovjets tot actie over te willen gaan. Zoals ondertussen ook gebleken is uit KGB-bronnen hadden de Sovjets niet het volste vertrouwen in generaal Jaruzelski om het tij te doen keren.[189] Het Pools leger toonde bovendien een zeer hoge graad van trouw aan haar Poolse bevelhebbers.

De loyauteit van het leger – op enkele uitzonderingen na – aan Jaruzelski is trouwens een heel opmerkelijk fenomeen, zeker omdat de gebeurtenissen van een decennium eerder nog niet vergeten waren. Hierop verder ingaan zou buiten het bereik van deze verhandeling liggen. Wel een bedenking: generaal Jaruzelski stond al meer dan tien jaar lang aan het hoofd van het Pools leger. In die tijd heeft hij zich kunnen omringen met zijn getrouwen.[190] Wiesław Górnicki , een adviseur van generaal Jaruzelski , bevestigd dit en maakt bovendien een interessante kanttekening. Een groot deel van het officierencorps – meer bepaald het hoger leidinggevend kader – was zijn ontberingen onder het stalinisme nog niet vergeten.

“Dat is een zeer belangrijk, niet geapprecieerd element van de toenmalige situatie. Het hoger leidinggevend kader had reeds ervaringen met de USSR. [...] Onze aanvoerders, zelfs die op lager niveau, kenden het vreselijke en diverse potentieel waarover de USSR beschikte. Daarom steunde het leger eensluidend de lijn van Jaruzelski .”[191]

Het valt niet te betwijfelen dat de Sovjets het Pools leger zouden zuiveren van ‘lastige elementen’ indien ze zelf zouden moeten ingrijpen in Polen. De legerleiding had dus persoonlijke redenen om een interventie van buitenaf te vermijden.

Volledige zekerheid hebben we natuurlijk niet, maar we kunnen stellen dat alvast tot op een bepaald moment de Poolse leiders nog een ‘politieke’ oplossing – overwogen zouden hebben. Dat dit eerder het inlassen van “Solidarność” in het communistische staatsbestel dan een werkelijk democratisch compromis betekende, is niet te betwijfelen. De voormalige opposanten hebben gelijk wanneer ze zeggen dat Jaruzelski niet oprecht met “Solidarność” praatte. Maar dan wel omdat de democratische eisen van de vakbond nooit zouden zijn ingewilligd. Het Kremlin zou zich in de eerste plaats hebben verzet. Dat Moskou de mogelijkheden van de Poolse leiders – of ze die nu overwogen of niet –  beperkte staat eveneens vast. Toch kunnen we niet stellen dat de uitroeping van de staat van beleg op 13 december 1981 reeds doorstoken kaart was sinds de akkoorden van Gdańsk. De Poolse autoriteiten en legerleiding hadden plausibele redenen om toch nog te trachten een ‘politieke’ modus vivendi te vinden.

§4. Alea iacta est?

We hebben in de vorige paragrafen gezien dat de perspectieven voor het bereiken van een maatschappelijk compromis zeer moeilijk waren. Het is niet zeker dat de staat van beleg met voorbedachte rade is voorbereid en uitgeroepen, maar het is wel zeker dat de Poolse leiders tot op een zeker moment voor een compromis ijverden. Tijdens de zomer van 1981 vond het buitengewoon partijcongres plaats van de PZPR. De uitkomst heeft weinig veranderingen met zich meegebracht. Tegelijk nam de sfeer binnen “Solidarność” een meer radicalere wending. Deze factoren hebben de kansen op een maatschappelijk compromis niet vergroot. We zullen in deze paragraaf nagaan hoe de situatie geëvolueerd was tegen de herfst van 1981, precies een jaar na de akkoorden van Gdańsk. Waren tegen eind 1981 de perspectieven op een modus vivendi nog reëel of niet? Dat is de vraag waarop we een antwoord zullen trachten te vinden. We schetsen dus de maatschappelijke en politieke situatie in de Poolse volksrepubliek.

De zich nog steeds verergerende economische crisis bleek straatdemonstraties en hongermarsen over het gehele land uit te lokken. De eisen van “Solidarność” verschoven zich nu naar het recht om controle uit te oefenen over de distributie van de goederen. Dit was onaanvaardbaar voor de autoriteiten, die de vakbond ervan beschuldigden de macht in het land te willen grijpen. Eind augustus brak de dialoog tussen het regime en “Solidarność” gewoonweg af. Garton Ash vermoedt dat deze breuk wellicht met voorbedachte rade door het regime georkestreerd was. Hij noemt het het begin van het einde van gesprekken tussen de vakbond en het regime.[192]

Op 19 oktober 1981 werd Stanisław Kania opzij geschoven en werd vervangen door generaal Jaruzelski , die nu de drie machtigste posten in de volksrepubliek bekleedde: minister van defensie, premier en eerste secretaris van de PZPR. Over hoe en waarom deze machtswissel plaatsgevonden heeft bestaan veel uiteenlopende theorieën, maar daar gaan we niet dieper op in. Wat we wel vaststellen is dat uit KGB-documenten blijkt dat Moskou van gedacht was veranderd over Jaruzelski. Die zou dus in hun ogen nu wel bereid geweest zijn een vastberadener beleid te voeren.[193] Zou dit gevolgen hebben gehad voor het alsnog bereiken van een maatschappelijk akkoord?

Władysław Frasyniuk, een protagonist van “Solidarność”, stelt dat vanaf de herfst van 1981 een compromis niet meer tot de reële mogelijkheden behoorde. Hiermee reageert hij op de stelling dat de vakbond de staat van beleg zou hebben uitgelokt.

“Het is niet “Solidarność” dat het scenario van december ineengestoken heeft. Die is ontstaan in het Centraal Comité en zou hoe dan ook gerealiseerd zijn, wat de vakbond ook gedaan zou hebben. In de zomer stierven de horizontale structuren uit in de PZPR. In de herfst bevonden zich geen liberalen meer in het leiderschap van de PZPR. Vanaf oktober konden we zien dat alles in de richting evolueerde van de vernietiging van “Solidarność”. De autoriteiten zochten enkel nog een voorwendsel.”[194]

Frasyniuk wordt in zijn mening bijgetreden door zijn vroegere strijdmakker Karol Modzelewski, al legt die wel een deel van de schuld bij de vakbond. Hij stelt dat de eisen die “Solidarność” stelde niet realistisch waren. Men had de mogelijkheden van veranderingen binnen het partijapparaat overschat. Volgens Modzelewskiwas het niet enkel de conservatieve vleugel binnen de PZPR, het zogenaamde partijbeton, die een afrekening met “Solidarność” zocht, maar wel het ganse activum van heel de partij. Terugblikkend besluit Modzelewskidat de vakbond gedoemd was.[195]

Van 5 september tot 7 oktober 1981 hield “Solidarność” haar eerste nationaal congres, waar ook buitenlandse delegaties op aanwezig waren.[196] Garton Ash beschrijft het als een ultra-democratische bedoening die hem deed denken aan de adelsdemocratie in de middeleeuwen. Hoewel de Britse historicuseruit concludeert dat de revolutie zich ‘nog steeds zou begrenzen’, zijn er toch enkele zaken die moeten opgemerkt worden over dit congres. Eén van de punten op de agenda waren de economische hervormingen. De stelling dat een ‘zelfbesturende Republiek’ hiervoor het politieke antwoord zou zijn, ging toch verder dan de stellingen van de akkoorden van Gdańsk.[197] Daarenboven was er iets waar Moskou zeker niet over te spreken was geweest. In het begin van het congres in september deed “Solidarność” een oproep naar de werkende bevolking van Oost-Europa om haar voorbeeld te volgen.[198]

Het Kremlin reageerde dreigend op deze ontwikkelingen met een van de grootste militaire manoeuvres uit de geschiedenis van het Warschaupact – onder de codenaam ‘Zapad 81’. Die werden gelijktijdig met het vakbondscongres uitgevoerd onder rechtstreeks toezicht van de minister van defensie van de Sovjetunie, Dimitri Ustinov . We vinden geen aanwijzingen dat ze een effectieve interventie beoogden. Michail Sadykiewicz bemerkt wel het volgende over deze oefeningen:

“Die hadden ongetwijfeld de bedoeling van een demonstratie en een waarschuwing te zijn. De militaire expeditie in Afghanistan was geen hindernis om ze door te voeren op zo’n grote strategische schaal.”[199]

Van een interventiedreiging was dus geen sprake. Dit was bovendien de periode – volgens de getuigenis van kolonel Kukliński – dat de beslissing om de staat van beleg uit te roepen onvermijdelijk werd.[200] Hier zullen we onze aandacht nog op vestigen in het volgende hoofdstuk.

Toch wijzen de toenmalige Poolse leiders op een belangrijke verwikkeling. Merkwaardig genoeg was het geen militaire, maar een economische kwestie. Jaruzelski stelt dat de Sovjetunie dreigde met een stopzetting van de toevoer van brandstoffen naar Polen indien de staat van beleg niet werd uitgeroepen.[201] In zijn mémoires heeft Mieczysław Rakowski , destijds vice-premier, deze beperking van de Sovjetimport beschreven. Hij omschrijft het als psychologische oorlogsvoering, een feitelijke chantage door Moskou. Deze aangepaste importregeling was in ieder geval wel als ‘drastisch’ te omschrijven:

“[…] in 1982 was er in plaats van 13,1 miljoen ton petroleum, enkel 4,1 miljoen ton en zelfs geen enkele ton benzine, motorolie, kerozine en brandolie, thee, visconserven, kazen enz. voorzien.”[202]

We vinden een weerslag hiervan in een bron uit de Oost-Duitse archieven. Op 27 november 1981 had de DDR ambassadeur in Warschau, Horst Neubauer , een gesprek met de Poolse minister voor vakverenigingen Stanisław Ciosek . In een telegram aan de SED-leiding becommentarieerde hij dit gesprek.

“De leiding van de KPSU heeft besloten de handelsbalans uit te balanceren voor de Poolse volksrepubliek voor het jaar 1982. Jaruzelski is hiervan schriftelijk op de hoogte gesteld. [...] in de praktijk komt dit neer op een totale ineenstorting van Polen. In de brief zijn geen politieke eisen gesteld, slechts de eis om vastberadener en niet dubbelzinnig op te treden. [...] in het geval van een vastberaden strijd tegen de contrarevolutie is de Sovjetunie bereid tot aanzienlijke economische hulp. Jaruzelski staat nu voor de keuze, ofwel niet te strijden en het volk in een catastrofe te storten, of aan te vallen en economische hulp te krijgen, of hij nu wil of niet, uiteindelijk is hij gedwongen om op te treden.”[203]

Merkwaardig genoeg wordt de dreiging van ‘economische sancties’ impliciet bevestigd door een van de grootste sceptici namelijk, Jerzy Holzer . Hij vindt enkele zaken terug in de deliberaties van het Politburo van de KPSU volgend op de Bydgoszcz-crisis.[204] Tijdens een bijeenkomst op 2 april 1981 kaartte Ustinov het uitspelen van de economische factor aan :

“Ik vraag me af of we geen maatregelen van economische aard dienen te overwegen. Wat is het huidige beeld van onze Poolse vrienden? Wij helpen hen, ontnemen van ons eigen en van onze vrienden en geven aan Polen, en het Poolse volk weet dit niet.”[205]

Holzer bedenkt dat Ustinov waarschijnlijk aasde op een mediacampagne in Polen over de ‘altruïstische vrijgevigheid’ van de Sovjetunie en haar bondgenoten, maar er wel een ‘zinspeling op een economische blokkade’ achter kon schuilen.[206] Hij verwijst ook naar de geheime ontmoeting in Brest tussen Kania , Jaruzelski , Andropov en Ustinov. Deze laatste bediende zich daar met dezelfde dreigende toon.

“Ik heb hen rechtuit gezegd, zoals we dit hebben besloten op de zitting van het Politburo, wat er zal gebeuren als het daar zal oververhitten en in welke economische situatie het land zich dan zal bevinden. [Ustinov rekende uit wat Polen ontving en besloot:] En als ze dit niet zullen krijgen, wat dan?”[207]

Hier komt een belangrijk aspect aan het licht van de zwakke positie waarin het Poolse regime zich bevond ten opzichte van zowel Moskou als de oppositie. Polen was voor de noodzakelijke toevoer van brandstoffen en andere grondstoffen aangewezen op de Sovjetunie. Indien deze toevoer zou gestopt zijn, dan zou de toen al rampzalige economische situatie nog drastisch verergerd zijn. Wat zou er kunnen gebeuren indien er in de winter niet voldoende energie zou geweest zijn om de woningen te verwarmen? De primaire industrie zou stilvallen en de bevoorrading in de winkels helemaal in elkaar storten. Wat zou in dat geval de reactie van “Solidarność” en de bevolking zijn? Men kan zich moeilijk positieve ontwikkelingen inbeelden.

Een ander aspect dat een compromis hinderde was de beperking in manoeuvreerruimte die Jaruzelski kreeg in de PZPR zelf. De harde kern, het zogenaamde ‘beton’, benadrukte meermaals een harde lijn te willen voeren tegen “Solidarność” en vonden steun bij de buurlanden.[208] De ‘nomenklatura’ anderzijds was niet geneigd een compromis te aanvaarden, omdat dit het einde van hun beschermd geprivilegieerd leven betekende. Soms rijst de vraag of een dreiging van een coup binnen de Poolse partij zou hebben bestaan.[209] In een interview voor het weekblad van “Solidarność”, gepubliceerd in Gazeta Wyborcza, stelde kolonel Kukliński dat Jaruzelski rond oktober-november 1981 een formeel ultimatum gesteld kreeg van een aantal partijfunctionarissen van midden en lokale rang. Indien Jaruzelski nog langer weifelde de operatie uit te voeren, zouden zij bereid zijn geweest zelf het initiatief  te nemen.[210]

Kukliński staat met zijn mening niet alleen. Andrzej Micewski , een onderhandelaar van de Kerk in 1981, meent eveneens dat er een dreiging bestond dat de hardliners de macht zouden overnemen. Dit zou waarschijnlijk de kans op een Sovjetinterventie hebben vergroot.

“Was het niet voor de staat van beleg geweest dan zou het ‘partijbeton’ de macht hebben overgenomen, met de hulp van de staatsveiligheid, maar zonder het leger. Ze zouden niet met de arbeiders overweg gekund hebben en de Russen zouden Polen zijn binnengevallen. Tijdens de door “Solidarność” geplande betoging op 17 december zou het tot provocaties en gevechten gekomen zijn. De Jaruzelskiploeg zou op een zitting van het Centraal Comité zijn vervangen door hardliners. Indien de arbeiders erin geslaagd zouden zijn de staatsveiligheid te verslaan dan zou de USSR, wachtend op wat er zou gebeuren op 17 december, moeten hebben interveniëren.”[211]

Tijdens het onderzoek van de parlementaire onderzoekscommissie kwam deze problematiek uiteraard ook aan bod. De Poolse generaal Łazarczyk insinueerde dat er een mogelijkheid bestond van een ‘vijfde colonne’ naar het Praagse voorbeeld van 1968, hij vernoemde zelfs enkele personen die hierbij betrokken hadden kunnen zijn. Jaruzelski ’s plaatsvervanger als minister van defensie generaal Florian Siwicki bevestigde dit relaas echter niet. Hij stelde wel dat in het geval van een interventie men naar medestanders van de Sovjets zou gezocht hebben.[212] Generaal Jaruzelski bevestigde de dreiging van een mogelijke ‘paleisrevolutie’ wel, maar weigerde namen te noemen. Hij stelde dat in dat geval de nieuwe leiders het leger vroeger dan 13 december zouden hebben ingezet.[213] Hij voegde eraan toe dat de internering van Edward Gierek en zijn entourage na 13 december niet alleen aan de bevolking moest tonen dat ze het uitsluitend op de oppositie gemunt hadden. Deze zet diende ook om de oppositie binnen de PZPR tegen Jaruzelski’s beleid de pas af te snijden.

