Het plurale verzet. De controverse over de feodale productiewijze in Latijns-Amerika. (Matthias Lievens)

“De mensen maken hun eigen geschiedenis, maar zij maken die niet uit vrije wil, niet onder zelfgekozen, maar onder rechtstreeks aangetroffen, gegeven en doorgeleverde omstandigheden. De traditie van alle dode geslachten drukt als een zware last op de hersenen van de levenden”[1]. Deze bekende frase van Marx geldt uiteraard ook voor de kennisproductie. Het is uitgaande van de overgeleverde culturele, ideologische en wetenschappelijke noties, en hun confrontatie met de empirie en de praxis, dat de kennisproductie kan aanvangen. Wanneer men iets wil zeggen over de koloniale economie in Latijns-Amerika, dient men dan ook de theorieën en categorieën hieromtrent, zoals de notie productiewijze, door te werken.

Het debat ter zake leidt aan verschillende euvels. Maar daar moeten we door om te zien wat overblijft van de intuïties die binnen de theoretische problematiek van de productiewijzetheorie worden geïntroduceerd, en om iets interessants te kunnen zeggen over de case die we op het einde gaan bespreken, namelijk de koloniale slavenproductiewijze in Bahia in Brazilië.

We gaan uit van het debat Frank versus Laclau, en daaraan gekoppeld dat tussen Wallerstein en Brenner. Dit debat, waarin vooral gefocust wordt op de kwestie van de ‘analyse-eenheid’ en van de verhouding tussen productie- en circulatiesfeer, gebruiken we als opstapje om in een tweede hoofdstuk een korte bespreking te geven van de sterk door Althusser geïnspireerde productiewijzetheorie. Vanuit een immanente kritiek op deze theoretische benadering, introduceren we in het derde hoofdstuk een alternatieve, radicaal-empirische invulling van de bekende ‘historisch materialistische’ noties zoals productiewijze, productiekrachten en productie-verhoudingen, tegen het geweld van abstracte conceptuele schema’s in. Dit empirisme wordt vervolgens in het vierde hoofdstuk verder uitgediept door uitgaande van een deconstructie van de noties ‘economische wetmatigheden’ of ‘bewegingswetten’ theoretische ruimte te openen om het radicaal contingente karakter van de geschiedenis en de ontwikkeling van maatschappijen te denken, door een sterke nadruk te leggen op de fundamentele onbepaaldheid, openheid en creativiteit van de klassenstrijd, in de meest ruime betekenis van het woord. In een laatste hoofdstuk pogen we een aantal van de daardoor verworven inzichten te lezen in de koloniale slavenproductiewijze in Bahia. Daarbij interpreteren we op onze eigen manier het materiaal dat door Schwartz wordt aangereikt in zijn omvattend werk over de slavernij in Bahia[2].

Eén van de centrale preoccupaties van de voorliggende tekst is een uitweg te vinden uit het latente evolutionisme dat de marxistische theorie van bij haar aanvang heeft gecontamineerd, en tegelijk het idealisme van de Althusseriaanse scheiding tussen kenobject en reëel object te vermijden. Dit kan volgens ons enkel door de cruciale assumptie van de marxiaanse maatschappelijke ontologie te benadrukken dat de klassenstrijd de motor is van de maatschappelijke dynamiek.

Het marxisme deed reeds een verwoede poging het traditionele unilineaire schema van de opeenvolging van productiewijzen zoals dat werd geconcipieerd door de tweede internationale en de stalinisten, te overstijgen[3]. Plekhanov en Wittfogel probeerden zo een bilineair model te concipiëren, waarbij de Aziatische en slavenproductiewijze naast mekaar zouden coëxisteren, terwijl anderen de Aziatische productiewijze voor de klassieke situeerden in een unilineair geschiedenismodel, zoals Chesneaux[4].

De kiem van het probleem van het evolutionisme is gesitueerd in de verhouding tussen de logische orde van de concepten en de historische orde. Terwijl veel klassieke marxisten de verstrengeling van beide verdedigden, poogden de althusserianen die eenheid van logica en geschiedenis uiteen te halen om te breken met elk evolutionisme. Hun demarche kon echter niet anders dan resulteren in een vorm van idealisme waarin het reëel object onbemiddeld komt te staan tegenover het kenobject, dat een door de theoreticus geconstrueerd karakter krijgt. Op die manier komen ze in een rationalisme terecht waarin los van enige dialectiek met de praxis of de empirie concepten worden ontwikkeld, die niet anders dan verdinglijkende machtsgrepen op de werkelijkheid kunnen zijn (zie hoofdstuk twee).

Onze stelling is nochtans dat er een andere mogelijkheid is het probleem van het evolutionisme te ontwijken, zonder in idealisme te vervallen. De demarche die we hier voorstellen in de in dit werk centrale hoofdstukken drie en vooral vier, komt neer op een deconstructie van de logische orde doorheen de benadrukking van het feit dat vanuit een bepaalde articulatie van productiekrachten en –verhoudingen geen logische orde te denken valt. En dat is zo omwille van de fundamentele contingentie, de openheid, creativiteit en onbepaaldheid van de concrete, historische klassenstrijd. Daardoor is het principieel onmogelijk los ervan het concept van een productiewijze te ontwikkelen, zonder dat dit een gewelddadige greep op de sociale realiteit zou inhouden. Het pendant van dit inzicht is dat een productiewijze steeds concreet empirisch moet worden onderzocht, en dat een beperking van de ‘theorie’ tot een bepaald aantal productiewijzen vervangen wordt door een proliferatie van concrete productiewijzen, die niet gehypostaseerd kunnen of mogen worden in een abstracte substantiële theorie zonder dat deze een gewelddadig karakter aan zou nemen. Wittgensteiniaans geformuleerd, kunnen de concrete productiewijzen hoogstens met mekaar verbonden worden in termen van een aantal ‘familiegelijkenissen’. Elke hypostasering ervan in een abstracte theorie neigt het concept productiewijze te reïficeren, om vervolgens in de empirische toepassing ervan in vormen van essentialisme te vervallen.

De fetisjismekritiek van Marx komt precies hierop neer, aan te tonen dat achter elke maatschappelijke verhoudingen reële menselijke acties zitten. Op het niveau van sociale totaliteiten zoals klassen geldt niet het onderscheid tussen structuur en initiatief. Wat Marx precies wil laten zien is dat het kapitaal als verhouding een menselijk-maatschappelijke verhouding is, die dagelijks opnieuw aangemaakt wordt doorheen de menselijk-maatschappelijke praxis. Deze is constitutief voor een geheel van maatschappelijke productieverhoudingen. Dit humanisme willen we koppelen aan een belangrijke intuïtie van het zogeheten autonome marxisme, waarin het verzet van de onderdrukten, ook en vooral op microniveau, wordt benadrukt als de motor van de maatschappelijke verandering. Dit laat ons ook toe elke functionalistische afwijking te vermijden, en materiële verklaringen, in termen van de concrete maatschappelijke omwentelende praxis, naar voor te schuiven in plaats van functionele.

In wat volgt proberen we dus niet louter de logica en de geschiedenis uiteen te halen om het evolutionisme te overstijgen, maar willen we de logica precies laten ontploffen, deconstrueren. Door deze demarche worden de marxiaanse concepten een heuristiek voor het opsporen van de loci van de klassenstrijd, van het open conflict tot de vele verzetsstrategieën op microniveau, die door het klassieke marxisme onder de mantel der abstracte theorie worden geveegd. Het is precies daardoor dat deze concepten ook een instrument kunnen worden in de klassenstrijd.

Een viertal gevolgen van deze ‘mild postmoderne’ interpretatie van het marxisme moeten vooraf geëxpliciteerd worden

Ten eerste impliceert het ernstig nemen van de klassenstrijd ook de erkenning van de multidimensionaliteit ervan. Engels benadrukte al die verschillende dimensies in de Duitse Boerenoorlog. Hij onderscheidde expliciet drie vormen van klassenstrijd: de politieke, economische en de theoretische strijd[5]. Op een meer subtiel cultureel niveau gaan wij ook de vormen van cultureel verzet benadrukken van slaven tegen hun culturele overheersing, net als bijvoorbeeld de culturele statuslogica die de ‘kapitalistische’ rationaliteit van winstmaximalisatie doorsnijdt. Een dergelijke brede visie van de klassenstrijd is tegelijk een belangrijke invalshoek om de valstrik te vermijden van de reïficatie van de maatschappelijke totaliteit in ‘relatief autonome’ deelgebieden, zoals in de Althusseriaanse benadering.

Ten tweede noopt deze benadering ons weg van de grote schema’s over het wereldsysteem te speuren naar de maatschappelijke praxis op het lokale of micro-niveau. Het is immers daar dat doorheen een concrete, historische strijd de concrete productiewijze gestalte krijgt.

Ten derde verkrijgen de marxiaanse concepten een fluïditeit die maakt dat het traditionele basis/bovenbouw onderscheid op de helling wordt gezet. De radicaal-empirische invulling van de notie ‘productieverhoudingen’ bijvoorbeeld als alle verhoudingen waaronder concreet wordt geproduceerd, veronderstelt de erkenning dat ook ideologische verhoudingen zoals het racisme productieverhoudingen zijn.

En tenslotte betekent de beklemtoning van de klassenstrijd een (her)politisering van de marxistische theorie, die in haar klassieke vormen vaak het politieke (machts-)karakter van concrete verhoudingen bedekte onder een economisch of technologisch determinisme. Dat maakt het mogelijk haar tegelijk te denken in termen van haar wetenschappelijke, en haar politieke merites.

André Gunder Frank is één van de belangrijkste auteurs die in brede zin te situeren is binnen het marxisme en die poogt te breken met de stadiatheorie van de geschiedenis[6]. Cruciaal in zijn theoretische demarche is de notie van onderontwikkeling, die niet het gevolg is van een positionering op een ‘lagere trap in de grote historische evolutie’, maar de andere zijde is van de ontwikkeling van de metropool in het wereldsysteem in zijn totaliteit. Volgens Frank is de onderontwikkeling van de periferie dus niet een oorspronkelijke toestand of stadium in de economische ontwikkeling. Het is een noodzakelijk product van de contradictorische kapitalistische ontwikkeling, en zal blijven bestaan zolang dat kapitalisme gehandhaafd blijft. Onderontwikkeling is m.a.w. een historisch product, te situeren vanaf de inclusie van de periferie, in Franks analyses is dat vooral Latijns-Amerika, in het mercantiel kapitalistisch systeem in de 16^de eeuw.

Er is dus helemaal geen sprake van een unilineaire ontwikkeling zoals in de klassieke moderniseringstheorie of het stalinisme. De historische specificiteit van de periferie heeft daarentegen te maken met de articulatie tussen metropool en satelliet, waarbij de ontwikkeling van de ene zijn premisse vindt in de onderontwikkeling van de ander.

Op die manier rekent Frank niet enkel af met het evolutionisme, maar ook met de dualistische theorie van de economieën uit de periferie. De dualistische benadering stelt dat in Latijns-Amerika twee sectoren te onderscheiden zijn, een moderne kapitalistische sector enerzijds, en een geïsoleerde, feodale sector van subsistentieproductie anderzijds, die beide een autonome dynamiek kennen, waarbij de stagnerende subsistentiesector ten hoogste kan functioneren als arbeidsaanbod voor de kapitalistische sector[7]. Onder andere W.A. Lewis was een aanhanger van deze gedachte.

Frank bestrijdt deze idee met klem. Ze onderschat namelijk de graad van commercialisatie van de rurale gebieden, en ze simplificeert de relatie tussen de twee sectoren. Volgens hem penetreerde het kapitalisme van bij het begin de ganse samenleving. De Latijns-Amerikaanse economie is complex en intern gestructureerd en geïntegreerd in de markteconomie. De productie in de meest afgelegen gebieden is commercieel nog verbonden met de metropool.

Cruciaal is bij Frank dus de nadruk op het feit dat de maatschappelijke structuur gedetermineerd wordt door haar inbedding in commerciële verhoudingen, en dat die verhoudingen als het ware van buitenaf hun invloed uitoefenen. Onderontwikkeling heeft op die manier niet te maken met de binnenlandse economische, politieke, culturele, sociale structuur van een land, maar is volledig bepaald door de inschakeling in een geheel van verhoudingen die gekenmerkt zijn door de (commerciële) satelliet-metropool tegenstelling.

De kapitalistische penetratie (dit wil bij Frank zeggen: de handelsverhoudingen van de markt) leidde volgens Frank b.v. van buiten uit tot de vernietiging van de prekapitalistische productiewijzen. Hij stelt bijgevolg dat Latijns-Amerika deel uitmaakte van het wereldkapitalisme sinds de verovering in de zestiende eeuw. Door de commerciële integratie in het kapitalistisch wereldsysteem worden de klassenverhoudingen automatisch en volledig tot kapitalistische getransformeerd.

Voor de studie van het specifiek mechanisme dat enerzijds ontwikkeling en anderzijds onderontwikkeling produceert baseert Frank zich bij zijn analyse van de metropool-satelliet verhouding op de theorie van het economisch surplus van Baran[8]. Dat surplus is niet op te vatten in de zin van de marxiaanse meerwaarde, maar is, zoals Franks nadruk op de commerciële verhoudingen al doet vermoeden, een commercieel surplus.

Baran maakt een onderscheid tussen het actueel surplus en het potentieel surplus. Het eerste is het deel van de productie van de meerwaarde dat gespaard wordt en geïnvesteerd. Het potentieel surplus daarentegen is het surplus waarvan de productie verhinderd wordt door de monopoliestructuur van de economie en door verspilling in luxeconsumptie, wat volgens Baran uiteindelijk ook te maken heeft met die monopoliestructuur. Onderontwikkeling vindt plaats door de onteigening van het actueel surplus en het verkleinen van het potentieel surplus onder invloed van de monopoliestructuur van de economie.

