Probleemstelling

Op de gemeenteraadsverkiezing van 8 oktober 2000 werd Filip Marin van de VLD verkozen tot burgemeester. De overwinning was op zich niet zo verwonderlijk aangezien deze liberale partij aan een grote opmars bezig was en steeds meer kiezers voor zich wist te winnen. Vandaag de dag spelen de liberalen zelfs voor de tweede maal de eerste viool in een paarse regering onder leiding van Guy Verhofstadt.

Wanneer we terug kijken op de geschiedenis van de Moerbeekse politiek stuiten we op een historisch unieke situatie in België. Sinds de machtsovername van August Lippens in 1847 bleef in de gemeente tot vandaag onafgebroken een liberale meerderheid aan de macht. Dit feit wordt nog meer bizar wanneer we de ligging van Moerbeke – Waas bekijken. Het betreft hier een gemeente in de polders die een groot aantal landbouwers heeft, die traditioneel tot het katholieke kamp mogen gerekend worden. Liberalisme op het platteland was tot voor kort een contradictio in terminis.

Er is al veel geschreven over het politieke fenomeen van Moerbeke maar een echt afdoende verklaring werd nog nooit gegeven. Vaak betrof het werken die slechts één component of  één periode van het maatschappelijke leven beschreven, maar over de volle 156 jaar werd nog geen allesomvattend werk gegeven. Het werk van D’hondt is weliswaar een belangrijk referentiepunt voor mijn onderzoek maar somt toch vooral de liberale verwezenlijkingen op en laat de katholieke en andere oppositiepartijen vaak buiten beschouwing.

De algemene doelstelling van dit onderzoek is een antwoord te zoeken op de vraag hoe een politieke partij zo lang kan standhouden binnen een habitat die traditioneel niet de hare was, en deze vraagstelling proberen te beantwoorden aan de hand van de casus van Moerbeke – Waas. 

Het is niet vanzelfsprekend een onderzoek te doen naar meer dan 150 jaar geschiedenis. Deze grote periode zal worden ingedeeld in een zestal kleinere periodes die elk afzonderlijk zullen worden besproken alvorens tot een algemene conclusie te komen.

In het eerste deel zal de machtsovername van August Lippens uitvoerig worden besproken. Het rijke historische verleden van de gemeente moet hierbij centraal komen te staan. Hoe kon een liberaal aan de macht komen in een streek die katholiek behoorde te zijn? De gemeente had op het moment van de politieke intrede van August Lippens te kampen met een zware crisis. In hoeverre bood het liberale gedachtegoed antwoord op de nijpende situatie? Ik stuitte bij deze eerste vraagstelling uiteraard al op een paar problemen. In hoeverre kon er sprake zijn van een echte partij of ideologie? In kleine gemeenten was dit omzeggens onmogelijk. Algemene werken in verband met “het” liberalisme boden bijgevolg geen uitweg. De oplossing was het zoeken naar meer specifieke bronnen betreffende de lokale politiek. Deze opmerking geldt zowel voor de liberale als voor de katholieke partij.

De machtsovername van de liberalen was een opmerkelijk gegeven op zich, maar hoe slaagden de liberalen erin om op zo ’n korte tijd hun invloed en ideologie te verspreiden over alle maatschappelijke facetten binnen de gemeente? We mogen het onderzoek niet verengen tot enkel en alleen de “pure” politieke gegevens. Uitbreiding naar onder andere het onderwijs, de cultuur en de industrie en landbouw is noodzakelijk, want het is juist daar dat politieke meningen worden gevormd.

Een belangrijk keerpunt in de geschiedenis situeerde zich rond 1874. De oppositie leek zich niet langer neer te leggen bij een tweederangsrol en startte een hevige strijd. Dit gevecht speelde zich vooral af rond de persoon van de plaatselijke dorpspastoor en mondde uit in een radicale stellinginname van beide politieke polen. Hoe is het mogelijk dat één persoon de politieke situatie zo kon veranderen en wat is er toen juist veranderd?

De reactie van de liberale zijde kon niet uitblijven. Hoe slaagden de liberalen zich aan te passen aan het nieuwe klimaat en hun tegenstanders te overwinnen?