Andrzej Werblan is van dezelfde mening. Hij wijst op de brief van het Centraal Comité van de KPSU aan het Centraal Comité van de PZPR in juni 1981, waarin werd aangezet tot zo’n mogelijke ‘paleisrevolutie’. Hij stelt dat indien Jaruzelskizich van zijn verantwoordelijkheid had gedistantieerd, iemand anders de staat van beleg zou hebben uitgeroepen. In de eerste plaats zou het om een machtswisseling in het leger te doen zijn geweest.[214]              

Werblan s stelling wordt bevestigd in documenten van de KGB. In de zomer zou een groep Poolse generaals de KGB hebben benaderd met een plan om Jaruzelski af te zetten en de rest van de regering te arresteren. Ze zouden voorts enkele duizenden opposanten naar de Sovjetunie hebben willen deporteren. Uit de documenten blijkt dat het niet om leden van de toenmalige regering of uit het Politiek Bureau gaat. Deze groep zou dan na de machtsovername om ‘militaire assistentie’ vragen aan de rest van het Oostblok. Christopher Andrew stelt wel vast dat er in de documenten meegesmokkeld door de overgelopen KGB-agent Vasilij Mitrochin geen antwoord van Moskou te vinden is op deze plannen voor een militaire coup .[215]

De voorzitter van de parlementaire onderzoekscommissie, Jerzy Wiatr, stelde dat er zich binnen de PZPR inderdaad een ‘Targowica’ bevond, een groep van mensen die om de militaire hulp van de Sovjetunie vroegen. Volgens Wiatr zouden deze personen voor de commissie hebben getuigd, maar niets hebben bekend.[216] Zo’n hulpvraag had kunnen volgen op een mogelijke ‘putsch’ binnen de PZPR. Uit Oost-Duitse documenten blijkt dat er inderdaad mensen waren binnen het Poolse establishment die om ‘broederlijke assistentie’ vroegen.[217] Jerzy Holzer wijst op bepaalde allusies in deze aard die te vinden zijn in de documenten van het Sovjetpolitburo. Zo liet defensie-minister Ustinov op 29 oktober 1981 een vreemde opmerking vallen. Hij verklaarde dat de Polen niet klaar waren om de Sovjetlegers te ‘ontvangen’.[218]

We kunnen alleszins besluiten dat er enkele aanwijzingen zijn die het vermoeden bevestigen dat een coup binnen het Poolse establishment, met of zonder ‘broederlijke assistentie’, mogelijk was. De Poolse leiders moesten hiermee rekening houden. Was er nog hoop op een ‘politieke’ oplossing eind 1981? De vooruitzichten waren niet zo positief. Toch werden er in de herfst van 1981 nog pogingen ondernomen om een compromis te bereiken.

Eén van de besluiten van het IX^de buitengewoon partijcongres hield de oprichting in van een ‘front van nationale eenheid’. Op 30 oktober 1981 riep Jaruzelski , inmiddels ook 1^ste secretaris van de PZPR, op tot de vorming van een Raad van Nationale Eenheid. Die zou leiden tot een ontmoeting van de ‘grote drie’: Jaruzelski, Wałęsa en de nieuwe primaat van de Poolse Kerk, Józef Glemp .[219] Jaruzelski stelde dat zijn voorstel door Glemp goedkeurend onthaald werd, maar dat Wałęsa twijfelachtig stond.[220] Critici beweren dat dit voorstel nog slechts een afleidingsmanoeuvre was, om de aandacht van de voorbereidingen op de staat van beleg te verbergen voor de oppositie. Maar uit KGB-documenten blijkt dat Moskou ook zijn twijfels had met de houding van Jaruzelski .[221]

Een Raad van Nationale Eenheid was uiteraard niet denkbaar in Polen zonder deelname van de Kerk. Aan de Kerk in de Poolse volksrepubliek wordt ook vaak een ‘dissidente’ rol toegekend. Dit ligt niet ter discussie in het debat dat in deze verhandeling aan bod komt. Nochtans is het opmerkelijk wat een voormalig dissident zoals Adam Michnik hierover te vertellen heeft:

“Laten we de rol van de Kerk niet mythologiseren. De oppositie kon pas op de sympathie van de Kerk rekenen na 13 december. En met de steun was het ook anders. De Kerk was anticommunistisch, maar uit haar analyse viel niet af te leiden dat men het communisme ten val zou kunnen brengen  Integendeel: het communisme zou blijven bestaan en daarom moest men zich op een verstandige manier aanpassen. Ik heb niets tegen onze bisschoppen. Dit was een rationeel betoog. Maar ik vind het wel verkeerd dat men tegenwoordig de geschiedenis van de Kerk voorstelt al zou het een lange traditie hebben van democratische oppositie.”[222]

De oprichting van een Raad van Nationale Eenheid is ondanks de steun van de Kerk niet gerealiseerd. Het was “Solidarność” dat niet toehapte. Volgens Wałęsa had ieder van de drie deelnemers aan deze ontmoeting een andere visie gepresenteerd. Het regime eiste de aanvaarding van bepaalde politieke voorwaarden, omdat anders hoe dan ook niets mogelijk was.[223] “Solidarność” antwoordde dat zolang er structureel niets veranderde aan het systeem de oorzaken van de ontevredenheid ook niet zouden verdwijnen. De Kerk sprak zich daarentegen verzoenend uit op basis van evangelische waarden. Wałęsa stelt dat de ontmoeting geen enkel resultaat voortbracht en uiteindelijk tot een impasse geleid heeft.[224]

Zbigniew Bujak – een van de radicalen binnen de vakbond – gelooft dat een compromis wel mogelijk was, maar ziet in het mislukken van de top van de ‘grote drie’ hét bewijs dat de autoriteiten niet oprecht met “Solidarność” wilden praten. Volgens hem volhardde in de herfst van 1981 het regime in z’n wil om de staat van beleg uit te roepen.[225] Het voorstel voor een Raad van Nationale Eenheid was zo geformuleerd opdat de vakbond het niet zou aanvaarden, waardoor het dus diende om de staat van beleg te legitimeren.

“[...] twee maanden voor de staat van beleg op de ontmoeting van die drie personen werd “Solidarność” iets voorgelegd dat het niet kon aanvaarden. Vandaag leg ik een deel van de schuld bij Wałęsa en bij mij voor het feit dat we geen alternatief hadden voor een compromisvoorstel. Misschien hadden we te weinig politieke ervaring  [...].”[226]

Bujak benadrukt dat een compromis in 1981 tussen het regime, de Kerk en “Solidarność” een Sovjetinterventie kon voorkomen en tot een ‘finlandisering’ van Polen zou leiden.[227] Hij staat ondanks zijn vroeger radicalisme niet alleen met zijn mening. Ryszard Reiff – de toenmalige vertegenwoordiger van PAX én lid van de Rada Państwa [Staatsraad], formeel de hoogste autoriteit in het land – meent dat het regime zich tegen de Sovjetunie had kunnen opstellen zoals in 1956.[228] Toen hadden de Sovjets ook gedreigd Polen binnen te vallen, maar deden dit uiteindelijk niet dankzij de overtuigingskracht van Władysław Gomułka en een massale mobilisatie van de Poolse bevolking. Zowel Bujak als Reiff , die tijdens de crisis tot tegengestelde kampen behoorden, denken dat een compromis haalbaar was, maar door de onwil van het regime niet bereikt werd.

Sommige historici spreken dit tegen . Volgens Antoni Dudek – nochtans een sympathisant van “Solidarność” – waren de omstandigheden waarin de populaire Gomułka zich tegen de Sovjets had verzet volledig verschillend dan die eind 1981. In de eerste plaats veronderstelde dit een machtswissel in de hoogste organen van staat en partij.

“In 1981 was zo’n scenario onmogelijk, omdat Wałęsa , in tegenstelling tot de leiders van de CRZZ [officiële vakbonden], geen lid was en kon zijn van het Politiek Bureau van de PZPR.”[229]

Dudek benadrukt dat een compromis tussen de partijen in 1981 onmogelijk was, omdat een van de kampen genoodzaakt zou zijn te capituleren. Hij stelt dat er geen heil te verwachten was van zo’n Raad van Nationale Eenheid en verwijst daarbij naar de gebeurtenissen in 1989.

“[...] in werkelijkheid was het een discussieforum. Het was moeilijk om een orgaan, dat plots over zaken moest beslissen, te incorporeren in het communistische machtsbestel tegen de constitutionele orde en de regeringspraktijk in. De voorstellen van de autoriteiten waren schijn. De Raad van Nationale Eenheid paste niet, zoals “Solidarność” dat ook niet deed, in het monocentrische systeem. Er was maar één uitvoerend orgaan, de communistische partij, en elke poging een ander in te voegen zou geleid hebben tot de ineenstorting van het systeem. In 1989 wilden de autoriteiten de oppositie tot meeregeren overhalen, maar ze ontketenden een lawine als reactie en verloren de macht.”[230]

Andrzej Werblan besluit dat noch “Solidarność”, noch de partij genoeg voelde voor een modus vivendi. Terugblikkend stelt hij dat men in een doodlopend steegje beland was en daardoor de staat van beleg een onvermijdelijk noodlot werd.

“Enerzijds was het toenmalige “Solidarność” een beweging die zich niet onderwierp aan haar leiding, de leiders moesten zich aan de beweging aanpassen. Het was een levendige plebeïsche massabeweging, waarin de theorie van de ‘self-limiting revolution’ als een mythe fungeerde. “Solidarność”, zoals elke plebeïsche beweging, had de neiging om extremer te worden in zijn doelen. Met zo’n beweging kon geen macht gedeeld worden. Dit zou slechts mogelijk geweest zijn met een gedisciplineerde beweging. Anderzijds woog in het kamp van de autoriteiten, in hun activum en omgeving, de onwil, zelfs vijandigheid, ten opzichte van zo’n oplossing door.  Dit was dus een kwadratuur van een cirkel die zou uitmonden in de staat van beleg.”[231]

Was er nog hoop op een haalbaar compromis eind 1981. De meerderheid van de aangehaalde protagonisten en historici vinden van niet. Het was inderdaad zeer moeilijk om nog tot een vergelijk te komen. De spanningen in de maatschappij waren in feite steeds toegenomen en al tijdens de Bydgoszcz-crisis was volgens velen een catastrofale confrontatie van de twee kampen op het nippertje vermeden. Noch de partij leek in staat iets te kunnen veranderen, noch “Solidarność” scheen zich te kunnen blijven matigen. Bovendien profileerde de ‘hand van Moskou’ zich op regelmatige basis in de Poolse politiek. We lijken naïef indien we een compromis nog tot de mogelijkheden beschouwen.

Hoe moeten we het voorstel van Jaruzelski voor een Raad van Nationale Eenheid, beschouwen in het licht van deze feiten? Daar is alsnog geen duidelijk antwoord op te geven. In ieder geval kunnen we stellen dat de economische crisis en de internationale, geopolitieke context niet in het voordeel van een maatschappelijk compromis lagen. Enerzijds kunnen we deze realiteit niet negeren, maar anderzijds minimaliseren de critici niet enkel de dreiging van een militaire interventie, maar ook de pogingen van het regime om een compromis te vinden.

Kunnen we besluiten dat in de herfst van 1981 de teerling reeds geworpen was en de uitroeping van de staat van beleg onvermijdelijk was. Is het zo dat zij voortvloeide uit de impasse of het onvermogen om een modus vivendi tussen regime en “Solidarność” te vinden? Of hadden de Poolse leiders zich reeds vroeger voorgenomen haar uit te roepen en zochten ze gewoon naar een juiste aanleiding, zoals critici beweren? We gaan hier verder op in in het volgende hoofdstuk.

HOOFDSTUK IV. HET POOLSE SCHISMA. (DECEMBER 1981)

Toen er eind 1980 sprake was van een interventiedreiging, besloten de Poolse leiders om met Poolse krachten een uitweg te vinden en de crisis in de eerste plaats met ‘politieke’ middelen op te lossen. Heel 1981 ondernamen zij pogingen om tot een compromis te komen of alleszins een dialoog gaande te houden. De perspectieven voor de slaagkansen bleken zeer miniem. “Solidarność” ging te ver voor de PZPR – uiteraard ook voor Moskou – en het Poolse regime ging niet ver genoeg voor “Solidarność”.

Was de staat van beleg daarom onvermijdelijk geworden? Een antwoord op deze vraag loopt samen met de beoordeling van de stelling dat de staat van beleg het ‘minste kwaad’ was. We moeten daarom onderzoeken of er van een interventiedreiging nog sprake was en of er eventueel een andere uitweg dan de staat van beleg had kunnen zijn. Was dit ‘minste kwaad’ een noodzakelijk gevolg van de gebeurtenissen tijdens de crisis van 1980-1981, zoals de protagonisten van het regime stellen? Of hebben critici zoals Jerzy Holzer gelijk wanneer ze stellen dat het zwaard van Damocles boven het hoofd van de “Solidarność”-beweging hing sinds haar ontstaan? Deze vraag eist een cruciaal antwoord in het debat rond de Poolse crisis. We wijden er dan ook dit hele hoofdstuk aan.

We nemen verschillende aspecten rond de uitroeping van de staat van beleg apart onder de loep. Eerst vorsen we naar de concrete redenen waarom de staat van beleg uitgeroepen is net op 13 december 1981. Vervolgens bekijken we de interventiedreiging vanuit een nieuw licht aan de hand van recent bronnenmateriaal dat tot een grote controverse heeft geleid. In de vierde paragraaf gaan we het VS-beleid in deze periode kritisch bevragen. Door Kukliński waren de Amerikanen zeker op de hoogte van de planning voor de staat van beleg. Nochtans zweeg Washington in december 1981. Ten slotte bekijken we in de laatste paragraaf of de uitroeping van de staat van beleg kon kaderen in een politiek van het ‘minste kwaad’. Dit is een fundamenteel probleem in het debat rond de uitroeping van de staat van beleg. Is het zo dat deze argumentatie enkel voorkomt bij protagonisten van het toenmalige regime? Of delen anderen eveneens deze mening?

§1. Operatie ‘X’: achter de schermen

De staat van beleg is, alles bij elkaar genomen, laat uitgeroepen: pas zestien maanden na de akkoorden van Gdańsk en een jaar na de gebeurtenissen van december 1980. Tijdens de Bydgoszcz-crisis hebben de autoriteiten nog onderhandeld, maar gedurende 1981 verkleinde de kans dat een modus vivendi tussen het regime en “Solidarność” bereikt zou worden. Nochtans zijn we geen duidelijke aanwijzingen tegengekomen dat de operatie ‘X’, verwijzend naar de uitroeping van de staat van beleg, op til was. Het is vooral niet duidelijk wanneer het regime besloten heeft om de operatie, waarvan de planning sinds december 1980 dateerde, uit te voeren en niet meer naar een compromis te streven.