Frank herkent die monopoliestructuur heel duidelijk in zijn analyses van de Chileense economie[9]. Chili werd gedurende de mercantiele periode geconfronteerd met een extern monopolie door haar lokalisatie in de economische structuur van het wereldsysteem, en met een intern monopolie door de binnenlandse economische structuur. De periferie heeft dus nooit enige vorm van concurrentiekapitalisme gekend, maar was volgens Frank monopolistisch gedurende de hele kapitalistische geschiedenis, en was steeds gekenmerkt door een grotere monopolistische concentratie dan de ontwikkelde landen. Die monopolisering kan verschillende vormen aannemen (bezit van mijnen en grond, monopolie wat betreft koopkracht, controle van de opslag, het transport of de verzekering, controle op het aanbod van productiefactoren,…), maar komt steeds neer op de politieke en economische controle door buitenlandse belangen, vaak geruggesteund door politiek-militaire macht.

De hacienda bijvoorbeeld moest in zekere zin autarkisch kunnen bestaan, d.w.z. in het eigen overleven kunnen voorzien. Daarnaast moest ze zowel de regionale als de Europese markt bevoorraden, en haalde ze zelf daaruit de regionale ambachtelijke en Europese luxegoederen. Dat deze transacties verliepen via bemiddeling van monopolistische kooplieden, knaagde aan de winst die de hacendado maakte. Dit wil zeggen, de ongunstige ruilvoet veroorzaakte een waardetransfer naar het centrum, wat de gerealiseerde winst van de hacendado verminderde.

Op die manier is het wereldsysteem gekenmerkt door een keten waarlangs het surplus langs ongelijke ruilverhoudingen wordt toegeëigend[10]. Die keten begint bij de metropool, tot de regionale centra, de lokale centra, de grote grondeigenaars of handelaars, de kleine boeren en pachters en tenslotte de landloze boeren. Een steeds kleiner groepje mensen slaagt er zo in (een deel van) het economisch surplus ten koste van velen toe te eigenen.

Doordat de submetropool zelf een satellietstatus heeft t.o.v. de koloniale metropool, blijft haar ontwikkeling beperkt. Wanneer de band met dat koloniale centrum verzwakt, is er meer perspectief op ontwikkeling[11]. De meest onderontwikkelde regio’s daarentegen zijn deze die het nauwst gelinkt zijn met de metropool.

De productie van onderontwikkeling gebeurt in twee bewegingen: niet alleen is er het wegdraineren van het surplus, maar ook wordt een ‘kapitalistische’ structuur opgelegd, zowel wat de externe als de interne verhoudingen van een economie betreffen. Aan de interne economische structuur van de satelliet wordt de voor het kapitalisme typische contradictie tussen satelliet en metropool opgelegd. Wanneer een land een satellietstatus krijgt, gaat de metropool-satelliet structuur ook het binnenlandse economische, politieke en sociale leven organiseren.

In Chili bijvoorbeeld worden Santiago en Valparaíso zelf metropolen tegenover hun satellieten, de mijnen, de handels-, landbouw-, en militaire centra, die op hun beurt micrometropolen vormen tegenover microsatellieten als kleinere steden, landbouwvalleien en latifundia. Doorheen die keten is de kleinste microsatelliet verbonden met de grootste macrometropool. De aard en de graad van de banden tussen de schakels variëren en moeten empirisch onderzocht worden. Maar alle hebben ze gemeenschappelijk dat het mechanismen zijn waarlangs het surplus wordt toegeëigend.

De metropool-satelliet verhouding werd vanaf de zestiende eeuw in Latijns-Amerika geïntroduceerd door middel van wapengeweld, en werd ook later op die manier gehandhaafd. De interne structuur die uit de transformatie van Latijns-Amerika resulteerde, is het product van invloeden uit de metropool of uit de metropool-satelliet verhouding. De economie in de satelliet wordt door Frank niet gekarakteriseerd als feodaal, maar als koloniaal, d.w.z. georiënteerd op de markt van de metropool. Kenmerkend voor de koloniale economie is de productie voor de markt. Die marktoriëntatie conditioneert alle productieve activiteiten. Het is de exportsector die de dynamische sector van de economie vormt, en die belangen creëert in de binnenlandse metropool die de afhankelijkheidsstructuur in stand houden.

Zo werden de haciendas van Spanjaarden of creolen de plaats waar textiel, graan en vee werd geproduceerd, waarvoor vanuit de interne satelliet hout, brandstof, voedsel en kledij werd geleverd[12]. Grond werd verkregen door ‘merced’, verovering, verdrijving, fraude, dus door koloniale machinaties. Rechten op land werden o.a. door de koning toegekend aan stadsbewoners, die eigenaars waren van monopolistische rechten inzake handel, mijnlicenties, transport, etc.

De meest onderontwikkelde regio’s zijn diegene met de nauwste link met de metropool, zoals de plantages, die Frank beschouwt als kapitalistische ondernemingen in gedegenereerde vorm[13]. Plantages en hacienda’s zijn vormen van latifundia, die louter commerciële responsen zijn op de toenemende vraag uit de metropool, en niet beschouwd kunnen worden als de overleving van oude instituties. Latijns-Amerika kende nooit een feodale economie[14].

De latifundia, die sinds de 16^de eeuw Latijns-amerika tekenen, zijn volgens Frank kapitalistisch. Dit wil volgens hem zeggen dat het fundamentele economische feit de warenruil is, wat deze economische vorm onderscheid van de vermeende geslotenheid van een feodale economie[15]. Frank verwerpt dan ook analyses van de perifere economieën in termen van autarkie, geslotenheid, feodalisme, subsistentie-economie. Het is duidelijk dat de Spanjaarden niet kwamen om gesloten economische systemen op te zetten. Colombus werd immers gesteund door de handelsburgerij en niet in de eerste plaats door de feodale heren. Drie criteria lijkt Frank naar voor te schuiven in zijn argumentatie waarom hij de Latijns-Amerikaanse koloniale economie kapitalistisch noemt[16]. Primo, er is een mechanisme van accumulatie en herinvestering van kapitaal aan de gang. Secundo, het gaat om een stelsel van uitgebreide warenproductie, en het is niet enkel de productie voorbij de subsistentiebehoeften die als waren wordt verkocht. Tertio, er is een duidelijke tegenstelling tussen kapitaal enerzijds en arbeiders anderzijds.

Sinds de 16^de eeuw gaat het dus om open, afhankelijk kapitalistische exporteconomieën. Die afhankelijkheid en onderontwikkeling bestaan vanaf de verovering zelf, al drie eeuwen voor de onafhankelijkheid van b.v. Chili.

De politieke conclusie die Frank hieraan verbindt, is dat een nationalistische oplossing niet adequaat is, en het noodzakelijk is die structuur te breken en tegelijk het socialisme te vestigen. Er is geen ruimte voor een nationale staatskapitalistische ontwikkeling onafhankelijk van het imperialisme. Er is geen nationale burgerij die onafhankelijk genoeg is om een nationale bevrijdingsstrijd te voeren[17].

Ook in Bahia, de regio waarop in deze tekst wordt gefocust, lijkt op het eerste gezicht deze structuur aanwezig te zijn. De suikerplantages waren er fundamenteel op export gericht, en werden geconfronteerd met handelsmonopolies. De introductie van het vlotensysteem bijvoorbeeld leidde tot het volledig verdwijnen van de al beperkte concurrentie onder scheepvaarders, wat de planters slecht gezind waren[18]. Dat veranderde immers de verhouding tussen handelaars en de planters in het nadeel van deze laatste.

Ook Wallerstein hanteert een handelsgecentreerde benadering zoals die van Frank[19]. Het kapitalisme ontstond volgens hem met de expansie van de handel en de commerciële specialisatie in de 16^de eeuw. In het midden van de 17^de eeuw ontwikkelt zich zo een opdeling in centrum, semi-periferie en periferie, een verhouding die wordt gehandhaafd door het centrum. Die opdeling correspondeert met een machtsverschil tussen de respectievelijke staten. Dit machtsonevenwicht is de mogelijkheidsvoorwaarde van mechanismen van ongelijke ruil die toestaan dat een surplus wordt toegeëigend door het centrum. Op die manier verschijnt hier opnieuw de stelling dat de ontwikkeling van het centrum als voorwaarde en fundament de onderontwikkeling van de periferie heeft.

Vóór het ontstaan van het wereldsysteem spreekt Wallerstein over wereldimperia, waar de beperktheid van de economische ontwikkeling veroorzaakt is door de onproductieve absorptie van het economisch surplus door de bureaucratie. De opheffing van dit wereldimperium is de voorwaarde voor de moderne economische ontwikkeling, die volgens Wallerstein mogelijk is doordat regionale specialisatie een efficiëntere productie mogelijk maakt. Cruciaal is dat volgens Wallerstein verschillende systemen van arbeidscontrole zo worden gedistribueerd per regio, in verhouding tot de regionale demografische distributie en de natuurlijke ressources. Dit proces geeft aanleiding tot het machtsverschil tussen staten, waardoor een politieke structuur tussen centrum en periferie ontstaat die de arbeidsdeling handhaaft.

De onderontwikkelde naties gaan zich specialiseren in landbouwproductie. Volgens Wallerstein is loonarbeid geen essentieel kenmerk van het kapitalisme, maar is het slechts één van de mechanismen waarmee arbeidskracht wordt gerekruteerd. Alternatieven zijn slavernij, het ‘tweede feodalisme’, share-cropping, pachterschap. Al die verschillende wijzen van arbeidscontrole zijn volgens Wallerstein kapitalistisch, gezien de aard van de wereldeconomie waarin die gesitueerd zijn. De verschillende vormen die de arbeidscontrole aanneemt moeten verklaard worden in termen van de handelsverhoudingen en comparatieve voordelen.

Het eerste probleem met deze benadering is dat ze neigt naar een vorm van reductionisme op twee vlakken:

-Alle maatschappelijke verhoudingen worden bij Frank gedacht in termen van de tegenstelling metropool/satelliet. De inzet van het debat bestaat erin meer verfijnde theoretische onderscheidingen te introduceren dan bij b.v. Frank het geval is. De verhouding satelliet-metropool onverminderd en op gelijke wijze toepassen zowel op de verhouding tussen koloniale metropool en het regionale centrum in de periferie als op de lokale verhouding tussen latifundista en kleine boeren, is zeer discutabel, en dreigt wel eens de specificiteit van die heel concrete verhoudingen, met al hun culturele, sociale, economische en politieke implicaties over het hoofd te zien.

-De interne structuur van een maatschappijformatie wordt verklaard in termen van de commerciële verhoudingen waarin ze is ingebed. Een eigen interne dynamiek en strijd kan binnen dat model nauwelijks gedacht worden. Frank en Wallerstein komen zo in een mechanistische, neo-functionalistische theorie wat betreft de uitbuitingsverhoudingen en klassenstructuur in de periferie[20]. De klassenverhoudingen die daar ontstaan lijken er immers te zijn omdat ze functioneel zijn t.a.v. de metropool in het wereldsysteem. Er is geen enkele aandacht voor het eigene van de interne dynamiek, voor het feit dat de economische vormen in de periferie steeds ook de uitkomst zijn van een strijd binnen die periferie.

De handelsgerichte benadering van Frank en Wallerstein noemt Brenner ‘neo-smithiaans’[21]. Volgens hem blijft de analyse van Wallerstein en Frank, ondanks hun kritiek op zijn optimisme, schatplichtig aan de individualistisch-mechanische assumpties van het model van Adam Smith[22]. Wanneer Smith stelde dat door het openen van de markt op onmiddellijke en automatische wijze economische ontwikkeling zou volgen, stellen zij daarentegen dat de markt economische onderontwikkeling produceert. Maar de onderliggende assumptie is dezelfde: veranderde klassenverhoudingen zijn het onmiddellijke gevolg van eisen tot surplusproductie vanuit de wereldmarkt. De ontwikkeling van een mondiaal mercantiel systeem is een unitair proces dat zowel ontwikkeling in de metropool als onderontwikkeling in de satelliet produceert. Nochtans kan volgens Brenner handel als zodanig de transformatie van klassenverhoudingen niet bepalen, zoals o.a. Wallerstein en Sweezy menen[23]. Frank leek er vanuit te gaan dat door de wereldmarkt bijna ex nihilo een bepaalde maatschappijstructuur ontstond in de satellieten, in functie van de markt[24]. Het probleem is er daarentegen in de eerste plaats één van de zelftransformatie van de bestaande klassenverhoudingen en slavernij doorheen de klassenstrijd, eventueel onder invloed van de context van commerciële verhoudingen.

Wanneer de markt in een bepaalde mate leidt tot de ontwikkeling van de productiekrachten, vereist die ontwikkeling volgens Sweezy en co op een bepaald punt de reorganisatie van de productieve verhoudingen. Op die manier wordt de introductie van vrije loonarbeid een technisch-economische aanpassing in plaats van het gevolg van een bepaalde strijd. Het klassensysteem van loonarbeid wordt dus een nevenproduct van de individuele acties van productie-eenheden in de poging tot een efficiëntere controle van de arbeid.