De gemeente werd alleszins in twee stukken verdeeld en de politiek ging zich polariseren rond de liberale suikerfabriek en de katholieke scheepswerf van de gebroeders Van Garsse. Welk aandeel had de industrie in het veranderende proces? Kon dit een verklaring bieden op de afwezigheid van een arbeiderspartij? Welke invloed had het nieuwe politieke klimaat, met onder andere de uitbreiding van het gemeentelijke stemrecht, op de partijen?

Vanaf Wereldoorlog I tot Wereldoorlog II onderging ons land een ware crisis. Doorheen gans België werden machthebbers afgestraft voor de slechte financiële situatie waarin ze zich bevonden. Hoe kon de liberale partij in Moerbeke ook dat verwijt afhouden? Is de verklaring te zoeken in de status opgebouwd tijdens de Eerste Wereldoorlog, of lagen de oorzaken van de liberale continuïteit veel dieper? Speelde de industriële wereld nog een primordiale rol en zorgde de polarisatie rond de twee eerder vernoemde bedrijven voor de afremming van het socialistische gedachtegoed? En in welke mate had de culturele hoogconjunctuur tijdens het interbellum invloed op het stemgedrag van de kiezers? Alle bespiegelingen moeten trouwens gezien worden tegen de achtergrond van de invoering van het Algemeen Enkelvoudig Stemrecht, dat op het gemeentelijke vlak ook rechten verleende aan vrouwen. Waarom konden ook de “conservatievere” vrouwen de situatie niet doen kantelen?

De Tweede Wereldoorlog zorgde voor de tweede maal in een halve eeuw voor een benarde positie voor het gemeentebestuur. De macht werd voor het eerst sinds 1947 op “gewelddadige” wijze overgenomen door ene Lautem. In welke mate had deze figuur voor onrust gezorgd in de liberale gelederen en bepaalde hij het te volgen beleid van de burgemeester tijdens de oorlog? Hoe reageerden de oppositiepartijen op dit korte intermezzo. Toonden zij zich loyaal met de huidige burgervader Jean Lippens of zagen zij, in zijn gedwongen aftreden, de kans om hun eigen positie te versterken?

Om te kijken welke invloed de gebeurtenissen tijdens Wereldoorlog II hebben gehad op de plaatselijke politiek zal ik in dit stuk mijn licht werpen op de gemeenteraadsverkiezingen van 1946. De verhoopte liberale overwinning kwam er niet en de oppositie kreeg in totaal meer stemmen achter haar naam. Het kiessysteem hield de liberalen in het zadel. Vanwaar de plotse terugval? Was deze “nederlaag” te wijten aan de houding van Jean Lippens tijdens de oorlog? In elk geval betekende ze voor de Liberale Partij in de gemeente een fikse dreun waar ze zich van moesten herstellen.

Die herstelling moest dan komen met de verkiezingen van 1952. De politiek stond geheel in het teken van de wederopbouw. Nationaal waren heel wat verschuivingen in de politiek. Zo laaide de schoolstrijd weer heel hoog op en werden een aantal nieuwe politieke partijen uit de grond gestampt. Deze partijen kregen echter in Moerbeke geen voet aan de grond. Waar lagen de oorzaken hiervan? Hoe kon de liberale partij te midden van een sterk veranderend klimaat haar positie handhaven en welke rol speelde de suikerfabriek daar nog in?

De strijd van de oppositie moest veranderen en mondde uiteindelijk uit in de oprichting van het kartel “Anders”. Ook zij slaagden er niet in bij hun eerste deelname de situatie om te keren. Wat waren de drijfveren van dit verbond en op welke wijze werd nu oppositie gevoerd? De strijd groeide alleszins opnieuw naar een hoogtepunt en kon de vergelijking doorstaan met de situatie op het einde van de negentiende eeuw.

Als laatste deel van mijn chronologisch overzicht bespreek ik graag met u nog de laatste gemeenteraadsverkiezing in 2000, die ikzelf van dichtbij heb mogen meemaken en die dus een apart hoofdstuk verdiende binnen mijn onderzoek.

Na dit overzicht is het de bedoeling een rode draad te zoeken in dit kluwen van gegevens en verklaringen. Welke aspecten keren doorheen de geschiedenis van Moerbeke – Waas constant terug en bieden vervolgens een plausibele verklaring voor de lange regeerperiode van de liberalen? Is het wel mogelijk om überhaupt een verklaring te geven? Zo ja, kan die dan tevens toegepast worden op elke andere gemeente of is ze enkel eigen aan de specifieke situatie van deze gemeente?