De ‘auteurs’ van de staat van beleg verdedigen zich door te stellen dat ze die uitgeroepen hebben omwille van de ‘allerhoogste noodzakelijkheid’.[232] Het was in hun ogen nog de enige uitweg uit de crisis, waarbij een militaire interventie, economische chaos en een bloedige burgeroorlog vermeden werd. Toch blijft de kwestie ambigu. In deze paragraaf trachten we een beeld te vormen van de verschillende elementen die tot de beslissing hebben geleid om op 13 december 1981 de staat van beleg uit te roepen.

Voor de parlementaire onderzoekscommissie verklaarde Jaruzelskidat het mislukken van het compromis de voornaamste reden vormde voor de uitroeping van de staat van beleg.  “Solidarność” moest instemmen met een aantal ‘politieke’ voorwaarden: een verbod op stakingen in de winter van 1981-1982, het afblazen van de voor 17 december aangekondigde straatmanifestaties en rond de tafel gaan zitten voor gesprekken met de PZPR, de Kerk, de ZSL, de SD, de officiële vakbonden en vertegenwoordigers van de intelligentsia.[233] Een positief gevolg hieraan zou geleid hebben tot de oprichting van een Raad van Nationale Eenheid, zoals voorgesteld op de top van de ‘grote drie’ op 4 november 1981. Volgens Jaruzelski was echter aan geen enkele voorwaarde voldaan, integendeel:

“[…] bij “Solidarność” haalden de extreme tendensen de overhand. Tegen de raad van de Kerk en de gematigde activisten, zoals Lech Wałęsa , besloot de meerderheid van de oppositie via de kortste weg naar de macht te dingen.”[234]

In 1992 zijn onderzoekers aangevangen met het bestuderen van de Poolse archieven. Uit dit onderzoek is duidelijk gebleken dat de planning voor de operatie reeds lang voor 13 december bezig was. Men heeft een verzameling documenten, plannen en uitwerkingen gevonden onder de gezamenlijk titel “Myśl przewodnia stanu wojennego [Leidende gedachte over de staat van beleg]”. Het betreft de concrete planning voor het invoeren van de staat van beleg. Het eerste document dateert van maart 1981 – dit is rond de periode van de Bydgoszcz-crisis. Maar 13 december 1981 wordt als datum pas voor het eerst teruggevonden in een document van 12 december 1981.[235] Jaruzelski getuigde voor de parlementaire onderzoekscommissie dat het eerste document van deze bundel door hem ondertekend werd op 27 maart 1981. Vanaf dat moment werd er gewerkt aan de nodige decreten. De Sovjets aasden op de snelle afwerking van de plannen en de onmiddellijke ondertekening van de decreten. Jaruzelski zwichtte niet voor die druk, omdat de staat van beleg feitelijk door een ander kon uitgeroepen worden.[236] Hij gaf groen licht voor operatie ‘X’ op 12 december 1981 ongeveer om 14 uur.[237]

Jaruzelski ’s critici zien dit anders: de staat van beleg was goed op voorhand gepland mét de bedoeling die daadwerkelijk uit te roepen.[238] Voor sommige historici geeft zijn verklaring en het reeds vrijgegeven archiefmateriaal dus geen uitsluitsel. Antoni Dudek vindt dat verder onderzoek nodig is. Te meer omdat in zijn ogen het beleid van het regime gericht was op het voorbereiden van de maatschappij op de staat van beleg.

“De strategische beslissing – om nog naar een vreedzame onderwerping van “Solidarność” te streven of niet, is zeker veel eerder gevallen dan 12 december, zelfs voor oktober. Maar de exacte datum hiervan zal moeilijk te achterhalen zijn. Uit de door historici gekende protocollen van het Politiek Bureau kan men dit niet afleiden, in 1981 was het niet meer het werkelijke beslissingsorgaan, ze ‘bevestigde’ slechts de beslissingen die ergens anders genomen werden.”[239]

Stanisław Kania – die voor de parlementaire onderzoekscommissie getuigde en daar ook door Jaruzelski ondervraagd werd – verklaarde dat hij geen voorstander was om de staat van beleg uit te roepen.[240] Kukliński , wiens rol we verder uitspitten in de vierde paragraaf van dit hoofdstuk, bevestigt dit en voegt er zelfs aan toe dat deze houding van Kania de belangrijkste oorzaak was van zijn gedwongen aftreden als eerste secretaris van de PZPR op 18 oktober 1981. Volgens de getuigenis van de Amerikaanse agent waren de plannen en de nodige decreten voor de staat van beleg quasi volledig klaar op 13 september 1981. Op diezelfde dag zou de meerderheid van de legerleiding zich uitgesproken hebben ten voordele van de uitroeping van de staat van beleg.[241]

Er zijn bepaalde elementen die Kukliński ’s getuigenis lijken te bevestigen. Op 26 oktober 1981, een week nadat Jaruzelski het roer van de PZPR had overgenomen, begonnen de eerste concrete stappen van de praktische voorbereiding om de staat van beleg uit te roepen. Toen werden militaire teams het veld ingestuurd; volgens de officiële berichtgeving om te helpen in de strijd tegen de corruptie binnen de regionale administratieve diensten, volgens kritische historici ‘verkenden’ ze die instanties om ze enkele maanden later effectief onder militair bevel te kunnen plaatsen. Dit ging gepaard met een steeds vergrotende bedrijvigheid van het ministerie van binnenlandse zaken dat de ordediensten onder haar bevel had staan.[242] 

Bovendien vielen er niet alleen vanuit militaire hoek zo’n ‘verdachte’ handelingen waar te nemen. Vanaf oktober 1981 spraken de PZPR en de Sejm ‘dreigende’ taal: een verbod op stakingen en openbare acties werd in het vooruitzicht gesteld; verregaande volmachten voor de regering bij gevaar voor de openbare orde werden voorgesteld; en allerlei zinspelingen in politieke toespraken dat het conflict de maatschappij op de rand van de oorlog bracht. Jaruzelskibenadrukt dat dit gebeurde om “Solidarność” tot matiging en coöperatie aan te zetten. De boodschap was duidelijk: indien de oppositie niet zou ingaan op de voorstellen van de autoriteiten, dan zou een confrontatie onvermijdelijk worden.[243]

Deze openlijke insinuaties en voorbereidingen om de noodtoestand af te kondigen zijn echter geen ‘bewijs’ dat een finale beslissing genomen was. Kan het vrijgekomen archiefmateriaal voor meer duidelijkheid zorgen? Volgens Manfred Wilke blijkt uit de DDR-bronnen dat het besluit om de staat van beleg uit te roepen gevallen was tijdens een gesprek van generaal Jaruzelski met maarschalk Kulikov in de nacht van 6 op 7 december 1981.[244] Wat vreemd is, aangezien op de zitting van het Politburo van de KPSU van 10 december 1981 dit besluit niet ter sprake kwam, integendeel Moskou bleek zelfs niet te weten of de staat van beleg zou uitgeroepen worden.[245] De laatste vergadering van het Politiek Bureau van de PZPR voor de uitroeping van de staat van beleg vond plaats op 5 december 1981. Daar weerklonken zeer ongeruste stemmen over de escalerende situatie, maar er werd geen enkele beslissing genomen die de staat van beleg machtigde.[246]

Andrzej Paczkowski, de auteur van de recentste en meeste uitgebreide studie over deze problematiek, betwist de hypothese dat de beslissing om de staat van beleg uit te roepen in september 1981 gevallen was. Volgens hem zou Kukliński onmogelijk de datum van de uitroeping van de staat van beleg geweten hebben.[247] Dat er toen duidelijke voorbereidingen getroffen werden schrijft de historicus toe aan de noodzaak van alles zodanig te positioneren, opdat de operatie direct van start kon gaan zodra het licht op groen was gezet. Indien een compromis mogelijk was gebleken zou dit dus nog niet noodzakelijk geleid hebben tot het voltrekken van de operatie. De formele beslissing was toch in ieder geval nodig.[248] De bronnen wijzen erop dat het exacte startschot voor operatie ‘X’ pas enkele uren voor zijn aanvang gegeven werd.

We stellen slechts vast dat ergens tussen 13 september en 12 december 1981 besloten werd om de dialoog met de oppositie te staken en de staat van beleg uit te roepen. In deze periode brachten de militaire planners van het Poolse leger alles in gereedheid om operatie ‘X’ te kunnen verwezenlijken. Het tijdskader waarin de beslissing genomen moest worden was beperkt. De minister van binnenlandse zaken en hoofd van de staatsveiligheid, generaal Czesław Kiszczak geeft aan dat er van een deadline sprake was:

“[...] reeds tweemaal hadden we de dienstplicht van de laatste lichting verlengd in het leger en we konden dit niet nog een keer doen zonder de goedkeuring van het parlement.  En deze termijn eindigde rond 18 à 20 december, dus de nacht van 12 op 13 december was praktisch de laatste mogelijkheid om die uit te voeren.”[249]

De klok tikte en de PZPR was niet capabel gebleken het hoofd te bieden aan de crisis. Het lijkt dus plausibel dat het initiatief dan bij Jaruzelski zelf en de militairen lag.[250] Voor de parlementaire onderzoekscommissie bevestigde generaal Siwicki dat onder meer op 9 en 10 december 1981 vanuit deze hoek sterke druk uitgeoefend werd om de staat van beleg uit te roepen.[251] Het leger wilde tussenbeide (PZPR-“Solidarność”) komen in het conflict. Symbolisch hiervoor was dat een militaire ‘junta’ de macht zou overnemen. De partijnomenklatura kon niet worden afgezet, omdat Moskou dit nooit had aanvaard. Wel kwamen militairen ostentatief op de voorgrond in de partijrangen gedurende de herfst van 1981. Om het verrassingseffect te vergroten en de kans op mogelijk verzet en slachtoffers onder de bevolking te verkleinen, besloot de legertop van een vrije dag gebruik te maken om de staat van beleg uit te roepen.[252]

Voor de parlementaire onderzoekscommissie stelde Jaruzelski dat hij tot het laatst mogelijke ogenblik gewacht heeft. Toen op 12 december 1981 de Nationale Commissie van “Solidarność” in Gdańsk vergaderde waren de gemoederen zeer verhit.[253] Jaruzelski verklaarde dat hij zekerheid wou dat de radicalen het gehaald hadden van de gematigden, omdat de staat van beleg in zijn ogen een “tot op het laatste uitgesteld, monsterlijk ultiem middel” was.[254]

We hebben in het vorige hoofdstuk gezien dat “Solidarność” radicaler werd naarmate de crisis aansleepte. Dit wordt nu aangegrepen door Jaruzelski om zijn beslissing te rechtvaardigen.[255] De Britse journalist John Taylor , die tijdens de eerste maanden van de crisis “Solidarność” op de voet gevolgd had, wees op het gevaar van de radicalisering en twijfelde al tijdens de herfst van 1981 aan de toekomst van de vakbond.

“De dramatische radicalisering van de positie van “Solidarność” tijdens het eerste deel van haar nationaal congres in september maakt het moeilijk om met vertrouwen te spreken over de aard van toekomstige ontwikkelingen. […] Er leek geen basis voor een compromis te bestaan; het moment van de laatste krachtmeting scheen aangebroken te zijn.”[256]

Lech Wałęsa ontkent niet dat de basis radicaliseerde. Op dat moment had hij reeds een grote hoeveelheid autoriteit moeten prijsgeven aan de radicalen binnen de vakbond. Nochtans trachtte hij zijn controle over de beweging te verstevigen door zichzelf net als de ‘grootste onder de radicalen’ te profileren.[257] Adam Michnik daarentegen relativeert de radicale uitbarstingen van “Solidarność”.

“Na de uitroeping van de staat van beleg bleek dat “Solidarność” helemaal niet tot een confrontatie was voorbereid. Er was geen enkel geweer, geen enkele granaat, geen enkele fles met benzine. Waarover spreken we dan? Radom was een signaal dat we niet zouden toegeven – dat en niets meer.”[258]

Volgens sommige historici uit het “Solidarność”-kamp dienden eind 1981 de gesprekken tussen regime en vakbond slechts als ‘teken van de goede wil’ van de autoriteiten om de publieke opinie te beïnvloeden.[259] Antoni Dudek was de radicalisering van “Solidarność” niet meer dan een goed bijkomend voorwendsel voor het regime om de beslissing te legitimeren.

“Ik ben overtuigd dat er geen kans was voor een behoud van “Solidarność”, zelfs indien haar leiding een aanzienlijk gematigder beleid had gevoerd. Misschien had het dan wat meer tijd gewonnen. Maar zelfs dat valt te betwijfelen, omdat de maatschappij reeds moe was.”[260]

De concrete aanleiding om de staat van beleg op 13 december 1981 uit te roepen, was een manifestatie die in Warschau op 17 december gehouden zou worden ter herdenking van de doden van december 1970 aangekondigd door “Solidarność” uit de regio Mazowsze – dit was een radicale fractie van de vakbond. Jaruzelski vreesde naar eigen zeggen voor een herhaling van de dramatische gebeurtenissen van 1956 in Hongarije.

“Ik kon niet vergeten dat juist zo’n soort betoging in oktober 1956 de gebeurtenissen in Boedapest, met hun bloedige en tragische consequenties, had teweeggebracht. Ik vreesde de gedachte aan duizenden, misschien tienduizenden mensen samengekomen in het centrum van de hoofdstad en klaar zich te richten tegen…wat? Het partijgebouw? De ambassade van de Sovjetunie? Hoe moest men de massa kunnen beheersen?”[261]

Zbigniew Bujak , die aan het hoofd stond van “Solidarność” in de regio Mazowsze, beschreef hoe de vakbond het politiek klimaat ervoer op het einde van 1981. Hij omschrijft het als een verstijving van het regime dat toen geen enkel teken meer gaf van welwillendheid tegenover hervormingen. Er was een ‘stoot’ nodig om uit die impasse te geraken.[262] Zo was het idee van de manifestatie op 17 december 1981 geboren. Maar men was er bij “Solidarność” van bewust dat indien de politieke situatie uit de hand liep, dit een interventie kon uitlokken.[263] Daarom ontkent Bujak de beschuldiging dat deze betoging ‘avonturistische’ bedoelingen had.