Zoals we zullen zien, is ook in Bahia gebruik gemaakt van vormen van loonarbeid als strategie voor de controle van de arbeid. Hierin hebben Wallerstein en Sweezy gelijk. Maar dat kan, zoals we zullen zien, zeer moeilijk worden verklaard in termen van de druk vanuit de wereldmarkt. We zullen laten zien dat de specifieke aard van de arbeidscontrole in de eerste plaats voortvloeit uit een strijd binnen de plantages zelf. Daarbij leidt de introductie van vormen van loonarbeid als respons op strategieën van verzet van de slaven niet tot een fundamentele wijziging van de klassenverhoudingen, maar gaat het enkel om een strategie van klassenoverheersing in een door slavernij gedomineerd stelsel. Er bestaat immers nog geen arbeidsmarkt als zodanig. De halfslachtige aard van de loonarbeid in kwestie is duidelijk in de verloningsvorm (vaak in natura…). De fundamentele wijziging van de klassenverhoudingen zal enkel mogelijk blijken onder invloed van de openlijke bevrijdingsstrijd van de slaven. De introductie van alternatieve vormen van arbeidscontrole moet daarentegen gezien worden als antwoord op hun talrijke microstrategieën van verzet (weglopen, gewapende strijd, sabotage…).

De klassieke discussie over de feodale (dit is de positie van de stalinisten) dan wel kapitalistische (Frank e.a.) aard van de Latijns-Amerikaanse economie lijdt volgens Laclau aan het euvel dat beide klassieke posities argumenteren op het niveau van de warenruil, en de sfeer van de productie in haar eigenheid miskennen[25]. Beide hanteren als criterium de mate van integratie in de markteconomie, waarbij de ene het gebrek aan integratie beklemtoond, en de andere precies de afhankelijkheid van de inclusie in het wereldkapitalisme.

Franks inbreng in de discussie is niet gespaard van die conceptuele problemen. Impliciet definieert hij kapitalisme als productie voor de markt, met als motief de winst, die toegeëigend wordt door de niet-producent. Feodalisme daarentegen wordt vaag gedefinieerd als een gesloten of subsistentie-economie[26].

De cruciale notie van productieverhoudingen verdwijnt daardoor uit het vizier[27]. In Franks bijzonder brede definitie van kapitalisme wordt elke verhouding tussen uitbuiter en uitgebuite via commerciële mechanismen een kapitalistische verhouding. Het kapitalisme gaat m.a.w. bijna terug op de neolithische revolutie! Het model van Frank en Wallerstein hebben er moeite mee de historische specificiteit van bepaalde maatschappelijke verhoudingen te zien. Zo blijft de omwenteling in West-Europa die begon eind 18^de eeuw moeilijk te denken in Franks kader. Nochtans laat Mandel op dat moment de eerste lange golf van de kapitalistische ontwikkeling beginnen[28]. Het is vanaf dan dat de commodificatie van de arbeidskracht veralgemeend wordt, met als gevolg een systeem van veralgemeende warenproductie, en dat de dwang tot de productie van relatieve meerwaarde en kapitaalaccumulatie de grondslag legde voor de hedendaagse ecologische en sociale crisis.

Marx dacht het kapitalisme, hoewel hij die term nooit gebruikte, in de eerste plaats in termen van een specifieke productiewijze. De hoofdtrekken ervan bestaan erin dat er een scheiding is tussen de onmiddellijke producent en de productiemiddelen, waarbij de arbeider gedwongen is zijn arbeidskracht te verkopen. Dit veronderstelt dus het bestaan van een arbeidsmarkt, d.w.z. de commodificatie van de arbeidskracht. In de slaveneconomie waarop we in de case van Bahia zullen focussen, is die scheiding tussen de onmiddellijke producent en de productiemiddelen er ook, en is niet de arbeidskracht, maar de arbeider als zodanig gecommodificeerd. Dit heeft specifieke gevolgen die we hieronder zullen bespreken.

Noodzakelijk voor de kapitalistische ontwikkeling van de productiekrachten is dus de aan de kapitalistische productiewijze kenmerkende ‘vrije’ loonarbeider, in de dubbele betekenis van vrij van persoonlijke dominantie zoals in slavernij, en vrij van de productiemiddelen[29], en de functionering van een arbeidsmarkt en de creatie van een arbeidsreserveleger.

Frank en Wallerstein denken met hun model dat uitgaat van de winstmaximerende mercantiele rationaliteit niet het belang van de productieverhoudingen. Bij Frank hangt dit samen met zijn inspiratie die hij haalt bij Baran. Deze verklaart niet hoe de uitbuiting of de monopoliestructuur tot stand komen, noch wat de mechanismen van de surplustoe-eigening zijn. Hij focust enkel op het gebruik van het surplus, en niet op de voorwaarden van de toe-eigening ervan, waardoor het belang van de productieverhoudingen aan de kant wordt geschoven, en daarmee dus ook de klassenanalyse. De metropool-satelliet tegenstelling is op die manier een conflatie van spatiale entiteiten en sociale klassen.

Samen met de verwaarlozing van de productieverhouding ziet Frank een andere fundamentele kwestie over het hoofd. Hij ziet de dynamiek van de kapitalistische productiewijze niet gelegen in de kapitaalaccumulatie door innovatie in het centrum, maar louter in de transfer van het surplus uit de periferie naar het centrum, naast het opleggen van een bepaalde arbeidsdeling (grondstofproductie in de satellieten) en exportafhankelijkheid van de periferie in functie van het centrum.

De specificiteit van de kapitalistische productiewaarde bestaat erin dat deze de ontwikkeling van de productiekrachten niet op een bepaald niveau of ‘stadium’ brengt[30], maar ze een bepaald ontwikkelingsritme oplegt[31]. Ze is gekenmerkt door een systematische tendens tot economische groei doorheen de productie van relatieve meerwaarde, mogelijk gemaakt door de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit (vandaar dan ook dat die systemische groeidwang ons vandaag in een enorme ecologische crisis bracht). Prekapitalistische productiewijzen daarentegen expanderen enkel binnen bepaalde limieten omdat ze gefocust zijn op de productie van absolute meerwaarde[32]. Het is precies dat proces van de productie van relatieve meerwaarde dat Wallerstein en Frank over het hoofd zien bij hun analyse van het kapitalisme. Zij hebben een louter kwantitatieve visie op economische ontwikkeling, die zich beperkt tot de incorporatie van de wereld binnen het systeem, specialisatie en surplustransfer, maar incorporeren niet de accumulatie via innovatie, maar enkel de productie in functie van winst op de markt.

In de kapitalistische productiewijze bepaalt de klassenstructuur van de hele economie dat de reproductie van de productie-eenheden afhankelijk is van hun capaciteit om de productie te doen toenemen, dus te accumuleren, waartoe de ontwikkeling van de productiekrachten noodzakelijk is. Het probleem van de oorsprong van het kapitalisme is dus het probleem van de oorsprong van de vrije loonarbeid en de commodificatie van de arbeidskracht en productiemiddelen, en niet de oorsprong van de wereldmarkt, waarvan het systeem van de vrije arbeidskracht als manier van arbeidscontrole, zou afgeleid zijn.

De belangrijkste kritiek gaat dus over het vraagstuk of zeer verschillende productievormen zomaar over een kam geschoven kunnen worden. Het kleine boerendom, de hacienda’s en andere plantages allemaal ‘kapitalistisch’ noemen, is op veel kritiek gestoten van een hele reeks auteurs. Vaak lijkt het alsof het debat eigenlijk verwordt tot een soort conceptueel fetisjisme, namelijk over de correcte definitie van bepaalde noties zoals kapitalisme, productiewijze etcetera. Vaak wordt gesteld dat er geen echte onenigheid is, maar dat het gaat om een tamelijk steriel debat over de karakterisering van de maatschappijformaties in kwestie. Dat is bijvoorbeeld de opvatting van Banaji, die stelt dat zowel Frank als Laclau een kritiek formuleren op het dualisme, en de primauteit van de wereldmarkt erkennen[33]. Nochtans is er een reëel belang in de discussie wanneer die wordt gefocust op een analyse van de klassenstrijd die zich binnen die structuur afspeelt. Het belang van Laclau zijn bijdrage bestaat er precies in te benadrukken dat niet enkel de commerciële metropool-satelliet verhouding, maar ook de productieverhoudingen zelf als strijdverhoudingen in de analyse moeten worden betrokken, en een extra onbepaaldheid in de maatschappelijke dynamiek brengen.

De niet-kapitalistische productieverhoudingen in Latijns-Amerika zijn volgens Laclau perfect compatibel met de oriëntatie van de productie op de wereldmarkt[34]. Meer zelfs, die verhoudingen worden versterkt door de productie voor die markt. De toename van de vraag uit de wereldmarkt leidde immers tot het succes van de haciendas en de toename van het surplus dat op die wijze kon worden gerealiseerd. In die zin kan de dwang van de wereldmarkt zelfs leiden tot wat men de ‘herfeodalisering’ of ‘second servitude’ is gaan noemen. Laclau ontwaart b.v. op het eind van de 19^de eeuw een toenemende landbouwproletarisering.

Deze wordt gedacht naar het model van de zogeheten ‘tweede golf van horigheid’ waarbij Oost-Europese boeren die in de vijftiende eeuw nog vrij waren hun lot zagen veranderen in de loop van de zestiende eeuw en voor de tweede keer horig werden[35]. Het gaat hier om herfeodalisering, de herinvoering van het feodaal stelsel. Dit had te maken met de ingrijpende conjuncturele tegenslagen aan het begin van de zestiende eeuw waardoor Oost-Europa werd teruggeworpen tot de koloniale status van grondstoffenproducent. Een tweede golf van horigheid was daarvan het meest in het oog lopend facet. De oorzaak hiervan ligt enerzijds in externe factoren, zoals de enorme toename van de West-Europese vraag naar voedsel en grondstoffen. Intern speelde de wedloop tussen staat, stad en landadel, waarbij de laatste bijna overal op een sleutelpositie zat. Beslaglegging op arbeidskracht (en ook vruchtbare grond) was de motor achter het succes van de feodale heren. Dit kon slechts doorheen een periode van intense sociale strijd die leidden tot het mislukken van de boerenopstanden. Deze economische eenheden zijn dus niet strikt autarkisch, gezien ze ‘van bovenaf’ openstonden.

De intensificatie van de serviele verhoudingen zijn een antwoord van de prekapitalistische instituties op toegenomen handelsmogelijkheden. Op dit niveau moet de articulatie van de prekapitalistische landbouwonderneming met de kapitalistische productieverhoudingen in andere sectoren worden gedacht. De ‘feodale’ heer was een radertje in het handelskapitalistisch systeem.

Ook de Latijns-Amerikaanse landheren zijn geen kapitalisten in de mate dat ze niet uit alle macht zochten hun productiekosten omlaag te krijgen, omdat alles vanzelf ging, en maakten zich nauwelijks druk om hun gronden te verbeteren. Ze zagen af van iedere reële investering en stelden zich zoveel mogelijk tevreden met hun horigen als leveranciers van gratis arbeidskracht. Pas vanaf 1820 werd deze specifiek kapitalistische rationaliteit geïntroduceerd[36].

Het affirmeren van het feodale karakter van de productieverhoudingen in de Latijns-Amerikaanse landbouw is niet een terugvallen op de klassieke dualistische thesen volgens Laclau. Volgens die thesen is er nauwelijks een connectie tussen de moderne en traditionele sector.

In plaats daarvan moeten de twee als intern gerelateerd worden beschouwd. De moderniteit van de ene is precies een functie van de achterlijkheid van de ander. Op een meer lucide manier dan bij Frank komt Laclau opnieuw met de stelling van de ontwikkeling van onderontwikkeling op de proppen, maar nu gebaseerd op productie- in plaats van op marktverhoudingen[37].

In plaats van die vaagheid die berust op het onderscheiden van één enkele contradictie, die tussen satelliet en metropool die gekenmerkt is door de transfer van het surplus zoals dat door Baran werd begrepen, moet volgens Laclau een onderzoek gebeuren naar de concrete afhankelijkheidsrelaties in concrete productiewijzen[38]. Hij geeft het voorbeeld van de middeleeuwse ongelijke ruilverhoudingen tussen West-Europa en het Oostelijk gebied rond de Middellandse Zee, waarbij er een dispariteit bestond wat betreft de prijsniveaus ten voordele van West-Europa, waardoor het surplus van de oostelijke middellandse zee kon worden geabsorbeerd in het westen. Deze concrete contradictie is duidelijk een andere dan de loonverhouding in de productiesfeer. De Europese expansie tijdens de mercantilistische periode moet volgens Laclau beschouwd worden als een uitbreiding van dit proces op wereldschaal. Door haar monopoliepositie kon Europa de warenprijzen in het overzeese imperium bepalen ten voordele van zichzelf. Dit gaf aanleiding tot een versterking van de extra-economische dwang in de periferie en de verhoging van de uitbuiting van de arbeidskracht.

Het kapitalistisch tijdperk van de Europese expansie daarentegen is gebaseerd op een ander soort afhankelijkheidsverhouding dan deze. Volgens Laclau is het het mechanisme van de nivellering van de winstvoet dat een cruciale rol gaat spelen in het wegdraineren van het surplus naar het centrum.

De accumulatievoet van het kapitaal is afhankelijk van de winstvoet, de cruciale economische variabele. Die winstvoet is op haar beurt volledig bepaald door de meerwaarde en de organische samenstelling van het kapitaal. De toename van die laatste is de mogelijkheidsvoorwaarde voor de expansie van de kapitalistische productiewijze. De toename van de technologie leidt tot een toename van de productie van relatieve meerwaarde, van het arbeidsreserveleger en tot de daling van de lonen, maar tegelijk tot een tendentiële daling van de winstvoet.

Cruciaal is nu dat productie-eenheden met een lage techniek of met een buitensporige uitbuiting van de arbeidskracht een tegengewicht bieden voor de dalende winstvoet door de toename van de organische samenstelling van het kapitaal in de industriële sectoren.

In die zin speelt de hacienda met haar lage organische samenstelling van het kapitaal, de extra-economische dwang en het grote arbeidsreserveleger dat arbeidskracht goedkoop maakt, een cruciale rol in het op peil houden van de winstvoeten in het centrum. De expansie van de kapitalistische productiewijze in het centrum is op die manier gefundeerd op de niet-kapitalistische productiewijzen in de periferie.

Opgemerkt moet worden dat er echter op de wereldmarkt als zodanig geen nivellering van de winstvoet plaatsgrijpt[39]. Er is immers geen perfecte kapitaalmobiliteit op internationaal niveau. Dat is precies de mogelijkheidsvoorwaarde opdat er ongelijke ruil zou kunnen bestaan: een nivellering van de winstvoet zou immers gepaard gaan met gelijke productieprijzen. Wat wel gebeurt, en daar wees Marx op in het derde deel van Het Kapitaal, is dat de hogere koloniale winsten worden gerepatrieerd en voor zover er geen monopolies bestaan, deelnemen aan de nivellering van de winstvoet in het moederland[40].

Een van de cruciale problemen in de discussie is de kwestie van de analyse-eenheid. Frank denkt op de eerste plaats op het niveau van de wereldeconomie, waarbij het criterium voor de uitbuitingsverhoudingen de ruil is. Met die ruilverhoudingen zijn verder verschillende lagere vormen van uitbuiting compatibel. De echte uitbuiting vindt volgens Frank plaats tussen economische systemen, die hij positioneert aan de hand van de tegenstelling metropool/satelliet. Laclau daarentegen, argumenteert dat Frank daardoor de specificiteit mist van de uitbuiting, die zich in de eerste plaats op het niveau van de productie afspeelt. Uitbuiting hangt samen met een bepaalde productiewijze, met bepaalde productieverhoudingen. De voorwaarde waaronder we slechts kunnen spreken van kapitalistische uitbuiting is dat er vrije loonarbeid bestaat.

De discussie over of nu het wereldsysteem dan wel de productiewijze of productieverhoudingen de geschikte analyse-eenheid vormen, is een steriele discussie. Alle verschillende niveaus moeten uiteindelijk in de analyse worden betrokken, en niet slechts één ten koste van de andere. Laclau en de theorie over de articulatie van productiewijzen hebben een voetje voor op Frank omdat ze de twee vermelde niveaus (het economisch systeem en de productiewijze) pogen te integreren. Wat echt van belang is in de discussie, en onderliggend is aan de kwestie van de analyseniveaus, is het vraagstuk van de verhouding tussen de productie- en circulatiesfeer.

De cruciale vraag is of het feit van de dominantie van het handelskapitaal in het wereldsysteem vanaf de 16^de eeuw zoals Frank meent als voldoende oorzaak kan gedacht worden voor de vorm die de binnenlandse economische structuur van de koloniën aanneemt. Hoewel Marx de kracht van het handelskapitaal erkent, meent hij dat het op zich niet kan instaan voor de transformatie van de bestaande productiewijze: “all development of merchant's capital tends to give production more and more the character of production for exchange-value and to turn products more and more into commodities. Yet its development (…) is incapable by itself of promoting and explaining the transition from one mode of production to another”[41].

Daarentegen is het perfect mogelijk dat de dominantie van het handelskapitaal gepaard gaat met niet-kapitalistische productiewijzen, zoals de koloniale slavenproductiewijze zoals we die hierna zullen bespreken. “The independent and predominant development of capital as merchant's capital is tantamount to the non-subjection of production to capital, and hence to capital developing on the basis of an alien social mode of production which is also independent of it. The independent development of merchant's capital, therefore, stands in inverse proportion to the general economic development of society”[42].

Niettemin is het onweerlegbaar dat het ontstaan van het mercantiele stelsel een enorme impact heeft gehad op perifere stelsels. Soms slaagde het erin zich succesvol te articuleren met de bestaande productiewijze (b.v. Rey zijn analyse over de articulatie van de slavenhandel met de verwantschapsproductiewijze[43]). Soms, zoals in de Bahiaanse slavenproductiewijze, vond een radicale transformatie van de bestaande maatschappelijke verhoudingen plaats waar doorheen een vaak bloedige strijd nieuwe productievormen konden opgezet worden. Deze zijn voor een deel importproducten van de kolonisatoren, maar kunnen daar geenszins toe gereduceerd worden.

De vraag waarrond het Frank/Laclau debat draait, heeft dus te maken met het relatieve belang van de productie- en circulatiesfeer in de ontwikkeling van de perifere maatschappijformaties.

Marx zelf stelt in de inleiding van de Grundrisse dat “productie, distributie, ruil en consumptie (…) alle leden van een totaliteit zijn, onderscheiden binnen een eenheid. De productie is het dominante moment zowel ten aanzien van zichzelf, voorzover zij antithetisch gedefinieerd wordt, als ook ten opzichte van de andere momenten”. “Een specifieke productie determineert dus een specifieke consumptie, distributie en ruil alsmede specifieke verhoudingen tussen deze verschillende momenten”[44]. Vandaar de nadruk die vele marxisten leggen op de verklarende prioriteit van de productiesfeer, wat aanleiding gaf tot de productiewijze-benadering. Daarbij wordt echter vaak over het hoofd gezien dat er “wisselwerking plaatsvindt tussen de verschillende momenten. Dat is het geval bij ieder organisch geheel”[45]. Dit betekent dat concreet moet worden nagegaan hoe de verhouding van het belang van ruil en van productie is in de onderontwikkeling van de periferie. Dat kan niet a priori op theoretische wijze gebeuren, maar enkel a posteriori, empirisch. Dit is een intuïtie waaraan o.a. Mandel trouw is. Hij stelt bijvoorbeeld dat “zowel vóór de Eerste Wereldoorlog als ook tussen de twee wereldoorlogen in, de ongelijke ruil kwantitatief ondergeschikt was aan de rechtstreekse productie en directe overdracht van de koloniale surpluswinsten. In dit tijdperk waren de koloniale surpluswinsten de hoofdvorm van de uitbuiting van de Derde Wereld door de metropolen, de ongelijke ruil een nevenvorm.”[46] We zullen argumenteren dat de bepaling van het belang van productie- en ruil niet kan berusten op een bepaalde economische rationaliteit, of op zogeheten ‘bewegingswetten’ van een bepaalde productiewijze, maar dat beide fundamenteel strijdverhoudingen zijn, en dus onbepaald blijven. Een empirische analyse van die verhoudingen moet dus in de plaats komen van het postuleren van theoretische entiteiten als ‘bewegingswetten’.

De commerciële verhoudingen hebben dus wel degelijk een invloed op de structurering van de productiewijze. “The extent to which products enter trade and go through the merchants' hands depends on the mode of production, and reaches its maximum in the ultimate development of capitalist production, where the product is produced solely as a commodity, and not as a direct means of subsistence. On the other hand, on the basis of every mode of production, trade facilitates the production of surplus-products destined for exchange, in order to increase the enjoyments, or the wealth, of the producers (here meant are the owners of the products). Hence, commerce imparts to production a character directed more and more towards exchange-value”[47].

Ook het zogeheten neomarxisme en de theorie van het perifeer kapitalisme (Samir Amin) gaan uit van die organische eenheid van beide sferen en brengen een zekere convergentie tot stand tussen productionistische en circulationistische benaderingen. Volgens hen kunnen de kapitalistische ruilverhoudingen worden gemedieerd door niet-kapitalistische productievormen (b.v. familiale landbouw). Het kapitalistische wereldsysteem veronderstelt niet dat het kapitaal een directe controle heeft over het productieproces waarbij de arbeid gescheiden is van de productiemiddelen.

Dit is in tegenstelling tot de articulatie-benadering, die stelt dat de persistentie van de prekapitalistische productiewijze de expansie van de kapitalistische productiekrachten blokkeert, en dat de mogelijkheid dat de niet-kapitalistische productiewijze de kapitalistische productieverhoudingen mediëren uitgesloten is in de mate dat ze onafhankelijke reproductievoorwaarden heeft[48]. De reproductievoorwaarden van de lokale productiewijze zouden zich dan op een ander niveau of ‘analyse-eenheid’ bevinden dan wanneer beschouwd vanuit de wereldsysteemanalyse. In deze tekst wordt echter gefocust op de slavenproductiewijze in Bahia, waar de reproductievoorwaarden bij uitstek samenhangen met de commerciële verhoudingen van de slavenhandel. Dat betekent dat de reproductie van de lokale productiewijze geenszins los gezien kan worden van de verhoudingen op de wereldmarkt.

Rey en Dupré stelden terecht dat het bestaan van markten onvoldoende was voor de transformatie van een ‘traditionele’ samenleving. Het bestaan van een marktvraag creëert op zich geen ‘homines economici’. Ook in Bahia leek de indigene bevolking niet op een volgens de kolonisten ‘rationele’ manier te reageren op de marktmogelijkheden.

Bij dat soort mislukte articulaties, zoals in Bahia het geval was, blijkt een flinke portie geweld en een cultureel offensief noodzakelijk te zijn om de lokale productiewijzen te transformeren of te vernietigen en de productiekrachten te produceren die inzetbaar zijn in het koloniale project.

De alomtegenwoordige mercantiele rationaliteit in de periferie kan daarom volgens Kahn niet anders begrepen worden dan in termen van de relatieve hegemonie van een mondiale handelaarsklasse[49]. Het bestaan van een markt mag niet genaturaliseerd worden. De eigenlijke oorzaak ervan moet gezocht worden in bepaalde maatschappelijke verhoudingen, in casu de verhouding tussen handelaars, grondeigenaars en boeren.

Kahn suggereert op die manier dat het bestaan van serviele arbeidssystemen in de periferie niet het gevolg is van de rationaliteit van de wereldmarkt als zodanig, maar van de hegemonie van de Europese mercantiele klasse[50]. Deze zou erin slagen de kolonialen die zich in de periferie settelen, aan zich te binden via mechanismen van leningen en schuld, slavenhandel of via interventies van het staatsapparaat, en zo de winstmaximerende rationaliteit algemeen ingang te doen vinden.

Het is ook de hegemonie van de mercantiele klasse die ervoor zorgt dat er handelsbarrières bestaan, waardoor de monopolies blijven bestaan. Dit klopt grotendeels voor Bahia, waar bijvoorbeeld het vlotensysteem de planters bijzonder afhankelijk maakt van de mercantiele klasse met haar monopolies. Ook qua klassenachtergrond hebben vele planters in Bahia hun oorsprong in de handelsburgerij of anders in lagen van nieuwe christenen, die in Portugal een lage status hebben, maar door hun nieuwe rijkdom zich in de kolonie de traditionele, adellijke vormen van sociale legitimiteit wensen aan te meten[51]. Pas later worden meer planters echte Brazilianen in plaats van immigranten, hoewel de band met Europa sterk blijft, vooral bij belangrijke families. Met hun deels mercantiele achtergrond brengen ze hun eigen culturele rationaliteiten mee.

Dat de mercantiele klasse echter de hegemonie had in Bahia, is bijzonder discuteerbaar. Zo is het pas vanaf 1700 dat haar politieke en maatschappelijke status werkelijk gaat wegen, naast de predominantie van de planterklasse[52]. Politieke activiteit in Bahia was in de eerste plaats de plicht en het privilege van de planters. De ‘câmara’ of gemeenteraad, waar werd beslist over prijzen, belastingen, wegenbouw of slavencontrole, werd bijvoorbeeld gedomineerd door de belangen van de suikerplanters, en veel minder door die van de handelaars[53]. Daardoor vormden de planters het machtigste segment in de maatschappij, enkel beperkt door de koninklijke magistraten, hoewel deze laatsten weinig controle hadden op het leven in de engenhos.

Anderzijds kwam de stimulans tot economische ontwikkeling wel vanuit het koloniale staatsapparaat. In 1533 voerde koning Don João III het captaincy-systeem in[54]. Daartoe werd de kuststreek verdeeld in 15 percelen die aan een aantal Portugese edelen werden gegeven, die een aantal rechten en privileges kregen in ruil voor de plicht tot kolonisatie en economische ontwikkeling. Door de moeilijke verhouding met de inheemse bevolking en de verwaarlozing door de edelen in kwestie, mislukte dit donatorio-systeem aanvankelijk. De weinige successen hingen af van voldoende kapitaalsinvestering (afhankelijk van de handelaarsklasse) en de goeie ingesteldheid van de donatorio. Het waren vooral zij die dichte banden hadden met de mercantiele klasse[55].

Daarnaast zijn er ook sterke culturele barsten in de vermeende mercantiele hegemonie. Hoewel de suikerindustrie en de winst daarop het dagelijks leven van de planters volledig tekenden, bestond hun centrale preoccupatie daarnaast in het verwerven van adellijk prestige en titels. De winsten uit de suikerproductie vormden daar het middel toe, maar soms doorsneed de sociale statuslogica de economische winstrationaliteit, zodat soms in het licht van deze laatste irrationele beslissingen werden genomen (ut infra).

Om niet in een vorm van functionalisme te vervallen, dient verder te worden verklaard hoe de handelaarsklasse concreet een bepaalde rationaliteit kan opleggen aan de periferie (b.v. in Bahia via stimulansen uit het staatsapparaat), wat de precieze mechanismen zijn van de mercantiele hegemonie (b.v. de gemeenschappelijke culturele en sociale achtergrond, de mechanismen van leningen en schuld). We zullen zien dat de hegemonie van de mercantiele klasse in Bahia zeker niet volledig is, maar sterk wordt doorkruist door andere sociale, niet-mercantiele rationaliteiten, en door het belangrijke conflict tussen planters en handelaars over allerlei modaliteiten van de ruil.