“Op een crisis konden we niet rekenen, maar we wilden een krachtdemonstratie tot stand brengen, laten zien dat de vakbond helemaal niet zwakker was dan een jaar tevoren en nog steeds in staat was om massa’s te mobiliseren. [...] we rekenden bovendien op een mogelijke opkomst van 200000 mensen die dag. […] Belangrijk was dat we afwogen waarover en hoe we hen zouden toespreken, opdat de manifestatie niet in een fiasco zou uitdraaien.”[264]

Bujak gaf toe dat hij eind 1981 een voorstander was van acties om het regime te dwingen een regering van nationale eenheid te vormen met de PZPR, de Kerk en “Solidarność”.[265] Hoewel hij dus in de ‘self-limiting revolution’ juist de belangrijkste fout van de oppositie ziet, lijkt het misschien wat vergezocht dat de op 17 december 1981 geplande massabetoging tot een bloedige opstand kon leiden.[266] Toch sluiten zelfs de meest sceptisch ingestelde historici dit niet uit. Toen Jerzy Holzer zijn rapport uitbracht voor de parlementaire onderzoekscommissie, werd hij hierover door Jaruzelski zelf aangesproken. De historicus gaf toe dat de manifestatie van 17 december een werkelijke bedreiging kon betekenen voor het staatsbestel.[267]

De economische malaise greep het land naar de keel. Naast de militaire, economische en politieke druk vanwege de Sovjetunie en de andere Warschaupactlanden, dreigde misschien een burgeroorlog die door een volksopstand omwille van het voedsel- en energietekort kon ontstaan. Vele jaren na de feiten is het voor ons moeilijk in te beelden dat dit een werkelijk risico vormde. Dat de vakbond of juister gezegd de ‘contrarevolutie’ de macht wilde grijpen lijkt vandaag een cynisch overblijfsel van communistische propaganda. De radicalisering van “Solidarność” – volgens haar sympathisanten het resultaat van de provocaties van het regime – was daarentegen wel een feit.

In de herfst van 1981 ebde de hoop op een maatschappelijk compromis stilaan weg. Bovendien viel een Sovjetinterventie niet uit te sluiten, een economische catastrofe stond voor de deur en de maatschappelijke orde en stabiliteit was bedreigd. De impasse waarin de maatschappelijke krachten zich toen bevonden had iets weg van een Gordiaanse knoop. Theoretisch kon die met hervormingen opgelost worden.[268] Maar in de herfst van 1981 was er geen gemeenschappelijke grond meer tussen regime en “Solidarność”. De Poolse legerleiding besloot strategisch de ‘laatste optie’ op tafel te leggen en operatie ‘X’ voor te bereiden. Op 12 december 1981 werd de knoop doorgehakt. De Poolse crisis die zou uitmonden in de staat van beleg bewees dat het Sovjetsocialisme – onder meer door de Brezjnevdoctrine – niet te hervormen viel. De achterliggende logica van de beslissing om de staat van beleg uit te roepen moet in deze context begrepen worden.

§2. Interventie: nieuwe onthullingen

Over de houding van Moskou tijdens de Poolse crisis hebben we tot nu toe veel gespeculeerd. In de jaren negentig zijn er aan Sovjetzijde echter verscheidene bronnen bovengekomen over de Poolse crisis en de uitroeping van staat van beleg, en die hebben nieuwe feiten in het debat geworpen. Uit enkele openbaar gemaakte stukken zou blijken dat Moskou geen interventie overwoog en eind 1981 zich zelfs gedistantieerd had van een militaire optie. Bovendien was onder invloed van hetzelfde bronnenmateriaal een spectaculaire hypothese ontstaan waarin Jaruzelski zelf om een interventie zou gevraagd hebben, maar het Kremlin weigerde troepen te sturen. Aangezien we hier met een tweeledig probleem te maken hebben, gaan we dit in twee opeenvolgende paragrafen behandelen. Daarbij nemen we telkens eerst de bronnen onder de loep om vervolgens de uiteenlopende interpretaties te vergelijken.

Begin jaren negentig zijn enkele documenten uit de archieven van het Kremlin aan de oppervlakte gekomen. Zij waren in 1991 overgemaakt aan de Russische president Boris Jeltsin .[269] Uit deze archieven zijn dan in 1993 enkele documenten door Jeltsin aan Lech Wałęsa , toen president van Polen, overgemaakt. Het betrof echter een selectie van materiaal. Hoewel het iets meer licht werpt op de houding van Moskou tijdens de crisis van 1980-1981 is dit maar het topje van de ijsberg in vergelijking met wat zich nog in de geheime archieven van de KGB moet bevinden.[270]

Eén van de openbaar gemaakte archiefstukken was het protocol van de zitting van het Politburo van de KPSU op 10 december 1981. Volgens het document waren de Sovjetleiders geërgerd dat de Polen de staat van beleg nog niet hadden uitgeroepen. Niemand in het Kremlin wist bovendien wanneer het te verwachten was. Er waren zelfs twijfels of Jaruzelski wel het plan zou uitvoeren. Moskou voelde zich gechanteerd door de Poolse leider, omdat die economische eisen stelde. Maar het meest spectaculaire dat de Sovjetleiders insinueerden, was dat Jaruzelski namelijk niet uitsluitend om economische hulp vroeg. Op dit laatste spitsen we ons toe in de volgende paragraaf. In Moskou lag de kwestie van militaire interventie blijkbaar op tafel op 10 december 1981. Daarover sprak de KGB-chef Andropov zich uiterst ophefmakend uit.

“Het lijkt er dus op dat Jaruzelski de plannen van de concrete actie voor zijn vrienden verbergt of dat hij deze stap niet wil nemen. Nu zou ik erop willen wijzen dat Jaruzelski resoluut economische eisen stelt en het uitvoeren van operatie X afhankelijk maakt van onze economische hulp, en ik zou het nog sterker willen stellen – hij haalt, hoewel niet rechtstreeks, de kwestie van militaire hulp aan [...]. We zijn ongerust over de situatie in Polen, maar over operatie X moeten de Polen beslissen. Hoe zij het zullen beslissen, zo zal het zijn. We zullen hiertoe niet aandringen en we zullen het hen niet afraden. Wat economische hulp betreft zal het voor ons moeilijk zijn om het te vervullen in de mate dat zij het vragen. Waarschijnlijk zullen we ze iets moeten geven, maar ik wil nog eens zeggen dat de invoer van producten als economische hulp voorstellen arrogant is en dit wordt allemaal zo gedaan om later, wanneer we iets niet leveren, de schuld op ons te kunnen gooien. Indien kameraad Kulikov werkelijk iets gezegd heeft over het sturen van legers, dan vind ik dat hij dit onterecht heeft gedaan. We kunnen het niet riskeren. We hebben niet de bedoeling om legers naar Polen te sturen. Dat is het juiste standpunt en we moeten die tot op het einde hooghouden. Ik weet niet hoe de zaken in Polen eruit zullen zien, maar zelfs indien Polen in handen van “Solidarność” zal komen, zal dat slechts één aspect van de zaak zijn. Maar wanneer de kapitalistische landen zich tegen ons zullen keren – en ze hebben reeds hierover een akkoord voor economische en politieke sancties – dan zal het heel zwaar worden voor ons. We moeten ons bekommeren om ons eigen land, over het versterken van de Sovjetunie. Dat is onze fundamentele houding.[...] Als het gaat om de communicatielijnen tussen de Sovjetunie en de DDR die door Polen lopen, dan moeten we uiteraard iets doen en de nodige stappen ondernemen om die veilig te stellen.”[271]

De andere leden van het Politburo deelden het standpunt om geen troepen naar Polen te sturen. Maar dit protocol is een vrij geïsoleerd stuk bronnenmateriaal en de inhoud ervan is niet zonder contradicties. Zo verklaarde Andropov in het bovenstaande fragment bijvoorbeeld om geen troepen te sturen, maar iets later moesten dan weer ‘nodige stappen’ ondernomen worden om de communicatielijnen naar de DDR veilig te stellen.

Voor Jaruzelski ’s critici is dit protocol een duidelijk bewijs dat het Kremlin geen militaire interventie overwoog in 1981. Ze wijzen er bovendien op dat in de periode voorafgaand aan de uitroeping van de staat van beleg geen documenten zijn gekend waarin sprake is van een interventiedreiging. De enige referentie die ze terugvinden, bevindt zich in een weergave van een richtlijn uitgevaardigd vlak voor de staat van beleg door het Poolse ministerie van binnenlandse zaken. Daar wordt echter niet gesproken over een militaire interventie als reële dreiging, maar eerder als propagandamiddel. Op hun laatste briefing voor de uitroeping van de staat van beleg kregen de provinciale bevelhebbers van de militie de volgende richtlijn:

“Gebruik maken van het schrikmiddel van de interventie, de concentratie van legers aan de grenzen, dat er niet alleen troepen van de Sovjetunie zouden kunnen binnenvallen, maar ook Tsjechoslowaakse en Duitse, en dat hier geen uitweg is.”[272]

Omdat dit uit een Pools document komt, besluiten kritische historici dat de Poolse autoriteiten wisten dat er geen ‘echte’ interventiedreiging bestond. Jerzy Holzer haalt deze richtlijn aan om zijn hypothese van het ‘instrumenteel’ gebruik van een militaire interventie te staven.[273] Andrzej Paczkowski wijst er bovendien op dat in de weergaven van de gesprekken van Poolse hogere politieke en militaire functionarissen geen enkele uitwisseling te vinden is over wat te doen in het geval van een ‘broederlijke’ interventie.[274] De critici stellen dus dat het moeilijk uit te leggen valt dat een interventiedreiging de reden zou geweest zijn voor de uitroeping van de staat van beleg.

We hebben reeds aangehaald dat er veel contradicties zijn in het bronnenmateriaal. En dit is niet enkel zo in het document afkomstig uit de Sovjetunie. Men zou kunnen veronderstellen dat als Moskou onder geen geval een interventie overwoog, ze dit toch ook zou duidelijk gemaakt hebben aan de leiders van de DDR en Tsjechoslowakije, die evenzeer verontrust waren door de Poolse crisis. De informatie die bovengekomen is in deze laatste landen biedt geen opheldering en spoort ons aan sceptisch te blijven over de inhoud van het protocol van het Politburo van 10 december 1981.

Zo blijkt onder meer uit de Oost-Duitse archieven, dat er reeds in mei 1981 een ontmoeting plaatsvond tussen Brezjnev , Honecker en Husak . De drie leiders kwamen overeen om veranderingen aan de top van het Poolse partij- en staatsapparaat te bewerkstelligen en niet zelf in Polen te interveniëren. Maar op 4 december 1981 zouden de Sovjets op een bijeenkomst van de ministers van defensie van het Warschaupact voorgesteld hebben om militair in te grijpen indien de Polen de situatie niet de baas konden worden. Noch de Poolse reactie hierop of de uiteindelijke beslissing zijn vernoemd.[275]

Eveneens uit dezelfde archieven blijkt dat de SED-topman Erich Honecker op 16 december 1981 naar Jaruzelski telefoneerde om hem op het hart te drukken dat hij in alle omstandigheden kon rekenen op de DDR en het Duits Volksleger.[276] Dit lijkt toch vreemd omdat de operatie om de staat van beleg in te voeren toen reeds gestart was en het erop leek dat de ‘Poolse inspanningen’ succesvol verliepen. Bovendien verklaarde de Duitse expert Manfred Wilke dat de plannen voor een interventie in Polen pas in april 1982 door de Oost-Duitsers werden opgeborgen.[277] 

Ook Oldřich Tůma, die een studie maakte van de Tsjechoslowaakse documenten voor het CWIHP, stelt vast dat er in ieder geval verhoogde militaire activiteit was aan de Poolse grenzen en zelfs in Polen gedurende de crisis.

“Deze goed gedocumenteerde verkenningsmissies uitgevoerd door de Tsjechoslowaakse en Oost-Duitse legers trekken sterk de stelling in twijfel van de stafchef van het Warschaupact, generaal Anatolij Gribkov , dat in december 1980 er geen plannen bestonden dat ‘geallieerde’ troepen Polen zouden binnentrekken en dat onder geen enkele omstandigheid buitenlandse troepen de Poolse grens zouden hebben overgestoken.”[278]

Bovendien moet Tůma vaststellen dat de operationele planning voor de vermoedelijke interventie in Polen in december 1980, doorheen het hele jaar 1981 nog steeds actueel was.

“De plannen om ‘Operatie Krkonoše’ te implementeren bleven geldig lang na december 1980, en de eenheden die bestemd waren haar uit te voeren werden in een staat van paraatheid gehouden tot 1982. De operaties van de veiligheidsdiensten zijn minder spectaculair, maar op even lange termijn en even belangrijk als de militaire operaties.”[279]

Uit de archiefdocumenten worden we niet veel wijzer. De leden van het Politburo begin jaren ‘80 kunnen niet meer gehoord worden. Wel zijn er andere Sovjetfunctionarissen bij de gebeurtenissen betrokken geweest, maar ook in hun getuigenissen vinden we grote verschillen, zelfs contradicties. Zo ontkent de functionaris die nog in 1980 aan het hoofd stond van de Poolse afdeling binnen het Centraal Comité van de KPSU, Piotr Kostikov, dat de Sovjetunie interventieplannen in Polen zou gehad hebben.[280] Zijn opvolger in het najaar van 1980, Vitalij Svetlov sprak dan weer andere taal. Volgens hem volgde het Kremlin een harde lijn ten aanzien van de Polen. Er was slechts één zaak waarover in Moskou in 1981 eensgezindheid heerste: Polen mocht voor de Sovjetunie niet verloren gaan.[281]

“Polen is voor ons altijd van zeer groot belang geweest. Hypothetisch konden we ons nog verzoenen met het verlies van Hongarije en Tsjechoslowakije – zij lagen aan de zijkant, ze hadden niet zo’n betekenis voor ons. Het verlies van Polen zou een catastrofe geweest zijn, onze weg naar het Westen zou geblokkeerd zijn. Indien we Afghanistan zijn binnengetrokken om onze zuidelijke grens te beschermen, dan kan ik niet geloven, dat we onverschillig stonden ten opzichte van onze westelijke grens.”[282]

Georgij Sjachnazarov , die werkte op de internationale afdeling van de KPSU ten tijde van de crisis, was een van de deelnemers uit de ex-Sovjetunie aan de conferentie van Jachrańka. Hij bleef vaag en speculatief over de vraag of de Sovjetunie de optie van een militaire interventie had opgegeven. Zijn standpunt is typerend voor gewezen KPSU-leden:

“Niemand met uitzondering van God weet of er een interventie zou hebben plaatsgevonden in Polen, indien de staat van beleg niet zou zijn uitgeroepen. Ik geloof dat de Sovjetunie geen legers wilde sturen, maar het kon wel.”[283]

De gekende bronnen spreken elkaar tegen en uit de bovenstaande getuigenissen hebben we geen zekerheid in welke zin dan ook kunnen halen. Maar dan stuiten we op spectaculaire getuigenissen van enkele militairen uit Rusland op.[284] Eén van hen is generaal Vladimir Dudnik . Hij was commandant van een gemotoriseerde Sovjetdivisie die in 1981 dicht bij de Poolse grens gestationeerd was, beweert dat de Sovjetunie wel degelijk een plan gereed had om Polen binnen te vallen. 

“De actie, zoals in 1968, was internationalistisch gepland. Het opperbevel kwam toe aan de opperbevelhebber van de strijdkrachten van het Warschaupact, maarschalk V. G. Kulikov […]. Op het einde van november waren de plannen gereed en aanvaard in Moskou.”[285]

Dudnik vertelde daarenboven, dat niet alleen het plan om Polen binnen te vallen bestond, maar dat zelfs voorzien was op 14 december 1981 Polen binnen te vallen. De Polen zouden hier niet van op de hoogte geweest zijn.

“Nochtans heeft Wojciech Jaruzelski niet na 13 december zes divisies naar Warschau gestuurd en de staat van beleg uitgeroepen om de ‘geallieerde’ legers voor te zijn, die op 14 december zouden zijn binnengevallen. Zijn doel was de op 17 december vooropgezette maatschappelijke protestactie tegen te gaan.”[286]

Deze getuigenis staat in schril contrast met de beweringen van maarschalk Kulikov op de conferentie van Jachrańka, dat er geen interventie dreigde.[287] Generaal Gribkov eveneens op die conferentie aanwezig bevestigde dit en verklaarde dat er geen ‘plan’ bestond voor een interventie, maar een slechts ‘schets’.[288] Ook de geloofwaardigheid van de inhoud van het protocol van het Politburo van 10 december 1981 komt in het gedrang.

Rudolf Pichoja , een Russisch historicus en voormalig directeur van het Archief van de Russische Federatie, ziet geen reden om de inhoud van het omstreden protocol te betwijfelen. Het Poolse leiderschap was volgens hem meer geconsolideerd dan dat van Tsjechoslowakije in 1968 en er werden ook geen ‘uitnodigingsbrieven’ naar het Kremlin gestuurd. Zijn belangrijkste argument is dat hij in de protocollen van het Politburo geen uitwisselingen vindt over voorbereidingen om Sovjettroepen naar Polen te sturen.[289] Pichoja ’s conclusie luidt dat er geen interventie dreigde, maar dan om de eenvoudige reden dat Moskou dit onmogelijk achtte door zijn rampzalige operatie in Afghanistan.

“De uitgaven voor de oorlog in Afghanistan stegen en daar kwamen de groter wordende economische problemen bij in Polen. Sinds anderhalf jaar namen Sovjettroepen deel aan militaire acties en men kon niet voorzien wanneer die zouden beëindigd worden. [...] De Sovjetstrijdkrachten hadden te kampen met serieuze nederlagen. Het besef groeide dat de USSR zich niet kon terugtrekken uit die onuitgesproken oorlog. In die omstandigheden zou een poging tot actie over te gaan aan de westelijke grens – en dat zou onvermijdelijk zijn in het geval van een invasie van Polen – een onmogelijke taak worden.”[290]

Mark Kramer van het CWIHP heeft zo zijn bedenkingen bij het beleid van de toenmalige Kremlinploeg. Hij laat duidelijk zien dat in het debat rond de Poolse crisis harde bewijzen soms even twijfelachtig kunnen lijken.

“Ondanks al deze problemen en de overduidelijke weerspannigheid van de Sovjetleiders om een kostelijke interventie te ondernemen, op het moment dat ze reeds geëngageerd waren in Afghanistan, lijkt het niettemin moeilijk te geloven dat het Politburo van KPSU geaarzeld zou hebben om troepen naar Polen te sturen indien de Poolse autoriteiten de staat van beleg niet wilden of niet konden doorvoeren.”[291]

Michail Sadykiewicz , een vroegere militair die in de jaren zestig uit het Pools leger ontslagen was omwille van politieke redenen en sindsdien in de emigratie woonde, had reeds in 1983 een essay geponeerd dat er tijdens de crisis van 1980-1981 een dreiging bestond van een militaire interventie. In 2000 bevestigde hij nogmaals zijn standpunt in een artikel in Gazeta Wyborcza. Daarin reageerde hij op het argument van sommige historici en protagonisten die stelden dat door de campagne in Afghanistan de Sovjetunie onmogelijk zich in een avontuur in Polen zou kunnen hebben storten. Het ‘Afghaanse’ argument wijst hij af als bedrog. Hij haalt aan dat in 1981 de Sovjetunie een leger had dat 3700000 man sterk was. Slechts een kleine 100000 hiervan waren geëngageerd in Afghanistan, wat dus neerkomt op nog geen 3% van de totale strijdkrachten.

Sadykiewicz verwijst bovendien naar de getuigenissen van de Sovjetgeneraals, die nog hoge posten hebben bekleed binnen het militaire establishment in Rusland.[292] Daar voegt hij een eigen ervaring aan toe: een Franse militaire attaché beschreef hem hoe in Moskou in 1981 extensieve militaire voorbereidingen plaatsvonden. Hij vergelijkt dit met de staat van paraatheid waarin Russische, Oost-Duitse en Tsjechoslowaakse troepen aan de grenzen met Polen zich bevonden in de tweede helft van 1981. Zijn conclusie is duidelijk: de Poolse leiders konden in die periode een interventie niet uitsluiten, wat tot de uitroeping van de staat van beleg geleid heeft.

“Het komt er dus niet op aan van te speculeren of ze gingen binnenvallen of niet, maar juist aan te nemen, dat ze konden binnenvallen als gevolg van een zich gevaarlijk ontwikkelende situatie in Polen. Daartegenover moest men alles in het werk stellen, opdat het niet zo ver zou komen, en indien een politieke oplossing in Polen zou mislukken, om op termijn buitengewone maatregelen te treffen.”[293]

Andrzej Werblan meent dat de Sovjets verschillende varianten onder ogen namen en dat ze tot op het einde niet wisten welke te gebruiken. Hij geeft toe dat het protocol van 10 december 1981 laat zien dat sommige leden van het Politburo geen nood zagen in een interventie, maar wijst erop dat deze personen reeds wisten dat de staat van beleg in de nabije toekomst zou worden uitgeroepen. Bovendien konden deze mensen gedurende enkele uren hun mening herzien, indien de gebeurtenissen in Polen niet naar wens zouden verlopen zijn.[294] Dat de Sovjetleiders zich op 10 december 1981 hadden uitgesproken om ‘geen troepen te sturen’, beschouwt Werblan in geen geval als een hard en definitief bewijs dat er geen interventiedreiging bestond.

“Indien Andropov werkelijk meende dat Moskou niet zou interveniëren zelfs als indertijd het regime in Polen zou vallen, waarom heeft hij dit dan niet aan Jaruzelski verteld? Jaruzelski moest zeer ernstig rekening houden met een mogelijke interventie. Daarvoor pleitte de historische ervaring van drie opeenvolgende interventies: Hongarije, Tsjechoslowakije, Afghanistan.”[295]

De inhoud van het protocol van 10 december 1981 en vooral de hier geciteerde uitspraak van Andropov – hij is de enige die zo ver gaat dat zelfs het risico dat “Solidarność” de macht zou grijpen genomen kon worden – geeft duidelijk interpretatieproblemen. Daarenboven lijkt de discussie op de eerste plaats te handelen over de ontevredenheid van het Kremlin dat de staat van beleg nog niet was uitgeroepen in Polen.[296] Maar met de inhoud van dit weliswaar geïsoleerd document, rijst toch de vraag of er in de Sovjetunie geen veranderingen in beleid op komst waren. Is dit een signaal dat Moskou de controle over Polen zou opgegeven hebben? Zelfs tijdens de ‘Perestrojka’ heeft het nog even geduurd voor het zover kwam. Het lijkt alvast weinig waarschijnlijk, te meer omdat de Sovjets in 1981 hun imperiale belangen niet opgegeven hadden, waar de campagne in Afghanistan van getuigt.

Het is daarom interessant om nu in te gaan op de mening van de man die de eind jaren tachtig de voorwaarden creëerde voor de uiteindelijke democratisering in Polen. Michail Gorbatsjov was tijdens de Poolse crisis van 1980-1981 reeds lid van het Politburo en is daarmee een geloofwaardiger getuige dan de lagere partijfunctionarissen van de KPSU. Volgens hem was het Sovjetleiderschap in 1981 ervan overtuigd dat “Solidarność” het socialisme in Polen ten einde zou brengen, gevolgd door het verlaten van het Warschaupact en een toetreding tot de NAVO. De Poolse crisis had tot een serieuze kentering kunnen leiden in de Oost-West relaties en een mogelijke escalatie ervan had onvoorziene gevolgen kunnen hebben voor Europa en de wereld.[297] Moskou zocht koortsachtig naar een oplossing. Gorbatsjovstelt dat het Kremlin noch chaos in Polen kon tolereren, omdat die dan zou kunnen overwaaien naar andere socialistische landen, noch een militaire interventie wilde uitvoeren. Nochtans geeft hij wel toe dat in Polen en aan zijn grenzen een aanzienlijk aantal Sovjettroepen waren gegroepeerd, die “in extreme omstandigheden ingezet konden worden.”[298]

Geeft het protocol van het Politburo van de KPSU van 10 december 1981 onmiskenbaar bewijs dat Moskou geen interventie overwoog in 1981? Neen, we kunnen het niet zo interpreteren. We vinden gewoonweg teveel contradicties in het bronnenmateriaal, de getuigenissen en de interpretaties. Maar we blijven voorlopig nog stilstaan bij dit document. Het probleem van de interventie hebben we weliswaar niet definitief kunnen oplossen, maar in sommige passages van het protocol wordt geïnsinueerd dat Jaruzelski om militaire assistentie zou gevraagd hebben. We spitsen ons hierop toe in de volgende paragraaf.

§3. De kwestie van militaire assistentie

Spreekt de inhoud van het protocol van de KPSU van 10 december 1981 dan alles tegen wat we over de vermoedelijke houding van het Kremlin weten sinds augustus 1980? Dit document heeft alleszins Jaruzelski ’s verantwoording voor de staat van beleg in moeilijke papieren gebracht. De sommige passages ervan deden de emoties hoog oplaaien in Polen.[299] Sommige historici interpreteren die als een bewijs dat niet de Sovjetunie, maar Jaruzelski zelf op een interventie aanstuurde.[300] Deze laatste ontkent ten stelligste ooit om een interventie gevraagd te hebben.[301] Maar het hier vernoemde Sovjetprotocol is niet de enige bron die twijfel doet rijzen omtrent Jaruzelski ’s houding. In deze paragraaf behandelen we het voor hem ongunstige ‘bewijsmateriaal’. Het is ondertussen een persoonlijk debat geworden tussen Jaruzelski enerzijds en zijn critici anderzijds.

Toen in 1993 de documenten die stamden uit de periode van de Poolse crisis gepubliceerd werden, rezen in Rusland kritische stemmen. Het Moskouse dagblad Izvestija wees erop dat er voor de periode november-december 1981, vlak voor de uitroeping van de staat van beleg, bijna geen protocollen werden openbaar gemaakt en stelde daar vragen bij.

“De harde lijn van het Politburo van de  KPSU, die de uitroeping van de staat van beleg in Polen beoogde, de hand van Moskou, is voldoende merkbaar in het materiaal dat we publiceren. Men heeft de indruk dat ergens iets ter sprake komt dat men onder geen beding openbaar wil maken.”[302]

We stellen allereerst vast dat door het selectieve karakter de nieuwe bronnen uit de ex-Sovjetunie het polemisch gehalte van het debat enkel verhoogd hebben.

Hoewel Jaruzelski de authenticiteit van het document van 10 december 1981 niet betwistte, twijfelt hij aan de geloofwaardigheid ervan omwille van de contradicties die erin voorkomen.[303] Hij verwijst daarbij naar het gesprek op 8 december 1981 tussen hemzelf en Politburo-lid Nikolaj Bajbakov die daarvoor naar Polen gereisd was. De Poolse leider benadrukt dat deze laatste in zijn verslag hiervan op de vergadering zelfs niet ook maar iets liet vallen over de kwestie van militaire assistentie.[304] Rusakov , Andropov , Gromyko en Ustinov deden dit wel , maar daar had hij niet mee gesproken. Jaruzelskiduidt bovendien op het contradictoire aspect in de woorden van de Sovjetminister van defensie:

“Betreffende hetgeen Kulikov gezegd zou hebben over het sturen van troepen naar Polen kan ik volkomen bevestigen dat Kulikov dit niet gezegd heeft. Hij heeft slechts dat herhaald wat wij en Leonid Ilitsj gezegd hebben, namelijk dat we Polen niet aan haar lot zullen overlaten. Kulikov weet goed genoeg dat de Polen zelf gevraagd hebben om geen troepen te sturen. Wat onze garnizoenen in Polen betreft, die zijn we op het huidige moment aan het versterken.”[305]

Niet alleen Ustinov , ook Suslov merkte op dat ‘de Polen zelf tegen het binnentrekken van troepen’ waren. Daarenboven had niemand van de andere Sovjetleiders gereageerd op Andropov s uitspraak dat het Kremlin zelfs een machtsgreep van “Solidarność” niet zou beantwoorden. Jaruzelski veronderstelt dat de Sovjetleiders die gewag maakten van ‘militaire assistentie’ eerder speculeerden over de situatie en dat dit een gevolg kon zijn van het zenuwenspel tussen Warschau en Moskou.[306] Hij verwijst daarbij naar Rusakov s woorden die als eerste zinspeelde op een vraag naar militaire hulp:

“Daarbij beroept Jaruzelski zich op een uitspraak van kameraad Kulikov , die vermoedelijk gezegd zou hebben dat Polen hulp zou krijgen van de strijdkrachten van de USSR en de socialistische landen. [...] Met wat Jaruzelski zegt lijkt het alsof hij ons bedriegt, omdat zijn woorden niet getuigen van een correcte analyse. Indien ze zich daar niet snel organiseren, zich bijeenrapen en niet tegen het offensief van “Solidarność” optreden, dan zal er niets aan de Poolse situatie verbeteren.”[307]

Dat hij om hulp vroeg ontkent Jaruzelskiniet. Integendeel hij uitte die dagen meermaals zijn verlangen naar steun van de Sovjetunie:

“Tijdens onze gesprekken met Kulikov verklaarden we dat indien we zouden besluiten de staat van beleg uit te roepen, we dan rekenen op bijkomende economische hulp, ook die van militaire aard in het geval dat het transport lam gelegd zou worden en het noodzakelijk zou zijn de bevoorrading op deze manier te verzekeren. Het betrof voornamelijk militaire vrachtwagens met groot laadvermogen, bijkomende voorraden van strategische grondstoffen, militaire wisselstukken, herstellingen van ons materiaal in Sovjetbasissen. Misschien heeft iemand hierbij verzonnen dat we ons verwachtten aan een ruimer geïnterpreteerde vorm van militaire hulp.”[308]

Anderzijds wordt de stelling van een Poolse vraag om ‘militaire assistentie’ gesterkt door een archiefstuk uit het Poolse ministerie van binnenlandse zaken. Het niet ondertekende document onder de titel Ocena aktualnej sytuacji w kraju według stanu na dzień 25.11.81 [De actuele situatie in land op 25 november 1981] bevat drie uitgedachte varianten van het scenario dat de uitroeping van de staat van beleg met zich zou brengen. Ondermeer Jerzy Holzer wijst op de derde variant:

“Variant III – algemene staking met bezetting, enkele garnizoenen komen op straat, straatdemonstraties vinden plaats en partijgebouwen, administratiegebouwen, militiegebouwen en andere worden aangevallen. Het komt tot een zware interventie van de militie en het leger. Hulp van Warschaupactlegers wordt niet uitgesloten.”[309]

Paweł Machcewicz , een medewerker van de Poolse Academie der Wetenschappen, stelt dat het hierboven vermelde document een van de belangrijkste bronnen uitmaakt in verband met de Poolse voorbereidingen tot de uitroeping van de staat van beleg. Het krijgt in zijn ogen een nog prominentere betekenis omdat de Russische bronnen selectief uitgekozen zijn. Machcewicz benadrukt dat de derde variant in het document sterk contradictorisch lijkt met de stelling dat de staat van beleg uitgeroepen zou zijn om een militaire interventie van het Warschaupact te voorkomen.[310]