De hegemonie van de mercantiele klasse over de lokale dominante klasse verhindert trouwens ook niet dat de vormen waaronder de arbeid in de periferie wordt gesubsumeerd, verschillen. De concrete maatschappelijke structuur is ook een gevolg van de strijd en het verzet van de lokale dominante klasse (in Bahia de planters) tegen de handelaars, en van de onmiddellijke producenten (de slaven) tegen de lokale elite.

In de 16^de eeuw bestond weinig vrije arbeid zoals Marx die concipieerde voor de kapitalistische productiewijze. De handelskapitalistische verhoudingen die er bestonden lieten toe het surplus toe te eigenen dat in niet-kapitalistische arbeidsverhoudingen was voortgebracht[56]. Ook volgens Hobsbawm was het pas de algemene crisis van de Europese economie in de 17^de eeuw die de transitie inzette naar de kapitalistische productiewijze[57]. Dus kan de zestiende eeuwse handel bezwaarlijk het kapitalisme als productievorm hebben geïntroduceerd in Latijns-Amerika. Men kan niet voorbij de lokale structuur en haar eigen dynamiek, die wat Bahia betreft fundamenteel bepaald is door de slavenverhouding, en al haar culturele, sociale en politieke implicaties.

Het debat gaat over de vraag hoe de maatschappelijke dynamiek begrepen en verklaard kan worden. Wij zullen een poging doen om van binnen de productiewijze-benadering uit beide grote verhalen (de articulatietheorie en de benadering van Frank) te deconstrueren, en te wijzen op het belang van de microcontexten en de culturele, politieke, economische strategieën die daarbinnen door de betrokkenen worden gehanteerd. Dit gaan we doen doorheen een kritiek van de klassieke notie productiewijze, om de onderliggende problematiek binnen te brengen in een radicaal empirische benadering, die tegelijk het belang van het open en onbesliste strijdkarakter van de productieverhoudingen benadrukt.

De discussie rond de notie productiewijze barstte vooral uit in de jaren ’60 en stond centraal in de zogeheten nieuwe economische antropologie[58]. Dit debat is snel verworden tot een bijzonder technisch en steriel debat over de definitie van concepten. Eén van de discussiepunten gaat over de vraag naar de verhouding tussen maatschappijformatie en productiewijze (het onderscheid komt van Althusser). Bestaat de maatschappijformatie uit een articulatie van verschillende productieverhoudingen (Laclau, Rey), of uit één productiewijze (Balibar, Hindess en Hirst, Roxborough), of is de productiewijze een abstract concept waarvan de maatschappijformatie de concrete pendant is en die dus geen empirische referent heeft (Alavi, Banaji[59])? Hoe moet de productiewijze geconceptualiseerd worden? Als articulatie van productiekrachten en –verhoudingen (Balibar, Hindess en Hirst), of ook als geheel van bewegingswetten, reproductiemechanismen, en een bepaalde articulatie met de politiek-juridische en ideologische bovenbouw (Wolpes ‘extended concept’)? In dit hoofdstuk wordt kort ingegaan op deze discussie. De Althusseriaanse invloed erin heeft gezorgd voor het nogal steriel karakter van het debat en vaak de onvruchtbaarheid ervan voor concrete analyses. De uiteenzetting van de productiewijzetheorie is dan ook de aanloop naar een kritiek ervan en naar een uiteenzetting van een radicaal empirische invulling van Marx’ concept.

Het zijn Althusser en Balibar die met hun maatschappijformatie/productiewijze onderscheid de basis hebben gelegd voor een ganse theoretische stroming die we vandaag kennen als de productiewijzebenadering. Vanuit synchroon opzicht zien Althusser en Balibar de maatschappelijke structuur als een articulatie van onderscheiden praktijken, waarbij ze in de maatschappijformatie drie fundamentele ‘instanties’ onderscheiden, namelijk de economische basis, de politiek-juridische bovenbouw, en het maatschappelijk bewustzijn[60]. Op die manier willen ze op zoek gaan naar de invariante elementen die aan elke maatschappelijke structuur toebehoren. Ze laten zo de geschiedenis verschijnen als een opeenvolging van ‘standen’ van die structuur, gekoppelde aan de respectievelijke productiewijzen.

Op die manier onderscheidt Balibar een aantal elementen die invariant zijn aan elke productiewijze: de arbeider, de productiemiddelen (het arbeidsobject en arbeidsmiddel), de niet-arbeider[61]. Die elementen definiëren samen enerzijds de eigendomsconnectie (de maatschappelijke verhouding waarbinnen de meerarbeid wordt toegeëigend) en anderzijds de reële of materiële toeëigeningsconnectie (de maatschappelijke verhouding waarbinnen de natuur wordt toegeëigend), die samen het concept van de productiewijze vormen. Het concept productiewijze refereert dus naar de combinatie van twee verhoudingen en hun interdependentie. Door het spel van die combinatie van elementen in hun twee verhoudingen is een reconstructie van de concepten van alle productiewijzen mogelijk, zelfs als die nooit hebben bestaan. Dit is het programma dat door Hindess en Hirst werd opgepikt (ut infra).

Op basis daarvan is het echter onmogelijk de transitie tussen productiewijzen te denken, dat veronderstelt namelijk een theorie van de reproductie, die circulatie-, distributie- en consumptiewijze omvat. Een productiewijze als combinatie van elementen is statisch, en moet gedynamiseerd worden aan de hand van het concept van reproductie: daardoor worden geïsoleerde productie-eenheden in een systemische relatie tot mekaar gebracht.

Hindess en Hirst sluiten aan bij Balibars benadering voor de productie van het concept productiewijze, maar verwerpen tegelijk het project om een algemene theorie van productiewijzen op te stellen[62]. Ze kiezen voor een beperkte rol voor het concept productiewijze, om elke vorm van idealisme en teleologie te vermijden. Zo reproduceert een productiewijze niet haar eigen eeuwige voorwaarden noch de voorwaarden van haar supersessie (dat laatste zou een teleologie impliceren), maar heeft ze haar bestaansvoorwaarden in de andere instanties van de maatschappijformatie.

In naam van een eigenaardig anti-idealisme radicaliseren de auteurs Althusser en introduceren ze op de meest flagrante wijze het onderscheid tussen theoretisch en reëel object. Ze verwerpen de klassieke benadering waarin een particuliere productiewijze wordt gerepresenteerd als een variant van een algemene structuur, die staat voor de productie in het algemeen, en die zich manifesteert in verschillende realisaties van die structuur, waarbij de verschillende combinaties van de elementen van die structuur de verklaring zou uitmaken van reële historische effecten. Dit leidt volgens de auteurs tot idealisme omdat het verschil tussen concepten gezien zou worden als oorzaak van de differentiatie in het reële, wat een vorm van idealisme is. De structuur van de geschiedenis zou immers de structuur van relaties tussen ideeën zijn. In de geschiedenis zou een rationele orde aanwezig zijn, waarin historische fenomenen de uitdrukking zijn van een bepaalde idee. Adequate kennis van een bepaald historisch fenomeen zou identiek zijn met haar essentie (d.w.z. de idee die uitgedrukt wordt in de fenomenen). Daardoor zou de structuur van de geschiedenis de structuur van de relaties tussen ideeën zijn, de historische beweging zou het effect zijn van de contradicties van essenties. Het opzetten van een geschiedenisfilosofie die de geschiedenis als een rationele orde ziet, verklaart de fenomenen immers in termen van de essenties die ze uitdrukken, of die essenties nu ‘Geist’ zijn of productiekrachten- en verhoudingen. Een wetenschappelijke benadering moet volgens de auteurs komaf maken met de expressieve, teleologische causaliteit, die een vorm is van essentialisme.

Er bestaan echter wel algemene concepten. Er is bijvoorbeeld het algemeen concept productiemiddel, waarvan de functie is de voorwaarden te specifiëren waaraan een concept moet voldoen om het concept te zijn van een particuliere productiewijze. Die algemene concepten zijn het theoretisch productiemiddel voor de concepten van bepaalde productiewijzen, die kunnen worden geconstrueerd (niet gededuceerd) uit algemene concepten. In de hierna volgende kritiek op het althusserianisme gaan we in op de scheiding tussen ideëel en reëel object die zo in naam van het anti-idealisme door Hindess en Hirst wordt geïntroduceerd.

Op die wijze specifieert het concept productiewijze de condities van een concept om het concept te zijn van een bepaalde productiewijze. Productiewijze wordt door Hindess en Hirst gedefinieerd als “een gearticuleerde combinatie van productiekrachten en productieverhoudingen, gestructureerd door de dominantie van de productieverhoudingen”[63]. Die laatste definiëren immers de particuliere wijze van toe-eigening van de meerarbeid en de distributie van de productiemiddelen. Zo vindt in de kapitalistische productiewijze de toe-eigening via ruil plaats, waarbij de meerarbeid de vorm van meerwaarde aanneemt, en zijn de productiemiddelen in handen van de kapitalistische klasse. Die meerarbeid is noodzakelijk aanwezig in alle productiewijzen, die enkel onderling verschillen met betrekking tot de specifieke toe-eigeningswijze.

Productiekrachten worden gedefinieerd als verschillende combinaties van de persoonlijke activiteit van de mens (arbeid), het subject en het instrument van de arbeid. Ze zijn dus een articulatie van deze elementen, en vallen niet samen met de elementen zelf[64].

Die productiekrachten zijn in een bepaalde productiewijze gearticuleerd met de productieverhoudingen. Dit wil zeggen dat het niet om een gewone juxtapositie gaat, en dat geen definitie van de productiekrachten of –verhoudingen mogelijk is onafhankelijk van de productiewijze waarin beide worden gecombineerd. Daaruit concluderen Hindess en Hirst dat wanneer uit de wijze van toe-eigening van de meerarbeid niet de productiekrachten kunnen worden gededuceerd, dat die wijze van toe-eigening dan niet het concept van een bepaalde productiewijze kan definiëren. Bijgevolg is de Aziatische productiewijze niet te beschouwen als een aparte productiewijze, omdat de toe-eigening door middel van belasting en rente geen productieverhouding zou zijn in de zin dat ze geen deel uitmaakt van een gearticuleerde combinatie van productiekrachten en -verhoudingen.

Het omgekeerde, een deductie van de productieverhoudingen uit de productiekrachten, is onmogelijk. Uit de technische differentiatie van het arbeidsproces kan nooit de maatschappelijke arbeidsdeling worden gededuceerd. Hoewel we de Althusseriaanse benadering van productiewijzen zullen verwerpen, is de idee dat van de technische voorwaarden van de productie niet de productieverhoudingen kunnen worden afgeleid, een belangrijk inzicht. Ook Schwartz, de auteur waar we voor onze case Bahia te rade gingen, vervalt af en toe in die richting. Ook bij Meillassoux zijn impliciet de productiekrachten dominant, vooral dan de exploitatiewijze van de grond. Hij onderscheidt twee productiewijzen. In de eerste, in jagers/plukkerssamenlevingen, is het land subject van de arbeid. Daar is het product onmiddellijk beschikbaar door het land. In de tweede is het land instrument van arbeid. Met andere woorden, de verhouding ten opzichte van het land is bepalend. Meillassoux lijkt te suggereren dat uit de vorm van de exploitatie van de grond de productieverhoudingen kunnen worden gededuceerd. De meerarbeid, die in de door Meillassoux geanalyseerde zelfvoorzienende landbouwgemeenschappen wordt geproduceerd door de juniors, wordt toegeëigend door de senioren. De macht van de senioren steunt volgens de auteur op hun kennis van de productietechniek die relatief complex is. De groep is afhankelijk van de technische vaardigheid en kennis van de leider.

Ook Terray gaat uit van een unitaire correspondentie tussen productiekrachten en –verhoudingen, waarbij de productiewijze wordt geïdentificeerd in termen van de productiekrachten, die vooral bepaald zijn door de manieren waarop de menselijke coöperatie in de arbeid wordt georganiseerd[65]. Op die manier reduceert hij net als Meillassoux, die de nadruk niet legde op vormen van coöperatie, maar op de exploitatie van de grond, de economie tot de dominantie van de technologie.

In het volgende hoofdstuk zullen we argumenteren dat productieverhoudingen en –krachten niet onderscheiden kunnen worden zoals hier het geval is. Hier worden duidelijk twee verhoudingen onderscheiden (de reële toe-eigeningsrelatie, zeg maar de relatie tussen mensen en natuur, en de maatschappelijke toe-eigeningsrelatie, tussen mensen onderling), die daarna onderling ‘gearticuleerd’ worden. We zullen argumenteren dat een subtielere benadering ook productiekrachten als een productieverhouding ziet. Dit staat tevens beter toe de strategieën van microverzet op de plantage te denken.

Het Althusseriaanse model van de articulatie van ‘instanties’ wordt door de auteurs verder gedacht op het niveau van de maatschappijformatie. Daarbij is de economische instantie bepalend, maar kent haar mogelijkheidsvoorwaarden in de andere niveaus[66]. Het concept maatschappijformatie omvat volgens de auteurs de productiewijze samen met haar economische, politieke en ideologische mogelijkheidsvoorwaarden. De mogelijkheidsvoorwaarden van de dominante productieverhoudingen kennen aan elk niveau een bepaalde mate van effectiviteit en interventiewijze toe[67]. De productiewijze definieert de structuur van de economische sociale verhoudingen, die op hun beurt de rest als hun mogelijkheidsvoorwaarde bepalen.