Jaruzelski vindt de weging die historici en politici aan dit document geven volledig absurd. Het komt namelijk uit een archiefmap die allerlei losse werknota’s bevat waarvan er velen – het aangehaalde stuk incluis – niet geregistreerd of ondertekend waren. Bovendien blijkt uit geen enkel ander geschrift uit diezelfde map, dat er aan Poolse zijde aan ‘hulp’ gedacht werd. Jaruzelski beschuldigt de personen die zich op het document van 25 november 1981 beroepen van opzettelijke manipulatie. Om dit te bewijzen verwijst hij naar dezelfde archiefmap waar zich een gelijkaardig document bevindt. Het is opgesteld op 5 december 1981 – tien dagen jonger dus –  en bevat geen enkele verwijzing of zelfs allusie op het concept ‘hulp’.[311]

Maar uit Tsjechoslowaakse documenten dook een nieuwe onduidelijkheid op. Van 1 tot 4 december 1981 vergaderden de ministers van defensie van het Warschaupact in Moskou. Volgens de Tsjechoslowaakse bronnen wou de Poolse delegatie een amendement in de slotverklaring laten opnemen over ‘de noodzaak om gepaste stappen te ondernemen voor de verdediging van de socialistische gemeenschap in Europa ten gevolge van de subversieve activiteiten van antisocialistische krachten in Polen’. Ter verduidelijking hierom werd generaal Siwicki door de parlementaire onderzoekscommissie ondervraagd. Deze bevestigde het amendement ingediend te hebben na beraadslaging met generaal Jaruzelski. Maar het Poolse voorstel stuitte op sterk protest van de Roemeense en Hongaarse delegaties.[312]

De parlementsleden van de oppositie – toen de opvolgerpartijen van het “Solidarność”-blok – beschuldigden beide generaals ervan een militaire interventie te willen hebben uitlokken. Siwicki ontkende dit volledig en verwees naar zijn gesprekken tijdens die Warschaupacttop met de andere delegaties, die allen de ontwikkelingen in Polen sterk veroordeelden. De Poolse generaal verklaarde dat het amendement een dubbel doel had. Enerzijds moest het een morele ondersteuning zijn voor de Poolse autoriteiten en een waarschuwing aan het adres van de oppositie. Anderzijds wilden de Polen via het amendement de ‘ware bedoelingen’ van de Sovjets aan het licht brengen.[313]

Sommige personen zien daarentegen geen verschil tussen Polen in 1981 en Tsjechoslowakije in 1968. Zo vindt Ryszard Reiff het een verkeerde voorstelling dat de staat van beleg een alternatief was voor een militaire interventie van buiten af. Als het eerste namelijk niet was geslaagd, dan zou het tweede immers onvermijdelijk geworden zijn.[314] Jaruzelski antwoordde daarop dat Reiff vergeten is hoe belangrijk de autoriteiten het vermijden van een escalatie beschouwden.[315] Hij benadrukt daarom hoe de Poolse autoriteiten van augustus 1980 tot 13 december 1981 telkens opnieuw verklaarden dat ze de Poolse problemen met Poolse middelen zouden oplossen.[316] Toch schept de formele samenwerking en bondgenootschap tussen de Poolse autoriteiten en het Kremlin, de ‘eeuwige vriendschap tussen het Poolse volk en de volkeren van de Sovjetunie’, een lastig interpretatieprobleem voor deze en andere kwesties omtrent de Poolse crisis van 1980-1981.

Historici hebben daarom eind 1997 getracht enkele van die ‘donkere gaten’ op te helderen. De conferentie van Jachrańka in november van dat jaar was alleszins een historische primeur door de aanwezigheid van een selectieve groep protagonisten. Zo was de gelijktijdige aanwezigheid van generaal Jaruzelski, maarschalk Kulikov en generaal Gribkov een ware sensatie, vooral in de discussie over de interventiedreiging tijdens de crisis van 1980-1981. Vreemd genoeg – maar niet onverwacht – reageerden beide militairen uit het Sovjetestablishment dat er nooit sprake was van een interventie en dat er in Moskou zelfs geen plannen daartoe werden voorbereid. Vooral Kulikov bleef dit koppig volhouden en presenteerde zelfs ‘nieuw bewijsmateriaal’, de werknota’s van zijn adjudant Viktor Anosjkin .[317] Hierna stapte Jaruzelski tijdens de pauze naar Kulikov en sprak hem aangeslagen toe in het Russisch: “Je weet wat je toen tegen me gezegd hebt. Hoe kon je me dit aandoen in het bijzijn van de Amerikanen.”[318]

Het ‘bewijsmateriaal’, het notaboek van Anosjkin , dat Kulikov voorlegde tijdens de conferentie in Jachrańka is uiterst controversieel, vooral omdat deze werknota’s zo lang toevallig in privé-bezit waren gebleven. Enkele losse zinnen en persoonlijke aantekeningen van de rechterhand van de Sovjetmaarschalk daarin laten uitschijnen dat Jaruzelskitwijfels had over het welslagen van een operatie van het Poolse leger. Bovendien zou volgens Anosjkin de Poolse leider zich zeer labiel en zenuwachtig hebben gedragen in de aanloopperiode naar de staat van beleg. Er wordt ook melding gemaakt van een vraag naar welke hulp van politieke, economische en militaire aard de Polen zich aan konden verwachten, maar het document bevat de facto niets nieuws dat voor ons enige verdere opheldering over deze kwestie kan bieden.[319]

Toch heeft ook dit ‘bewijsmateriaal’ de polemiek doen oplaaien. Mark Kramer – die de werknota’s Anosjkin verkregen had tijdens de conferentie te Jachrańka – schreef op basis daarvan in 1998 voor het CWIHP een hoog polemisch essay.[320] Hij speelt daarin met het idee dat Jaruzelskieind 1981 hopeloos op zoek was naar een belofte van de Sovjetunie met betrekking tot een militaire interventie. De Amerikaanse historicus , die eerder het bestaan van een planning voor een militaire interventie had verdedigd, besluit dat het operationeel plan daarvoor ergens in het najaar van 1981 door het Kremlin opgegeven was, omdat Jaruzelskizich meegaander had opgesteld ten opzichte van het Kremlin nadat Kania was afgezet.

“Zijn toegeeflijkheid gaf aanvankelijk het teken voor de laatste voorbereidingen voor het ‘minste van de twee kwaden’ – dit is de staat van beleg – maar wanneer het cruciale tijdstip daar was op het einde van 1981, lijkt het erop dat hij zich stortte op het ‘grootste der twee kwaden’, de Sovjetinterventie. Tegen december 1981 (en misschien vroeger) was Jaruzelski de Sovjetleiders aan het smeken om troepen naar Polen te sturen om bijstand te verlenen aan de operatie om de staat van beleg in te voeren, en alles wijst erop dat hij wanhopig was toen zijn vraag werd afgewezen.”[321]

In zijn essay focust Kramer zijn betoog volledig op de mogelijke vraag naar militaire interventie . Hierdoor krijgt het meer de allures van een persoonlijke aanval op Jaruzelski . Deze reageerde en stuurde zijn repliek naar het CWIHP. Daarin verwijt hij Kramer het bronnenmateriaal zeer selectief te hebben doorgenomen. De werknota’s van Anosjkin zijn volgens hem van twijfelachtige afkomst. Zijn belangrijkste argument was echter dat tijdens de conferentie van Jachrańka niemand van de Russische deelnemers het standpunt van Kramer had bevestigd. Daarenboven benadrukt Jaruzelski dat de historici die onderzoek verricht hebben voor de parlementaire onderzoekscommissie niet tot zulke conclusies zijn gekomen.[322]

Vladimir Bukovski , een Sovjetdissident, bestudeerde begin jaren negentig archiefdocumenten in het Kremlin. Een deel van zijn studie betrof de Poolse crisis van 1980-1981. Daarin bracht hij geen nieuwe feiten aan het licht, maar sloot zich aan bij de ‘blufpokertheorie’. Over het protocol van 10 december 1981 en de interventiedreiging concludeerde hij dat de communisten het schitterend gespeeld hadden.

“Men moet het de Sovjetleiders nageven: het waren klassespelers. Ikzelf verzuchtte, bijna opgelucht, toen ik vernam dat de staat van beleg uitgeroepen was in Polen: indertijd leek een Sovjetinterventie in ieder geval waarschijnlijk en men had moeite om zich alle mogelijke bloedige consequenties ervan in te beelden. […] Wat moesten de Polen voelen door zo’n permanente dreiging? Niet verwonderlijk dat de staat van beleg hen ook een soort van opluchting bracht – het minste kwaad! – en ze waren geneigd én het leger én Jaruzelski te rechtvaardigen.”[323]

Een Poolse vertaling van Bukovski ’s studie werd pas in 1998 uitgegeven, dus na het parlementair onderzoek en de conferentie van Jachrańka. Het is hoe dan ook vreemd dat geen enkele historicus het voordien vermeld of aangehaald heeft. Niettemin was Bukovski ’s eigen kijk op de feiten blijkbaar verscherpt bij het verschijnen van zijn werk in 1998 en deed die opnieuw stof opwaaien in Polen.

“Generaal Jaruzelski heeft de staat van beleg uitgeroepen om het communistisch regime te beschermen en natuurlijk zijn eigen plaats in dat regime. Moskou [...] heeft nooit een militaire interventie voorbereid en nooit heeft meneer Jaruzelski daar enige illusies over gehad.”[324]

Het merkwaardige is dat Bukovski dit als voormalig dissident stelt. Zijn visie op de feiten lijkt ook wat eenzijdiger dan bijvoorbeeld die van de Poolse historici verbonden met het oppositiekamp. Met zijn stelling ging hij de directe confrontatie aan met Jaruzelski .

Deze verweet Bukovski het gekende materiaal slechts te hebben herkauwd. Daarenboven wees hij ook op de ‘donkere gaten’ in de informatie: er is nog veel niet openbaar gemaakt. Vervolgens herhaalde Jaruzelski de verschillende aanwijzingen dat een interventie voorbereid werd.[325] Hij benadrukte de verschillende contradicties die bestaan in de documenten uit de Sovjetunie, ook in die van 10 december 1981.[326] Dat hij zelf om een interventie vroeg ontkent hij volledig. Hij stelt dat hij voortdurend polste naar de bedoelingen van Moskou, omdat hij en de rest van de ‘auteurs’ van de staat van beleg deze beslissing alsnog als een uitdrukking van de al was het maar ‘relatieve’ soevereiniteit van de Polen beschouwden. Bovendien stelt Jaruzelski dat al wie indertijd om zo’n ‘hulp’ zou gevraagd hebben de hoogste prijs zou moeten hebben betalen.[327] Jaruzelski wijst Bukovski ’s stelling af als leugens en ridiculiseringen van de toenmalige Poolse en andere internationale politieke en militaire leiders, die zich toen moesten behelpen met de ‘logica van een wereld opgedeeld in invloedssferen’.[328]

Toch vinden we in de KGB-documenten door Mitrochinmeegesmokkeld een rapport dat het gesprek tussen Jaruzelskien Kulikov tijdens de nacht van 8 op 9 december 1981 weergeeft. Daarin werd vastgesteld dat de staat van beleg wellicht uitgeroepen zou worden vrijdagnacht van 11 op 12 december of zaterdagnacht van 12 op 13 december 1981. Het rapport beschrijft een onzekere Poolse leider die twijfels had over het succes van Operatie ‘X’. Daarentegen bevestigt hetzelfde rapport ook dat de Sovjetmaarschalk verklaarde dat de generale staf van het Rode Leger op dat ogenblik de kwestie van assistentie overwoog voor het geval dat de Poolse krachten onvoldoende zouden blijken.[329]

Hoe moeten we het protocol van het Politburo van de KPSU van 10 december 1981 interpreteren? Was er een vraag naar militaire assistentie vanwege de Polen? De meningen staan lijnrecht tegenover elkaar. Jaruzelskiontkent in ieder geval zelf ooit om een militaire interventie gevraagd te hebben en weerlegt elke aantijging in die zin. Los van hetgeen in deze paragraaf aangehaald werd, kunnen we besluiten dat hij er uiteraard baat bij heeft deze houding aan te nemen. Toch zijn de bewijzen tegen hem niet sluitend en daardoor kunnen zowel de verdedigers als de critici van het ‘minste kwaad’ hun betoog uitspelen. Douglas MacEachin, een ex-CIA medewerker, maakte alvast een interessante bedenking bij al deze onthullingen:

“Hoewel het nieuwe bewijsmateriaal de stelling versterkt dat Jaruzelski inderdaad om een Sovjetgarantie voor militaire ondersteuning had verzocht, versterkt het eveneens de valsheid van de verklaringen van Sovjetzijde dat de Polen geen reden hadden om die te verwachten.”[330]

In heel deze kwestie is vooral de houding van het Kremlin uitermate ambigu gebleken. Dat Moskou zou besloten hebben niet te interveniëren is een verdraaiing van de feiten. Het was de beslissing om te interveniëren die moest vallen en die is er juist niet gekomen. Zou Moskou in 1956 en 1968 van in het begin van de respectievelijke crisissen vastbesloten militaire interventies hebben voorbereid? De problematiek van de interventiedreiging is complex en men is geneigd in speculatie te vervallen. Jaruzelski’s tegenstanders trachten te bewijzen dat het één grote partij blufpoker was die de toenmalige communisten in Polen en de Sovjetunie onderling hadden geënsceneerd. Maar Jaruzelski wees op een element dat niet strookt met de redenering van de critici: in dat geval was het een meesterlijke bluf, aangezien ook het Westen die volledig geloofde.[331] Aangezien de Poolse crisis een internationale weerslag had zullen we daarom moeten stilstaan bij de houding van de Verenigde Staten, die eveneens ambigu blijkt te zijn.

§4. De stilte van het Westen

Toen Ronald Reagan eind 1980 de presidentsverkiezingen won in de Verenigde Staten en een sterke anticommunistische retoriek ten toon spreidde werd het duidelijk dat de détente ten einde liep. Een nieuwe verkilling in de Oost-West betrekkingen vond plaats op het hoogtepunt van de Poolse crisis van 1980-1981. Op 8 juni 1982 gaf president Reagan een toespraak voor het Britse lagerhuis waarin hij de Sovjetunie bestempelde als het ‘Rijk van het Kwaad’ daarbij verwijzend naar de gebeurtenissen in Polen. Formeel veroordeelden de VS dus de uitroeping van de staat van beleg, waarvoor ze bovendien de Sovjetunie als de grote schuldige aanwezen.

Toch is het Amerikaanse beleid ten aanzien van de Poolse gebeurtenissen in vergelijking met het politieke woordenspel op zijn minst paradoxaal te noemen. In december 1980 had president Carter de wereld nog publiekelijk op de hoogte gesteld van een nakende militaire interventie in Polen, terwijl een jaar later het Westen zweeg en verrast toekeek wanneer de tanks van het Poolse leger de kazernes uitrolden en de krijgswetten afgekondigd werden.

Jaruzelski verklaarde daarom dat het Westen toen eveneens de staat van beleg als het ‘minste kwaad’ beschouwde. Het had immers “Solidarność” niet hiervoor gewaarschuwd.[332] Eigenlijk wist de Poolse leider al eind 1981 dat de plannen voor Operatie ‘X’ in Washington waren terechtgekomen, omdat Kukliński het land was uitgevlucht.[333] Het door de Amerikanen verzwijgen hiervan en de afwezige Westerse reactie erop ziet Jaruzelski de facto als een bevestiging van zijn stelling. De publieke veroordeling die er pas na de uitroeping van de staat van beleg is gekomen schrijft hij toe aan de propaganda van de Koude Oorlog.

“De wijzigingen in de meningen van sommige Westerse politici en de daaropvolgende perscommentaren, kwamen later als het gevolg van de spanningen in de Oost-West verhoudingen, waarin Polen een slachtoffer en een instrument was.”[334]

Na de val van de Berlijnse muur ontkenden voormalige protagonisten uit het Witte Huis zoals Alexander Haig Jr. , de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken in 1981, deze aantijging. Door het verrassingseffect van Operatie ‘X’ te benadrukken trachten ze te weerleggen dat Washington eertijds zo’n politiek realisme aan de dag legde, waarbij de staat van beleg verkozen werd boven andere scenario’s.[335]

“We hebben niet voorzien dat de interventie in Polen van een heel andere aard zou zijn dan de vorige modellen van Sovjetinterventies in Tsjechoslowakije en Hongarije. [...] onze inlichtingendienst, de CIA, had contact met een militair persoon in Polen, die hen over alles informeerde wat er later gebeurd is, dit ben ik pas later na de crisis te weten gekomen.”[336]

Toch lijkt het moeilijk te geloven dat Washington zo verrast was. Dat de democratiseringsgolf in Polen in 1980-1981 een onzekere toekomst beschoren was beschouwde het Witte Huis als een zekerheid. Zbigniew Brzeziński, die onder Carter als nationale veiligheidsadviseur werkte, ging zelfs verder en stelde dat het geen ideologische kwestie was:

“Ondanks veertig jaar gedwongen indoctrinatie blijven alle communistische regimes in Oost-Europa slechts aan de macht door een zware afhankelijkheid van interne politionele controle, versterkt door de dreiging van een Sovjetinterventie – en door Sovjettroepen op het territorium van Polen, Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije en Hongarije. Het is duidelijk dat de enige doctrine waardoor de politieke realiteit van deze landen geschapen wordt niet de marxistische doctrine, maar de Brezjnevdoctrine is.”[337]

Maar de Westerse stilte eind 1981 had mee ingegeven kunnen zijn door de Amerikaanse belangen in Europa.

“[…] in het algemeen zagen Amerikaanse leiders Oost-Europa als een regio van perifeer geopolitiek belang, dat enkel belangrijk was in verhouding tot de centrale (en defensieve) strijd tegen Sovjetdominantie in West-Europa.”[338]

Bovendien zouden de VS, zoals in vorige crisissen, om deze reden Oost-Europa voorzichtig benaderen aangezien het volledig tot de invloedsfeer van de Sovjetunie behoorde, hoewel de Amerikanen de zwakheden van de Sovjetgeoriënteerde regimes in de Centraal-Europese landen wel zagen.

“[…] het Amerikaanse bewustzijn van de kwetsbaarheid van de Sovjetunie verhoogde Washingtons zelfbeheersing, omdat een regionale vonk een grotere Europese explosie kon ontketenen.”[339]

Blijkbaar was het Witte Huis in 1981 er van overtuigd dat de Sovjetunie orde op zaken zou stellen binnen haar ‘imperiaal’ domein. Haig Jr. schreef zelf in zijn mémoires van 1984 dat de enige vragen die de Amerikaanse leiders zich tijdens de Poolse crisis stelden was wanneer de Sovjetunie met de oppositie in Polen zou afrekenen en hoe brutaal dit zou gebeuren. Het beleid van de VS hieromtrent werd daarom gebaseerd op twee pijlers: de dag van de afrekening uit te stellen en de brutaliteit waarmee dit zou gebeuren trachten te verminderen door te verhinderen dat Sovjettroepen rechtstreeks zouden interveniëren.[340] Met andere woorden de Amerikanen geloofden volledig in het bestaan van een dreiging van een militaire interventie.

Bovendien kreeg Washington regelmatig vitale informatie toegestuurd via kolonel Kukliński , die in de generale staf van het Poolse leger verantwoordelijk was voor de planning van de staat van beleg, een adjudant van generaal Jaruzelskiwas en voor de CIA werkte.[341] De Washington Post berichtte in 1992 dat Kukliński gedurende meer dan een decennium de VS inzage gaf in de meest geheime militaire informatie van het Warschaupact. Hij bezorgde foto’s en transcripties van meer dan 30000 geheime documenten van de Sovjetunie en het Warschaupact.[342] Hij was de facto een van hun belangrijkste spionnen:

“De hele operatie had zo’n waarde dat het Pentagon een speciale cel in het leven riep om de documenten van Kukliński te analyseren.  De specialisten die daarin werkten kenden de bron van informatie niet en vermoedden dat deze omvang van het materiaal het resultaat was van een heel spionage netwerk.”[343] 

Het was Kukliński die Washington op de hoogte stelde van de nakende interventiedreiging in december 1980 en vervolgens tijdens de Bydgoszcz-crisis. Deze signalen werden in ieder geval door Washington niet genegeerd. Zijn dagelijkse berichtgeving duurde voort tot in de herfst van 1981. Toen werden zijn werkzaamheden als spion ontdekt.

In september 1981 berichtte de minister van binnenlandse zaken Czesław Kiszczak dat “Solidarność” essentiële informatie omtrent de planning voor Operatie ‘X’ te weten gekomen was.[344] Vanaf dat moment werd gezocht naar de oorsprong van de ‘lek’. Niettegenstaande dit stuurde Kukliński nog informatie betreffende de staat van beleg naar het Westen. Begin november werd hij tijdens een bijeenkomst van de generale staf van het Poolse leger op de hoogte gebracht dat de plannen naar het Westen waren doorgelekt.[345] Door een bron in Rome was aan het licht gekomen dat de CIA in het bezit was van een kopie van de laatste versie van Operatie ‘X’.[346]

De verdenking viel al gauw op Kukliński , die uit vrees voor zijn leven besloot het land uit te vluchten. De laatste bijeenkomst van de generale staf van het Pools leger die hij meemaakte was op 7 november 1981. Op dat moment was volgens hem de uitroeping van de staat van beleg onvermijdelijk geworden.[347] Enkele dagen later was de Poolse CIA-agent via West-Duitsland veilig en wel in de VS aangekomen. Daar werd hij ondervraagd door functionarissen van de CIA en het Pentagon. Ook Zbigniew Brzeziński bezocht hem enkele dagen na zijn evacuatie en vertelde hem dat hij de Poolse zaak goed gediend had. Op 11 december 1981 meldde een CIA-medewerker hem dat alles er naar uit zag dat de staat van beleg weldra zou uitgeroepen worden in Polen.[348]

Indien we Kukliński moeten geloven dan waren de VS wel degelijk op de hoogte van de nakende Operatie ‘X’. Het is dan vreemd dat Richard Pipes die als adviseur in de National Security Council onder Reagan werkte verklaarde dat noch de president, nog de minister van buitenlandse zaken, noch hijzelf op de hoogte waren van deze plannen.[349] Bovendien werd de oppositie in Polen niet ingelicht. Hierover zijn verschillende vragen gerezen over hoe en waarom dit gebeurd is. In zijn interview voor het Parijse Kultura stelde Kukliński dat hijzelf geen informatie over de nakende dreiging aan de Poolse oppositie wilde doorspelen.

“[…]ik twijfelde er geen enkel ogenblik aan, dat indien ik de plannen openbaar zou hebben gemaakt deze niet in het minst gehinderd noch uitgesteld zouden zijn geweest. Het kon de uitvoering ervan slechts bespoedigd hebben. Daarbij moest ik rekening houden met het feit dat indien mijn waarschuwing in het land niet zou worden geïnterpreteerd als een door de autoriteiten geïnspireerd vals alarm of wat voor soort van provocatie dan ook, indien “Solidarność” die waarschuwing feitelijk zou geloven, het toen zeker tot de onmiddellijke afkondiging van een algemene staking zou gekomen zijn, […] Het leidt geen twijfel dat bij zo’n ontwikkeling alles zou eindigen in een onwaarschijnlijke bloedige slachting bij de bevolking en vooral dan bij dat deel dat verzet zou bieden. Mij dunkt het dat het lot van de “Solidarność”-activisten en van de oppositie er anders zou uitgezien hebben wanneer de Sovjetstrijdkrachten in actie zouden gekomen zijn, dan zou het niet bij een slachting gebleven zijn, maar zeker tot deportaties geleid hebben, net zoals na het neerslaan van de Hongaarse opstand.”[350]

Het is vrij ongeloofwaardig dat het Amerikaanse beleid bepaald zou geweest zijn door Kukliński’s persoonlijke mening. Het afwenden van een brutale Sovjetinterventie was de hoeksteen waarop het VS-beleid was uitgestippeld. Toen het nieuws bekend werd dat er een militaire actie op til was die nacht van 12 op 13 december 1981, bevond de Alexander Haig Jr. zich in Brussel en de reactie op het nieuws van tanks in de Poolse straten sprak voor zich.

“We erkenden onmiddellijk dat in Polen, tenminste voorlopig, de staat van beleg uitgeroepen was en niets erger op til was.”[351]

Douglas MacEachinis het er niet mee eens dat de Reaganadministratie de uitroeping van de staat van beleg als het ‘minste kwaad’ beschouwde.

“Welke politieke keuzes en wat voor beleid de VS-regering had uitgevoerd, en de impact die ze zouden hebben, zijn op dit moment nog slechts bestemd voor het domein van speculatieve oefeningen. Theoretisch hadden de Verenigde Staten misschien gedaan wat ze juist gedaan hebben – niets. […] Voor goed of voor kwaad, alles waar de Verenigde Staten beweren voor te staan zou toch enige poging hebben doen ontstaan om een militaire onderdrukking af te wenden van een in het volk genestelde beweging die meer democratie en economische openheid trachtte te verwezenlijken.”[352]

MacEachin vermoedt dat er eerder iets scheelde aan de informatiestroom naar het Witte Huis, aangezien dat Kukliński zelf al een maand voor de uitroeping van de staat van beleg in de VS vertoefde. Als ex-CIA medewerker kwam hij na een studie van archiefmateriaal van de inlichtingendiensten van de VS tot de conclusie dat daar de schuld te zoeken is:

“[…] wat duidelijk blijkt is dat er geen fouten zijn gebeurd in het ‘verzamelen’ van de informatie. Er is gefaald in het gebruik – of in het niet gebruiken – van de verzamelde informatie. […] Het ontbreken van regels van professionaliteit, menselijk falen, bureaucratische praktijken, slechte communicatie en gewoonweg verstrooidheid hadden de vrije hand om schade aan te richten.”[353]

Toch blijft het mysterie groot. MacEachinstelt dat iedereen schuld treft voor dit mislukken van het gebruik van de beschikbare informatie, maar dit is niet sluitend. De VS hebben gedurende de Poolse crisis in december 1980 en tijdens de Bydgoszcz-crisis publiekelijk de Sovjetunie gewaarschuwd om af te zien van een militaire interventie. Dit wijst toch op het feit dat er wel een informatiestroom over de Poolse situatie naar het Witte Huis vloeide. Niet alleen voor de Amerikanen blijft dit een twistpunt, ook voor de Polen.

Over het zwijgen van het Westen omtrent de nakende uitroeping van de staat van beleg bestaan er enkele hypothesen, waarvan we enkele hier even toelichten. Een eerste theorie, onder meer door de toenmalige Poolse minister van binnenlandse zaken Czesław Kiszczak geopperd, betreft een mogelijke ‘samenzwering van de haviken’ binnen de CIA, die erop uit waren de Centraal-Europese landen te destabiliseren om zo het Warschaupact te verzwakken.[354] Dat er personen waren die een escalatie van de Poolse crisis wensten wordt niet ontkend door de voormalige Amerikaanse minister van buitenlandse zaken.

“Voor sommige andere adviseurs van de president was dit beleid niet voldoende hard, ondanks het feit dat de Verenigde Staten alleen niet de militaire kracht of diplomatieke invloed hadden om meer te doen. Het was duidelijk vanaf de eerste discussies rond de Poolse situatie, dat sommige van mijn collega’s in de NSC bereid waren om verder te kijken dan Polen, alsof dat al geen punt van oorlog en vrede was, en beschouwden het als een opportuniteit om een dodelijke politieke, economische en propagandistische schade aan de USSR toe te brengen. Dezelfde mensen leken te geloven dat de Verenigde Staten in staat waren het Sovjetgedrag ten opzichte van Polen te controleren, en zelfs haar doelstellingen te verhinderen, door een economisch en handelsembargo dat haar ‘op haar knieën zou brengen’”.[355]

Indien “Solidarność” gewaarschuwd was dat de Poolse autoriteiten een operatie voorbereiden, had de vakbondsleiding misschien ingegaan op de voorwaarden die het regime vooropstelde en haar achterban trachten te matigen. Anderzijds had zo’n waarschuwing tot een verdere escalatie kunnen leiden. Misschien zat Washington met een dilemma opgezadeld. Dit is een andere meer geloofwaardige theorie. Een rivaliteit binnen de Amerikaanse administratie tussen het State departement – dat vooral de democratisering in Polen wilde behouden zien –en het Pentagon – dat vooral de verzwakking van het communistische systeem in Oost-Europa nastreefde – gekoppeld aan een onenigheid omwille van economische redenen tussen de VS en haar West-Europese bondgenoten zouden ervoor gezorgd kunnen hebben dat er geen vastberaden houding aangenomen werd ten aanzien van de mogelijkheid dat de Poolse autoriteiten zelf het initiatief zouden nemen.

De economische crisis in het land dreigde de maatschappij te ondermijnen en zowel in Moskou als in het Westen vroeg men zich af of er nog iemand de orde zou kunnen herstellen, omdat de PZPR hiertoe niet in staat was.[356] In feite speelden economische factoren misschien een grotere rol dan andere politieke of ideologische aspecten. Alexander Haig Jr. bevestigt de angst die zich meester maakte van het Westen door de zich steeds verslechterende economische situatie in Polen.

“De mogelijkheid dat Polen haar buitenlandse schuld zou verzuimen was zeer verontrustend voor de West-Europeanen, vooral voor de Duitsers, wiens banken enorme bedragen hadden geriskeerd in gans Oost-Europa. Indien Polens verzuim zou leiden tot verzuim bij andere landen van het blok dan zouden de gevolgen voor de Duitse financiële gemeenschap, de bredere Europese en Amerikaanse banksystemen zeer zwaar zijn. Hoe aanlokkelijk zo’n verzuim ook was voor sommigen om aan te tonen dat Polens marxistische economie volledig gefaald had, was het geen optie dat het Westen zich kon veroorloven te nemen. Naast het grote financiële verlies voor de Westerse schuldeisers en de schaduw dat het zou werpen op de Oost-West handel, was zo’n verzuim in Moskou’s belang, omdat het de Poolse regering verzwakte en daarom interventie veel dichterbij bracht.”[357]

Voor de Westerse schuldeisers was één zaak duidelijk: het voortbestaan van hun toenmalige grootste schuldenaar was bedreigd door een op hol geslagen syndicale organisatie. Zbigniew Brzeziński vertrouwde de franse journalist Gabriel Mérétik toe dat het ‘installeren van de militaire orde met witte handschoenen’ in Polen voor iedereen het ‘minste kwaad’ was. De Toenmalige West-Duitse Bondskanselier noemde de uitroeping van de staat van beleg zelfs de ‘minst slechte oplossing’.[358] Economische crisis, maatschappelijk anarchie, interventiedreiging: eigenlijk was het Westen en meerbepaald de VS niet bij machte hieraan iets te doen. We zien dus dat er duidelijk grond bestaat om te veronderstellen dat de toenmalige Westerse regeringen Operatie ‘X’ met een zekere opluchting begroet hebben, hoewel de toenmalige propaganda dit niet laat uitschijnen.