Hindess en Hirst deden er alles aan om niet in vormen van functionalisme of teleologie te vervallen. Toch komen ze daardoor terecht in circulaire redeneringen. Ze zien bijvoorbeeld enerzijds de bovenbouw als bestaansvoorwaarde van de economische structuur, en anderzijds houden ze vast aan de idee van de determinatie in laatste instantie door de economische structuur. Die twee zijn enkel te verzoenen door middel van een teleologie. Dat gaat de auteurs in kwestie later de stelling doen aannemen dat de verschillende niveaus van de maatschappelijke structuur noodzakelijk niet corresponderen, en dat leidt hen weg van het historisch materialisme naar een soort systemisch pluralisme[68]. De andere weg die overblijft is het historisch materialisme en haar fundamentele concepten op een andere wijze te definiëren dan de traditionele (en althusseriaanse) interpretatie, zoals wij in het volgende hoofdstuk zullen doen.

Ernesto Laclau is in de discussie over het concept productiewijze belangrijk omdat hij precies één van de grondleggers is van het debat over de Latijns-amerikaanse koloniale productiewijze. Hij definieert een productiewijze als “een geïntegreerd geheel van sociale productiekrachten en productieverhoudingen gelinkt aan een bepaald type van eigendom van de productiemiddelen”[69]. Onder het geheel van de productieverhoudingen is de verhouding die bepaald is door de eigendom van de productiemiddelen dus essentieel. Die determineert de distributie van het economisch surplus en de arbeidsdeling. Deze laatste is de basis van de mogelijkheid tot de expansie van de productiekrachten.

Een productiewijze is dus een logische en wederzijds gecoördineerde articulatie van

Deze vormen samen een totaliteit, waarbinnen de eigendom van de productiemiddelen beslissend is.

De feodale productiewijze is volgens Laclau deze waarbij het economisch surplus wordt geproduceerd door arbeidskracht die onderworpen is aan buiteneconomische dwang, toegeëigend door de niet-arbeider, en waarbij de eigenaar van de productiemiddelen de onmiddellijke producent is. De (feodale) productieverhoudingen in Latijns-Amerika bestaan volgens hem zoals reeds vermeld niet exogeen t.o.v. het kapitalisme, maar ze zijn een intrinsiek gestructureerd deel van een breder systeem. Het was, net zoals de ‘second servitude’ in Oost-Europa, onder invloed van de externe markt dat prekapitalistische productieverhoudingen werden versterkt of zelfs uitgevonden. Laclau is dus akkoord met Frank dat de Latijns-amerikaanse exportgeoriënteerde plantages deel uitmaken van de kapitalistische wereldmarkt, maar dat maakt niet dat hun productieverhoudingen kapitalistisch zijn. De plantage-economie is onderworpen aan de algemene bewegingswetten van het kapitalisme zonder dat haar productiewijze zelf kapitalistisch is. Alleen formeel is de dominante productiewijze de kapitalistische[71].

Die brede definitie van de feodale productiewijze als gekenmerkt door buiteneconomische dwang staat hem ook toe de kloof te overbruggen die bestond in het denken over de transitie van de Europese feodale productiewijze, begrepen in termen van persoonlijke afhankelijkheid (servitude), naar de kapitalistische[72]. Anderzijds gaat Laclau zijn benadering naar een soort universalisering van alle niet-kapitalistische productiewijzen, die alle feodale worden, want gesteund op niet-economische dwang. Hij mist de specificiteit die bijvoorbeeld Rey wel behoudt wanneer deze in de feodale productiewijze de verhouding tussen kleine boeren en de private grondeigendom benadrukt.

Daarnaast mist hij ook het punt dat de plantage-arbeiders wel degelijk gescheiden zijn van de productiemiddelen. In de slavenproductiewijze zoals in Bahia is de extra-economische dwang een zeer specifiek fenomeen, dat niet te maken heeft met het bezit van de productiemiddelen door de onmiddellijke producenten, maar dat samenhangt met het feit dat niet de arbeidskracht, maar de arbeider als zodanig gecommodificeerd is.

Laclau maakt ongeveer parallel aan Balibar en Althusser het onderscheid productiewijze/economisch systeem[73]. Het economisch systeem is kapitalistisch in de zin dat het geconstitueerd wordt door marktrelaties. Belangrijker dan dit zijn volgens Laclau echter de productieverhoudingen. Hij gaat uit van een beperkt concept van productiewijze dat geen definitie omvat van de bewegingswetten ervan, waardoor de wederzijdse relaties tussen productiewijzen in een economisch systeem niet worden gegeven in de definitie van productiewijzen, maar behoren tot het niveau van het economisch systeem als zodanig. Op dit punt wijkt hij af van de klassieke articulatietheoretici, die van het feit dat de reproductievoorwaarden en bewegingswetten op het niveau van de productiewijze gedacht moeten worden (Rey, Wolpe), hun voornaamste argument maken tegen de theorieën van b.v. Frank en Wallerstein. Voor Bahia is dit zoals gezegd niet het geval. De reproductie van de arbeidskracht hangt er op een beslissende manier af van de continue import van Afrikaanse slaven. De kapitaalinstroom vanuit de mercantiele klasse is cruciaal voor de reproductie van het engenho-systeem. Overigens, of de ‘bewegingswetten’ op het niveau van de productiewijze moeten worden gedacht, is irrelevant. We zullen deze notie van de ‘bewegingswetten’ in hoofdstuk 4 deconstrueren.

Het onderscheid tussen productiewijze en economische systeem bij Laclau is discutabel. Op welk punt wordt een productiewijze een economisch systeem bijvoorbeeld? Hij wordt geconfronteerd met de contradictie tussen enerzijds de idee dat de bewegingswet van de kapitalistische productiewijze de bewegingswet van het economisch systeem als geheel determineert, waardoor het concept van het wereldsysteem afgeleid wordt van het concept van de kapitalistische productiewijze, en anderzijds de idee dat het economisch systeem bestaat uit een articulatie van productiewijzen. Een mogelijke oplossing voor dit probleem die door Wolpe wordt voorgesteld, is het kapitalistisch wereldsysteem te beschouwen als de articulatie van economische units op basis van verschillende productiewijzen, waarvan de eenheid wordt bepaald door de beweging van de winstvoet[74].

Wolpe onderscheidt twee manieren waarop het concept productiewijze kan worden gehanteerd[75]. Enerzijds is er wat hij noemt het ‘restricted concept’, dat hij terugvindt bij Poulantzas, Hindess en Hirst, Laclau en Brenner. Zij stellen dat het koppel productieverhoudingen/productiekrachten het concept productiewijze volledig definieert. De reproductiemechanismen en bewegingswetten van de economie vallen erbuiten. Het restricted concept omvat enkel de verhoudingen tussen de agenten en de productiemiddelen binnen een individuele, geïsoleerde onderneming, en niet de mechanismen die verschillende ondernemingen verbinden of het proces van de reproductie van de productieverhoudingen en –krachten[76].

Anderzijds is er het ‘extended concept’, verdedigd door onder andere bepaalde geschriften van Balibar en Bettelheim, dat ook de twee laatste omvat. Dit onderscheid is vooral belangrijk voor de articulatietheorie.

Het is vooral Pierre-Philippe Rey die de grondlegger is van de theorie van de articulatie van productiewijzen. Maar ook Laclau, Wolpe, en anderen hadden hierin belangrijke bijdragen.

Het is Althusser die deze term introduceerde in het marxistische debat, zonder ze echter nauwgezet te definiëren. Ken Post stelt dat de term ten minste twee betekenisniveaus heeft: ‘samen brengen’, en ‘uitdrukking geven aan’[77]. Hij meent dat die dubbele betekenis de relatie tussen de economische basis en de andere ‘instanties’ uitdrukt: zij zijn niet enkel verbonden, maar het politieke geeft ook uitdrukking aan het economische. Bij Althusser lijkt het daarentegen om een specifiek soort verbinding te gaan waarvan de aard niet zozeer ‘expressiviteit’ is, maar wel ‘effectiviteit’ (reading capital p. 178 en 313). Er is een analogie met de marxiaanse notie ‘Gliederung’[78], dat komt van het Duitse ‘Glied’, lidmaat. Het beeld is anatomisch, het suggereert de gestructureerde link tussen de ledematen van een lichaam. Bij Althusser is de notie ‘articulatie’ gebruikt als anatomische metafoor om relaties van verbinding en effectiviteit tussen verschillende niveaus van allerlei dingen aan te duiden. Niettemin spreken Althusser noch Balibar over de articulatie van productiewijzen. Ze erkennen het bestaan van die problematiek, maar drukken het niet op deze wijze uit.

De grondlegger van deze benadering, Rey, wilde voorbij het structuralisme veel nadruk leggen op klassenstrijd, maar blijft toch schatplichtig aan de structuralistische benadering[79]. Hij gaat in Balibariaanse stijl de concepten maatschappijformatie en productiewijze hanteren en ze analyseren vanuit het gezichtspunt van de reproductie. Een maatschappijformatie bestaat daarbij uit een articulatie van verschillende productiewijzen waarin er één domineert. In die articulatieverhouding staan twee productiewijzen in contradictie ten opzichte van mekaar, maar ze moeten niettemin beide worden gereproduceerd, en de reproductievoorwaarden moeten compatibel zijn. Dat die articulatie een contradictorisch proces is, houdt in dat de prekapitalistische vormen in kwestie tegelijk worden ondermijnd en gehandhaafd[80].

Het doel van Rey is via de analyse van de articulatie van productiewijzen de materiële basis en het functioneren van klassenallianties te onderzoeken. Hij wil dus politieke kwesties duiden via een productiewijzebenadering. Deze intuïtie van Rey zullen we oppikken, maar op basis ervan tegelijk argumenteren dat precies door het ernstig nemen van die klassenstrijd een abstracte articulatietheorie onmogelijk wordt, in de zin dat elke abstracte conceptualisatie van productieverhoudingen, bewegingswetten, etcetera los van de contingente klassenstrijd uit den boze is.

De problemen met de articulatietheorie zijn niet gering. Een eerste probleem is dat de naar voor geschoven verklaring voor de conservatie van de niet-kapitalistische productiewijze snel in een soort functionalisme lijkt te vervallen, waarin de functies van de eerste voor het kapitaal als verklaring voor haar behoud naar voor worden geschoven. Zo dacht bijvoorbeeld Rosa Luxemburg het imperialisme in het licht van het realisatieprobleem. Volgens haar is het logisch onmogelijk dat er binnen het kapitalistisch systeem een effectieve vraag bestaat voor het surplus, waardoor de puur interne accumulatie onmogelijk is, het imperialisme functioneel voor het kapitalisme[81].

Lenin daarentegen zag het belang van het imperialisme in de noodzaak van het exporteren van overtollig kapitaal dat ontstaat op een bepaald moment in de ontwikkeling van de kapitalistische productiewijze en in het tegengaan van de tendentiële daling van de winstvoet[82]. Door dit laatste wordt het noodzakelijk kapitaal te gaan exporteren naar plaatsen met een lagere organische samenstelling van het kapitaal. Anderen, zoals Meillassoux, Rey en Wolpe legden er de nadruk op dat vooral de goedkope arbeidskrachten de reden zijn voor het imperialistisch project.

Het kan empirisch waar zijn dat de articulatieverhouding voor het kapitaal of takken van het kapitaal positieve gevolgen heeft. We zullen echter argumenteren dat het onmogelijk is daarover in het abstracte te argumenteren, omdat er helemaal niet zoiets bestaat als uniforme bewegingswetten of een economische rationaliteit. Die noties zullen we in het volgende hoofdstuk ondermijnen door het beklemtonen van de articulatieverhoudingen als strijdverhoudingen. Of de winstmaximerende planters in Bahia hun slag thuishalen, of de mondiale handelaarsklasse, of de metropolen, hangt af van een contingente, open-ended strijd.

Er is dan ook geen universele tendens naar de destructie noch naar het behoud van niet-kapitalistische productiewijzen[83]. In plaats van de functionalistische theorie is het van belang te zien dat de articulatieverhoudingen in de eerste plaats strijdverhoudingen zijn, die onbeslist blijven, maar afhangen van historische, contingente elementen. Rey beklemtoonde dit reeds, maar bleek daarin niet steeds consequent[84], bijvoorbeeld in zijn impliciete vooronderstelling van wat Foster-Carter de homoficiëntie van het kapitalisme heeft genoemd[85].

Een tweede probleem met de articulatietheorie is de vraag waarop de dominantie van één productiewijze over de andere gebaseerd is en langs welke mechanismen de articulatie precies gebeurt. Een oplossing hiervoor wordt aangedragen door Wolpes onderscheid tussen het ‘restricted’ en ‘extended’ concept van de productiewijze. Dit onderscheid resulteert in drie mogelijke articulatiewijzen:

-Een eerste mogelijkheid is de maatschappijformatie te beschouwen als bestaande uit verschillende productiewijzen, restrictief bepaald, waarbij de bewegingswetten niet worden gegeven. Dat veronderstelt dat de concepten van de productiewijzen geen theoretische betekenis hebben voor de structurering van de maatschappijformatie. Bijgevolg zijn de articulatiemechanismen en –effecten partieel en arbitrair geselecteerd. Dit is het geval bij Nicos Poulantzas die de staat onderscheidt als articulatiemechanisme.

-Een tweede mogelijkheid is de maatschappijformatie te beschouwen als een combinatie van ‘extended’ concepten van productiewijze. Dit impliceert dat het enkel mogelijk is de maatschappijformatie te concipiëren zonder dat een extended productiewijze dominant is. De articulatie van de extended productiewijzen kan dan enkel via de markt of door de complementariteit of coïncidentie tussen politieke reproductieprocessen in één productiewijze en de economische processen in een andere productiewijze. Hiervan geeft Rey een voorbeeld in zijn analyse van de ruil van slaven in West-Afrika. De toename van de vraag naar slaven door het kapitaal leidt er tot een toename van de politieke controle van de heersende klasse over de elitegoederen[86]. Dit model zal, mits de empirische draai die we in het volgende hoofdstuk gaan nemen, als heuristiek gelden om de mislukte articulatie met de traditionele Indiaanse productiewijze in Bahia te denken. Deze productiewijze bleef min of meer autonoom produceren en zichzelf reproduceren. De kolonialen gingen enkel ruilverhoudingen aan, die mislukten, omwille van in hoofdzaak verschillende culturele logica’s in de productie.

-Een derde mogelijkheid tenslotte is de maatschappijformatie te beschouwen als bestaande uit een dominante extended productiewijze en een ondergeschikte restricted productiewijze. Daarbij hangt de ondergeschikte productiewijze voor haar reproductie af van de extended productiewijze. De economische reproductiemechanismen van de kapitalistische productiewijze (de markt of de winstvoet) kunnen b.v. die productiewijze articuleren met andere, daardoor getransformeerde niet-kapitalistische productiewijzen.

De productiewijzebenadering en de articulatietheorie zijn fundamenteel gefundeerd op het denken van Althusser. Dit maakt dat de problemen van die benadering de problemen zijn van Althusser, en dat om de steriliteit van sommige debatten binnen die benadering te overstijgen en het historisch materialisme enigszins vruchtbaar te maken voor de analyse van ons object in kwestie, een kritiek van Althusser zich opdringt.

Als men Althusser leest, is er één ding dat bijzonder opvalt. Al zijn geschriften blijven op een zeer hoog niveau van theoretische abstractie. Hij heeft daar zijn goede redenen voor, namelijk het feit dat de wetenschappelijke activiteit altijd start vanuit overgeleverde concepten[87], die wortelen in een ‘ideologische’ problematiek, en doorgewerkt moeten worden om wetenschappelijk te kunnen worden. Daardoor wordt een onderscheid geïntroduceerd tussen theoretisch en reëel object. Volgens Balibar en Althusser bijvoorbeeld doet Marx’ methode het probleem van de referentie verdwijnen doordat hij zelf zijn object ‘constitueert’[88]. Hindess en Hirst pikken dit op en lijken zich zelfs te verheugen over het feit dat de concepten die ze construeren van de productiewijzen helemaal geen ‘referent’ hebben in de werkelijkheid. De absolute scheiding tussen het denken en de werkelijkheid is echter idealisme, dat steeds een terreurdaad tegen de werkelijkheid is.

Ook voor Marx viel de kritiek van de kapitaalsverhoudingen samen met de kritiek van de categorieën van de politieke economie. Nochtans speelt de empirie een belangrijke rol bij Marx. In zijn concreet-abstract-concreet dialectiek vindt een gedurige confrontatie met de empirie plaats. In tegenstelling tot de idealisten legt Marx de werkelijkheid geen schema op. “De materialistische dialectiek geeft uitdrukkelijk aan de inhoud de prioriteit.”[89]

Ondanks het belang van de mediatie van abstracte categorieën, begint de economische wetenschap volgens Marx met het levende geheel, de concrete[90] werkelijkheid, waaruit zij de abstracte, algemene relaties door analyse trachtte te ontdekken. Die abstracties zijn de “abstracte, eenzijdige relaties”[91] van waaruit opgestegen kan worden naar het (gedachte) concrete. Dat “concrete is concreet, omdat het de synthese is van vele bepalingen, dus eenheid van het menigvuldige”[92]. Het concrete verschijnt in het denken vanuit een proces van samenvatting, als resultaat. Dit noemt Marx “duidelijk de wetenschappelijk juiste methode”[93]. In dit proces is het werkelijke concrete het uitgangspunt (dat wordt door menig Marx-interpretatie, waaronder die van Althusser, over het hoofd gezien), maar wordt steeds bemiddeld door het denken. In die zin zijn analyse en synthese, inductie en deductie organisch verbonden. Hoewel daarmee niet veel is gezegd, is tegelijk het naïeve positivisme met zijn principe van inductie, evenals het pure theoretiseren zonder confrontatie met de empirie, bekritiseerd.

Precies daardoor betekent dialectiek het maken van ‘een concrete analyse van een concrete situatie’ (Lenin). Althusser daarentegen maakt geen enkele concrete analyse[94]. Nochtans stelt Marx van het historisch onderzoek dat het “a work in its own right” is[95]. De empirische specificiteit van een sociale formatie is op geen enkele manier af te leiden uit haar concept. Zo zijn empirische analyses en hun theoretische mediatie voortdurend verstrengeld in HetKapitaal, bijvoorbeeld in Marx’ analyse van de primitieve accumulatie[96].

In zijn zoektocht naar de invariante elementen van de maatschappelijke structuur, die op differentiële wijze kunnen worden gecombineerd tot verschillende productiewijzen, erkent Althusser niet het belang bij Marx van het onderscheid tussen historische en transhistorische categorieën[97]. Ahistorische abstracties gebruiken om de sociale werkelijkheid te analyseren neigt naar fetisjisme, waarbij het historisch en relationeel karakter van het object over het hoofd wordt gezien[98]. “De categorieën zijn dus evenmin eeuwig als de betrekkingen, waaraan zij uitdrukking geven. Het zijn historische en voorbijgaande producten”[99]. Het sciëntisme van Althusser dehistoriseerde haar object en kwam zo in een vorm van fetisjisme terecht.

De zoektocht naar de invarianten van de maatschappijstructuur, zoals bij Althusser die vindt in zijn drie ‘instanties’, gaat voorbij aan het feit dat de ‘staat’, de ‘economie’, ‘klasse’,… net zo goed als de notie ‘arbeid’ historisch concrete categorieën zijn. Voor Marx is de burgerij bijvoorbeeld de eerste echte dominante klasse in de geschiedenis[100]. Ze kan niet zomaar op gelijke voet gezet worden met andere ‘heersende klassen’. De feodale monarch, de polis of de kapitalistische staat onder de ene noemer van het ‘politieke niveau’ brengen miskent de specificiteit van de ‘staat’ in die concrete maatschappijformaties. De theorie van de structurele causaliteit bij Althusser stelt dat de samenleving is gestructureerd volgens verschillende niveaus, namelijk het economische, politieke en ideologische waarvan de dominantieverhoudingen bepaald worden door het economische niveau[101]. Dit gaat terug op een citaat van Marx in Het Kapitaal: “De wijze waarop men toen (respectievelijk de oudheid en de middeleeuwen, ML) in zijn levensonderhoud voorzag, verklaart (…) waarom in het ene geval de politiek, in het andere het katholicisme de belangrijkste rol speelde”[102]. Dit citaat legitimeert echter niet de veralgemening van de theorie van de ‘instanties’, maar zegt iets concreets over de maatschappijformaties in kwestie. Bijvoorbeeld dat de ‘politiek’ in zijn specifieke betekenis van b.v. de Griekse polis dominant was.

De zoektocht naar die invarianten overtreedt precies Marx’ eis dat de grenzen van de toepasbaarheid van de categorieën zouden worden gerespecteerd. Dat maakt het marxisme precies een interessante benadering voor antropologen, tegen de ‘burgerlijke’ economische antropologie in, die enkel de categorieën van de burgerlijke maatschappij (prijs, markt, vraag en aanbod, …) aan haar object wil opleggen. De dominantie van het althusserianisme heeft echter de marxistisch geïnspireerde antropologie in hetzelfde vaarwater gebracht als die ‘burgerlijke’ antropologie, omdat ze de functionele gedifferentieerdheid van de moderne kapitalistische maatschappij onveranderd poogde te lezen in andere maatschappijformaties. Nochtans is het onmogelijk te spreken over bijvoorbeeld ‘economie’ als zodanig in traditionele samenlevingen: “Economy is rather a function of a society than a structure”[103].

Balibar stelt dat het, zoals Marx volgens hem deed, mogelijk is de economie te bestuderen in relatieve autonomie (van de ‘theoretische praktijk’)[104]. De mogelijkheidsvoorwaarde daarvan is dat de economische structuur zelf die relatieve autonomie bezit, opdat de economie kan worden bepaald als onafhankelijk onderzoeksveld, en dat die pluraliteit van instanties kenmerkend is voor elke sociale structuur. Het probleem van de wetenschap van de samenleving wordt dan dat van de vormen van de articulatie van die instanties. Dit is echter een misvatting. Niet alleen omdat de vraag rijst in hoeverre het voor de kapitalistische maatschappij opgaat dat de economie ‘relatief autonoom’ is, maar vooral omdat het fout is die eventuele conclusie door te trekken naar andere maatschappijformaties.

Door die reïficatie van de maatschappij in verschillende relatief autonome niveaus, gaat het “organische geheel”[105] verloren. Men gaat deelgebieden van de sociale werkelijkheid isoleren, op zich bestuderen (via een ‘regionale theorie’), en daarna via een kunstgreep opnieuw samenbrengen in termen van structurele, functionele, causale of relatieve autonomie-modellen.

Het is precies die reïficatie die wordt verweten aan de liberale economische antropologie. Die ziet bijvoorbeeld kapitaal niet als “a definite social relationship”[106], maar als ding of als kenmerk van een natuurlijk object[107]. Die demarche is ideologisch in de zin dat ze van sociale verhoudingen ‘natuurlijke feiten’ maakt. Het is opmerkelijk hoe diezelfde reïficatie in de theorie van de ‘relatieve autonomie’ opnieuw binnensluipt binnen de Althusseriaans geïnspireerde ‘nieuwe economische antropologie’.

Ook Marshall Sahlins stelt tegenover de analytische demarche waarin b.v. een verwantschapsysteem wordt uiteengehaald in verschillende systemen (economie, rite, procreatie) Marx’ streving naar het aantonen van de eenheid tussen verscheidene elementen[108]. Op die manier wil hij voorbij de verschijning gaan van de burgerlijke maatschappij als een juxtapositie van onafhankelijke, gesloten systemen. De differentiatie die Marx in zijn voorwoord van Zur Kritik der politischen Oekonomie in 1859 maakt[109], moet dan ook historisch worden opgevat. De primitieve samenleving kent geen aparte systemen, de verwantschapverhoudingen zijn er als het ware multifunctioneel. Dit miskennen is het onderwerpen van een samenleving aan de categorieën van een andere samenleving.

Ook het onderscheid productiewijze/maatschappijformatie tendeert naar de reïficatie van de productiewijze. Bij Balibar functioneert de notie productiewijze als een bijzonder abstracte categorie, die hem noopt tot de differentiatie van de maatschappijformatie als de concrete samenleving. Het abstraheren van de notie productiewijze voor analytische redenen is volstrekt legitiem, maar er is een gevaar voor reïficatie, dat zich bij Balibar op manifeste wijze uit. Productiewijzen bestaan immers enkel als concrete maatschappijformaties[110]. Het onderscheid maatschappijformatie/productiewijze veronderstelt ook een exacte invariante definitie van de notie productiewijze. Op dit laatste hebben we precies nogal wat af te dingen (ut infra).

Zoals gezegd, is het marxisme in de vorm van de ‘grand theory’ die het kreeg bij een aantal articulatietheoretici fel beïnvloed door vormen van functionalisme, dat berust op een fundamentele oorzaak/gevolg verwarring. In de plaats van functionele verklaringen dient een causale verklaring gegeven te worden, die een theorie van causale mechanismen veronderstelt. Die beantwoorden niet de waarom-vraag, maar de hoe-vraag[111]. In de geest van Marx’ humanisme kan die causale verklaring van de sociale fenomenen enkel een historisch-concrete analyse zijn in termen van de acties van de reële individuen. Een materiële conceptie van oorzaak moet in de plaats komen van allerlei functionalismen.

De opkomst van de spaarzame moraal in de aanvang van de historische ontwikkeling van de kapitalistische productiewijze kan bijvoorbeeld niet worden verklaard in termen van haar functionaliteit, maar in termen van een genealogie, die in casu te maken heeft met de strijd die ideologen van de burgerij voerden: zij dienden “de accumulatie van het kapitaal te bestempelen als de eerste burgerplicht”[112]. “Accumulatie om der wille van de accumulatie, productie om der wille van de productie, dit was de formule, waarmee de klassieke economen de historische roeping van de bourgeois-periode aangaven”[113]. Marx beklemtoont zelf de strijd van concrete mensen die voorafgaat aan het verspreid raken van een kapitalistische ethiek. Ideologie kan dus niet functioneel, maar enkel genealogisch, in termen van een strijd en praxis, worden verklaard.

De productiewijzebenadering (Rey, Meillassoux, Hindess en Hirst, Poulantzas, …) is diepgaand getekend door haar althusseriaanse erfenis, waarmee een aantal ernstige problemen zijn verbonden. Al te vaak bestaat deze demarche in de terreur van het idealisme, waarbij bepaalde conceptuele schema’s de sociale werkelijkheid geweld aandoen. Dat heeft fundamenteel te maken met het rationalisme, waartegenover wij in dit hoofdstuk een radicaal-empirische interpretatie van Marx’ theorie willen uiteenzetten, die aansluit bij de (eerder op Hegel geïnspireerde) opvatting van Marx’ dialectische filosofie van de ‘interne relaties’, die ons ertoe noopt elk a priori theoretiseren te verwerpen ten voordele van nauwgezette concrete, empirische analyses.