Tot slot moeten we nog even stilstaan bij de volgende speculatieve bedenking. Jaruzelski verklaarde dat de Poolse autoriteiten weliswaar veel fouten zowel vóór als na de staat van beleg hadden begaan, maar ze konden zich geen roulettespel veroorloven in het licht van zo’n catastrofale economische situatie.[359] Indien het tot een escalatie was gekomen eind 1981 of begin 1982, wat was er dan gebeurd? Burgeroorlog, economische chaos, anarchie, het lijken ons op het eerste zicht allemaal vergezochte doemscenario’s. Maar Jaruzelskitrok een parallel met de gebeurtenissen in 1989 in Roemenië. Toen bleef het Westen ook afzijdig en steunde zelfs een mogelijke militaire Sovjetinterventie om de orde daar te herstellen en het bloedvergieten te stoppen.

“In die specifieke situatie ging het natuurlijk om het afremmen van turbulente en bloedige gebeurtenissen. Vandaar het ‘door de vingers zien’ van een mogelijke interventie van het Warschaupact. Natuurlijk, dat was al in de tijd van Gorbatsjov . Maar indien het in 1981 in Polen tot een tragedie was gekomen, zou dan – de retoriek misschien buiten beschouwing gelaten – de reactie fundamenteel anders geweest zijn?”[360]

§5. Minste kwaad: de meningen verdeeld

Na de uitroeping van de staat van beleg kwam de Britse journalist Jonathan Steele tot de conclusie dat Moskou nog steeds zijn greep op Centraal-Europa wilde behouden, maar dat er zich een nieuw fenomeen had voorgedaan: voor het eerst had een nationaal leger van een satellietstaat de ordehandhaving in een crisis kunnen uitvoeren, een taak die tot dan toe steeds aan het Rode Leger toekwam.[361] Bovendien kon Moskou alleen maar voordelen halen uit het feit dat op deze wijze de crisis althans formeel een Poolse binnenlandse aangelegenheid gebleven is. De uitroeping van de staat van beleg in Polen was een overwinning voor de Sovjetdiplomatie, die na zestien maanden een oplossing afdwong die niet vereiste dat het Kremlin zijn eigen krachten moest aanwenden.[362]

Was de staat van beleg een nieuwe formule waarmee Moskou de Brezjnevdoctrine bevestigde of was het een voorbeeld van politiek van het ‘minste kwaad’? Was generaal Jaruzelski slechts een ‘Sovjetgeneraal in Pools uniform’ of was de nood zo hoog dat de Poolse leiders tot dit middel moesten grijpen om erger te vermijden? Het antwoord op deze vragen is van fundamenteel belang om de crisis van 1980-1981 te beoordelen. Niet alleen protagonisten en historici hebben zich hierover uitgesproken, ook een parlementaire onderzoekscommissie heeft zich in de jaren negentig gedurende vijf jaar over het probleem gebogen. We hebben in deze verhandeling verschillende aspecten van de crisis van 1980-1981 onder de loep genomen en bekijken nu opnieuw Jaruzelski ’s stelling dat de uitroeping van de staat van beleg eind 1981 het ‘minste kwaad’ was. 

Hoe kijkt de voormalige Poolse oppositie terug op de crisis van 1980-1981? Jerzy Holzer benadrukt dat de leiding van de PZPR van september 1980 tot aan de uitroeping van de staat van beleg geen blijk gaf te willen coëxisteren met “Solidarność”.[363] Hij erkent dat tot december 1981 de Poolse leiders zich uitspraken tegen de aanwezigheid van troepen van het Warschaupact, maar voegt er wel aan toe dat hoewel de autoriteiten ‘broederlijke hulp’ wilden vermijden, ze deze mogelijkheid niet uitsloten.[364] Deze twee stellingen belichamen grosso modo het standpunt van voormalige “Solidarność”-activisten. Het spreekt vanzelf dat deze mensen de stelling van het ‘minste kwaad’ niet onderschrijven.

Hoewel ze allen die stelling veroordelen, nuanceren sommige historici en protagonisten uit het “Solidarność”-kamp toch de rol en de motivatie van Jaruzelski en zijn medestanders. Volgens Andrzej Paczkowski valt de staat van beleg enkel als noodzakelijk te beschouwen vanuit het standpunt van de machthebbers. Want, zo zegt hij , het is onbetwijfelbaar dat een machtswissel zou hebben plaatsgevonden indien de vrije vakbond niet was tegengehouden. De dreigingen waarmee de partijpropaganda de maatschappij voedde – en de verantwoordelijken voor de staat van beleg zich tot op de dag van vandaag op beroepen – bestonden volgens Paczkowskiniet.[365] Hij vermoedt dat binnen de PZPR een paleisrevolutie op til was en waarschijnlijk dat de motivatie was van de toenmalige leiders om de staat van beleg uit te roepen.[366] Karol Modzelewski sluit hierop aan. Volgens hem was er geen uitweg uit de crisis zonder een confrontatie. Hij stelt dat zelfs zonder de staat van beleg het hoe dan ook tot een escalatie zou gekomen zijn in het voorjaar van 1982 omwille van de economische situatie. Modzelewskimeent dat indien Jaruzelskizich had verzet deze beslissing te nemen hij door een ander meer vastberaden persoon vervangen was geweest.[367]

Van de historici verbonden aan het kamp van “Solidarność”, geeft Krystyna Kersten een meer genuanceerde analyse. Men zou kunnen stellen dat zij een compromistheorie heeft over de gebeurtenissen. Volgens Kersten bestond de tactiek van Moskou erin om druk uit te oefenen op de Poolse leiders, maar niet om te interveniëren.[368] Het Poolse regime was daarentegen vastberaden om “Solidarność” te liquideren vanaf haar ontstaan omdat die een bedreiging vormde voor zijn machtsmonopolie.[369] Maar ze onderkent wel dat de Poolse leiders de staat van beleg uitriepen met de overtuiging dat ze uit de ‘allerhoogste noodzaak’ handelden.[370] In haar ogen is geen uitsluitsel te geven over het feit of Moskou de wil vertoonde te interveniëren of niet, waarbij ze toegeeft dat de toenmalige leiders toen minder wisten dan historici nu. Niettemin velt ze een negatief oordeel. Volgens haar kon Jaruzelski dus niet weten of een interventie zou plaatsvinden en was de uitroeping van de staat van beleg vergelijkbaar met een ‘beslissing in een pokerspel’.[371]

De historici uit het “Solidarność”-kamp verwerpen allen de stelling van het ‘minste kwaad’. Toch is het opvallend dat ze eveneens allemaal volledig de schuld leggen bij de toenmalige leiders. Misschien is hun visie te zeer beïnvloed door hun afkeer voor het communisme. Niettemin wordt Moskou kritiek bespaard. Volgens dezelfde historici wordt de rol van het Kremlin geminimaliseerd tot het onophoudend uitoefenen van druk. We krijgen de indruk dat het ‘kwade’ te zoeken is bij Jaruzelski en zijn medestanders. Zij wilden van geen maatschappelijk compromis weten en kozen voor de staat van beleg. Bovendien vinden de kritische en sceptische Poolse historici geen redenen voor het mislukken van een compromis bij de vroegere oppositie.

Garton Ash – als buitenstaander uit het Westen wellicht meer afstandelijk – trekt niet zo’n eenduidige conclusie als sommige van zijn Poolse collega’s. Hij stelt dat na de Bydgoszcz-crisis enerzijds “Solidarność” aan kracht moest inboeten en anderzijds de PZPR er niet in slaagde zichzelf te hervormen. Het IX^de buitengewoon partijcongres was een ‘keerpunt waar men niet in slaagde te keren’.[372] In de daaropvolgende periode ziet Garton Ashtwee grote veranderingen: de aandacht van het regime keerde zich naar de militaire optie en “Solidarność” trad met haar activiteit buiten het kader van de akkoorden van Gdańsk. Vervolgens zorgde de aanslepende economische crisis ervoor dat de manoeuvreerruimte voor beide kampen vernauwd werd. Aangezien “Solidarność” een vakbond was, gedroeg die zich ook als een syndicale organisatie die zich tegen de nodige hervormingen en de gevolgen ervan zou verzetten.

De Britse historicus vraagt zich af of “Solidarność” niet het recht had om een deel van de macht te eisen in ruil voor haar steun voor de voorgestelde hervormingen. Hij concludeert dat tegen het einde van 1981, in vergelijking met augustus 1980, “Solidarność” meer van het regime eiste en het regime meer van “Solidarność” eiste.[373] Na de conferentie in Jachrańka verklaarde hij dat de dreiging van een militaire interventie reëel was in 1980, maar uit de Sovjetdocumenten duidelijk af te leiden valt dat de Sovjets een ‘tweede Afghanistan’ vreesden.[374] Garton Ash schrijft “Solidarność” wel een aandeel toe in de verantwoordelijkheid voor de staat van beleg, maar wijst erop dat de autoriteiten de welwillendheid misten voor een alternatief: een gezamenlijk front tegen Moskou zoals in 1956.[375]

Antoni Dudek is een van de weinige “Solidarność”-sympathisanten die de kritiek nuanceert en benadrukt dat er geen eenzijdig oordeel over Jaruzelski ’s beslissing te vellen is. Zijn standpunt illustreert zeer goed hoe moeilijk het is om één waarheid in de kwestie te vinden. Het conflict tussen het regime en “Solidarność” zich had te zeer verscherpt met als symbolisch hoogtepunt het besluit om een referendum over veranderingen aan het staatsbestel af te dwingen tijdens de zitting van de Nationale Commissie van “Solidarność” op 11 en 12 december 1981 te Gdańsk. Dudek gelooft niet dat eind 1981 een interventiedreiging bestond dat de staat van beleg zou rechtvaardigen als het ‘minste kwaad’. Toch sluit hij niet uit dat indien die niet uitgeroepen was, enkele maanden later de situatie er anders zou hebben uitgezien. Volgens hem waren eind 1981 de kampen in het conflict in een ‘patstelling’ terechtgekomen waardoor er geen ‘goede’ oplossingen meer mogelijk waren.[376]

Het debat over de Poolse crisis kreeg een officieel karakter toen een groep Poolse volksvertegenwoordigers van de KPN, een partij gegroeid uit een voormalige oppositiebeweging, op 5 december 1991 een motie indiende om de ‘auteurs’ van de staat van beleg voor de Trybunał Stanu [Hooggerechtshof] of strafrechterlijk te laten vervolgen voor de schending van de constitutie van de Poolse volksrepubliek.[377] De beklaagden bestonden uit leden van de WRON en de Rada Państwa [Staatsraad – het hoogste bestuursorgaan van de Poolse volksrepubliek].[378] De aanklacht was van juridische aard: de toenmalige constitutie van de Poolse volksrepubliek gaf de Rada Państwa niet de autoriteit om het decreet over de staat van beleg in de nacht van 12 op 13 december 1981 uit te vaardigen. Dit moest gebeuren tussen twee sessies van de Sejm [het Pools parlement] in en op dat moment was er nog een sessie aan de gang. Voorts waren er nog enkele decreten uitgevaardigd die strijdig waren met de constitutie.[379]

Hoewel zij een juridisch probleem bestudeerde, draaide deze parlementaire commissie uit in een platform waarin het historisch debat rond de Poolse crisis van 1980-1981 op de voorgrond trad. De beklaagden verdedigden zich namelijk met het feit dat ze het recht precies gebroken hadden, om voordeel uit het verrassingseffect te halen en zo het slachtofferaantal te reduceren. Zij beriepen zich met andere woorden op de stelling dat de staat van beleg het ‘minste kwaad’ was. Zo verschoof het onderzoek van de strikt juridische sfeer naar de arena van de geschiedenis.

Het onderzoek dat de commissie verricht heeft vanaf 1992 tot 1996 is zeer waardevol. Veel materiaal is vrijgemaakt op haar aanvraag en er zijn een hele resem van getuigen verhoord. Daarenboven zijn er een aantal experts – vooral historici waaronder Andrzej Paczkowski, Jerzy Holzer , Andrzej Werblan en Krystyna Kersten – door de commissie aangeduid om onderzoek te doen over de uitroeping van de staat van beleg. Enkelen onder hen hebben we meermaals aangehaald. Na vijf jaar onderzoek heeft de commissie op 3 juni 1996 de motie teruggestuurd naar de Sejm om gestemd te worden. Het advies van de commissie was dat de zaak niet aanhangig diende gemaakt te worden voor het gerecht.[380] Zij erkende met andere woorden de stelling van het ‘minste kwaad’. De Sejm heeft het nadien bekrachtigd.

Toch is de beslissing van de commissie en de daaropvolgende stemming in het parlement controversieel.[381] Toen de commissie haar onderzoek startte bestond de parlementaire meerderheid uit partijen die uit de oppositie van de jaren ‘80 gegroeid waren, maar toen de commissie haar besluit uitvaardigde en de Sejm erover moest debatteren en stemmen, was de meerderheid in de Sejm veranderd. De SLD en de PSL die uit het PZPR-regime waren voortgesproten, hadden een parlementaire meerderheid en dus wonnen hun stemmen het pleit. De oppositie had dan ook zware kritiek, niet alleen op de stemming, maar ook op het werk van de commissie.[382]

Toch zijn er naast protagonisten en sympathisanten van het vroegere regime meer onafhankelijke stemmen die deze kritiek verwerpen. Eén van hen is de geëmigreerde hoogleraar en lid van de Poolse Academie der Wetenschappen, Andrzej Walicki. Hij gaf een werk uit over de transformatieperiode in het begin van de jaren ‘90 in Polen, en stelt daarin dat ‘afrekeningen met het communistische verleden’ deel uitmaakten van het transitieproces. De houding van de voormalige oppositie, die de stelling van het ‘minste kwaad’ verwierp en het onderscheid tussen minder en groter kwaad afdeed als een ‘ontoelaatbare morele relativering’ wijst hij af als onhoudbaar en demagogisch. Zo’n ‘moreel absolutisme’ van de vroegere opposanten beoogt een ‘objectieve hiërarchie van het goede’, wat inhoudt dat men een onderscheid tussen minder en groter goed maakt en dit dan onmiskenbaar ook geldt voor het kwaad.[383] Walickibenadrukt dit aspect van de ‘afrekening’ met de staat van beleg: het historisch debat gaat zowel over de moraliteit van Jaruzelski ’s beslissing als over de verantwoording ervan.