Wat opvalt is dat Marx geen rigoureuze definities geeft aan zijn concepten, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de analytische filosofie of de Althusseriaanse benadering. Die conceptuele vaagheid is geen toeval, maar heeft volgens Bertell Ollman te maken met een onderliggende dialectische ontologie[114]. De sociale werkelijkheid is niet atomistisch te begrijpen als een geheel van op zichzelf staande entiteiten (in dat geval zouden heldere definities ervan perfect mogelijk zijn), maar is een complex netwerk van interne relaties, waarbij elk element slechts is wat het is dank zij haar relatie met het andere. Zo kunnen bijvoorbeeld loonarbeid en kapitaal niet in zichzelf worden gedefinieerd, noch als extern interagerend. Daarmee hangt Marx’ nadruk samen op de fundamentele sociale natuur van de productie. Deze is niet te reduceren tot een aantal losstaande individuen die extern interageren en de stofwisseling met de natuur op hun eentje in gang houden, zoals Robinson op zijn eiland[115].

Elke factor is “a definite social relationship”[116]. Arbeid, kapitaal, waarde, etc. worden alle gevat als relaties, die in zichzelf integraal bevatten wat we normaal als extern gerelateerd beschouwen. Bijvoorbeeld is het geld “geen ding, maar een maatschappelijke verhouding”[117]. In plaats van factoren extern te relateren, gaat Marx de relatie zien als een deel van de betekenis die door het concept wordt gedragen. Enkel op die manier kunnen we Marx begrijpen wanneer hij stelt dat arbeidskracht en machines kapitaal zijn, en dat waarde arbeid is[118].

Het feit dat de sociale realiteit een totaliteit van interne relaties is die constant in transformatie is[119], maakt dat het onmogelijk wordt duidelijke grenzen te bepalen voor de gehanteerde concepten. Indien dat wel zou gebeuren, dan zou per definitie reeds aan de werkelijkheid worden voorbijgeschoten, en er geweld aan gedaan. Deze conceptuele fluïditeit die het gevolg is van het historische en relationele karakter van de sociale werkelijkheid, maakt dat elk kennen empirisch open-ended en multi-referentieel moet zijn, en dat elke theorie van de geschiedenis in het algemeen moet worden gebannen ten voordele van specifieke empirische analyses.

Concepten zijn dus steeds relationeel en historisch. Daarom zijn geen universele geldende definities ervan mogelijk. Bijvoorbeeld moet de steriele poging om in abstracto een universeel geldende definitie van de notie ‘klasse’ en ‘uitbuiting’ te construeren (zoals Rey poogde[120]), worden ingeruild voor een concrete historische analyse van hoe klassen zich ontwikkelen. E.P. Thompson is aan die empirische intuïtie getrouw. Hij meent dat aan het concept klasse onmogelijk een gesloten, universele definitie kan worden gegeven: “class is defined by and as they live their own history, and, in the end, this is its only definition”[121]. Een definitie van het concept klasse geven, is dus de geschiedenis ervan schrijven.

Het gevolg van die filosofie van de interne relaties is dat ‘basis’ en ‘bovenbouw’ of ‘productiekrachten’ en –‘verhoudingen’ niet consistent refereren naar verschillende wederzijds exclusieve stukken empirische werkelijkheid, zoals dat in een atomistische ontologie of een model dat uitgaat van de ‘relatieve autonomie’ het geval is. Een empirisch particulier fenomeen kan bijvoorbeeld een vorm van arbeidsdeling en dus een productieverhouding zijn onder één beschrijving en een productiekracht onder een andere. Abstracte concepten krijgen zo een empirische invulling die afhangt van de inbedding van de relatie in kwestie binnen een sociale totaliteit. Zo beschrijft in Het Kapitaal hoe in eerste instantie een bepaalde vorm van arbeidsdeling de productiviteit vergroot, en dus een productiekracht is, maar op een later moment als productieverhouding de ontwikkeling van de machine verhindert. Net op dezelfde manier kan een bepaalde ideologie, klassiek begrepen als behorende tot de ‘bovenbouw’ een productiekracht worden in de mate dat de theorie een materiële kracht wordt[122].

In die zin kunnen wat Sayer transhistorische categorieën noemt enkel een substantieve definitie krijgen met betrekking tot particuliere historische contexten waarop ze worden toegepast. Hun inhoud verandert met andere woorden met de werkelijkheid die ze willen vatten. Ze kunnen dus niet transhistorisch op een substantiële manier worden gedefinieerd, maar zijn empirisch open-ended. Er is met andere woorden geen universeel toepasbare definitie van productiekrachten en –verhoudingen. In de mate dat Marx’ concepten substantieel zijn, gaat het om historische categorieën met een historisch specifieke inhoud en geldigheid.

Zo is eigendom bijvoorbeeld een historisch specifieke categorie. Eigendom is historisch verschillend. Een definitie gebaseerd op de burgerlijke eigendom geeft dus enkel een uiteenzetting van de sociale verhoudingen van de burgerlijke productie[123].

Een nauwgezette lezing van Marx zelf noopt ons er dus toe een meer empirische invulling te geven aan het historisch materialisme. Deze demarche moet ons toelaten de uitbreiding van het concept productieverhoudingen te denken voorbij de traditioneel “economische” grenzen[124].

Op die manier wordt een theorie eerder een leidraad voor de studie, een heuristisch middel, en niet een systeem. Althusserianen lijken al te vaak in zo’n parsoniaanse ‘grand theory’ te vervallen. Onder andere Sayer echter pleit voor een empirische historische studie, en doet daarmee recht aan Marx’ kritiek op de algemene geschiedenis- of maatschappijtheorieën en zijn nadruk op de empirie. Volgens Marx is de geschiedenis niet te begrijpen “by using as one’s master key a general historical-philosopical theory, the supreme virtue of which consists in being superhistorical”[125]. Immers, de veronderstellingen waarvan moet worden gestart, zijn werkelijke, empirisch te verifiëren veronderstellingen[126].

Precies om die historische en empirische specificiteit te benadrukken, spreekt Marx weinig over productie in het algemeen, en doet dit enkel met het oog op het aanduiden van de ‘differentia specifica’ van een bepaalde productiewijze. De materiële zijde in de productie (het feit dat er een stofwisseling tussen mens en natuur plaatsvindt) blijft gelijk. Wat verandert in verschillende maatschappijformaties, is de vorm waarin die stofwisseling plaatsvindt[127]. Die is het object van de economische wetenschap, en niet de materiële zijde van de productie, die enkel uit een aantal tautologieën bestaat. De klassieke politieke economie miskent dit onderscheid tussen het historische en transhistorische, wat tot fetisjisme leidt. Ook bij de Althusserianen is er een inflatie van het aantal ‘invariante’ elementen en een miskenning van het cruciale belang bij Marx van het onderscheid tussen historische en transhistorische categorieën.

Zoals gezegd zijn productieverhoudingen en –krachten intern gerelateerd. Materiële productie impliceert (niet: veroorzaakt) niet reduceerbare sociale verhoudingen, die er een intern deel van vormen. De materiële productie kan niet worden geconceptualiseerd onafhankelijk van die sociale verhoudingen. De productieve verhouding met de natuur is dus noodzakelijk intern gerelateerd met een bepaalde productieverhouding tussen mensen. Beide zijn analytisch te onderscheiden in de zin dat een particulier arbeidsproces compatibel is met verschillende sociale verhoudingen. Maar in een empirisch concrete situatie zijn beide intern gerelateerd, d.w.z. de ene bestaat slechts in en door de ander, als aspecten van dezelfde totaliteit.

Als de productie een dubbel, sociaal en materieel, karakter heeft, is het ook met de productiekrachten zo gesteld: ten eerste, zowel materiële als sociale elementen kunnen productiekrachten zijn, en ten tweede, materiële dingen kunnen slechts productiekrachten worden als ze sociale kenmerken aannemen, namelijk de belichaming worden van ideeën en sociale verhoudingen[128]. Materiële objecten noch sociale fenomenen zijn productiekrachten uit zichzelf, maar zijn dat enkel krachtens bepaalde verhoudingen tussen mensen en tussen mensen en de natuur. Het concept productiekrachten is dus historisch-contextueel en relationeel[129]. Nagenoeg alles kan in die zin productiekracht worden[130]. Coöperatie, geld, handel, wetenschap, industrie, bevolkingsgroei, staat zijn alle potentieel productiekrachten. De belangrijkste productiekracht is het menselijk wezen zelf.

Marx’ voorwoord uit 1859 insinueert dat eigendomsverhoudingen de legale uitdrukking zijn van de productieverhoudingen[131]. Dit heeft een ganse denkstroming tot stand gebracht die vasthield aan een rigide gedefinieerd basis/bovenbouw onderscheid. Ook Balibar is daar schatplichtig aan wanneer hij stelt dat de productieverhoudingen eigendomsverhoudingen zijn in niet-juridische zin[132]. De legale eigendomsverhoudingen vormen bij hem als het ware een aparte realiteit, die uitdrukking is van de productieverhoudingen. Dit is het model van de relatieve autonomie, dat schatplichtig is aan Althussers conceptie van structurele causaliteit, die impliceert dat het economische scheidbaar is van andere niveaus.

We stelden reeds dat eigendom historisch verschillende vormen aanneemt[133]. Zo is de feodale eigendom niet te vatten met de categorieën van de burgerlijke eigendom. Dit heeft te maken met de specificiteit van de productieverhoudingen waarin die eigendom is ingebed, en daarmee samenhangend met het feit dat ‘bovenbouw’-termen niet uitsluitbaar zijn in de bepaling van de specificiteit van historische eigendomsvormen. Eigendom is geen verhouding tussen mensen en dingen, maar een sociale verhouding. De burgerlijke idee dat eigendom een ongemedieerde verhouding is tussen individuen en dingen verhult de reële sociale (machts-)verhoudingen die eraan ten grondslag liggen en waardoor de ‘eigendom’ wordt aangemaakt, gereguleerd en gelegitimeerd, ‘natuurlijk’ wordt gemaakt. Een Foucaultiaanse benadering is in de onthulling daarvan een must.

Men kan een algemeen concept van de klasse ‘eigendom’ construeren, maar daaruit kan nooit het concept van de leden ervan worden geconstrueerd. Het probleem met de hardnekkigheid waarmee vele marxisten de eigendom in de eerste plaats willen definiëren los van de ‘bovenbouw’ is dat ze daarmee vervallen in dezelfde reïficatie die Marx bekritiseerde in de ‘Heilige Familie’. Daar beschrijft hij de idealistische demarche waarbij de abstractie ‘fruit’ voor een reële entiteit (een appel bijvoorbeeld) wordt genomen, vergelijkbaar met de verwarring tussen eigendom als abstractie en concreet-historische vormen van eigendom[134].

Empirisch bestaat de macht over een object enkel in vormen die ‘bovenbouw’-elementen insluiten. Dit betekent dat het ‘rechtsvrije’ concept eigendom hoogstens een heuristische rol kan vervullen, maar dat bij de analyse van de concrete eigendom, het juridische niet als secundair kan worden afgedaan.

Balibar maakt wel nog dit onderscheid tussen enerzijds de productieverhoudingen zelf en hun ‘juridische uitdrukking’[135]. Dit zou samenhangen met de relatieve autonomie van de economische instantie. Omdat er steeds een mogelijkheid is van “décalage” tussen basis en bovenbouw, en dus van een niet-correspondentie, beschouwt hij het recht als apart en secundair.

Zeker in de kolonie, met de artificiële manier waarop daar de eigendom van de grond en de arbeid is geïntroduceerd, speelt het juridische in de bepaling van de eigendom een grote rol. Dit geldt bijvoorbeeld voor de encomienda. Dit zijn eigendomstitels die zijn toegekend aan individuen die verdienstelijk waren in de koloniale onderneming[136]. Die eigendom is een juridische creatie van de koloniale staat, waarvan de specifieke vorm moeilijk kan begrepen worden vanuit enige economische dynamiek los daarvan. Ook voor de analyse van de eigendom in Bahia kunnen we geen abstractie maken van de specificiteit van de koloniale juridische verhoudingen (zie hoofdstuk 5).

Overeenkomstig de opvatting over de interne relaties, moeten we stellen dat politieke en ideologische verhoudingen behoren tot de verhoudingen die een bepaalde productiewijze en eigendomsvorm definiëren[137]. En dit geldt des te meer voor niet-kapitalistische productiewijzen. Deze zijn gekenmerkt door surplustoe-eigening via niet-economische dwang (b.v. via verwantschap, gewoonte, religie, de wet, de staat). De zogeheten ‘bovenbouw’ is dus een constitutief element van de structuur van de productiewijze. Het onderscheid tussen de economische en niet-economische instanties (zoals bij Althusser) kan dus niet gemaakt worden op de wijze waarop Althusser of het klassieke marxisme dit doen. Men kan niet zeggen van de ‘bovenbouw’ dat ze ‘intervenieert’ in een structuur waardoor ze zelf geconstitueerd is, zonder in vormen van teleologie te vervallen.

Het onderscheid tussen basis en bovenbouw, als het nog enige zin heeft, kan dus niet gemaakt worden in termen van het klassieke marxisme, waar het gaat om twee instanties die op mekaar inwerken, maar moet begrepen worden als intern gerelateerd.

Er is dus geen a priori reden om bepaalde sociale verhoudingen uit te sluiten als mogelijke productieverhoudingen of om bepaalde sociale verhoudingen als ‘basis’ te bestempelen en andere als ‘bovenbouw’. Er kan enkel empirisch voor particuliere historische vormen worden opgelost of ze moeten gedacht worden als element van de economische structuur[138]. Ook Marx zelf respecteerde niet een precies basis/bovenbouw model, waarbij elk ‘niveau’ exact gedefinieerd zou kunnen worden. Voor hem zijn de productieverhoudingen alle maatschappelijke verhoudingen die gevat zijn in een bepaalde productiewijze, alle verhoudingen met andere woorden waarzonder ze niet op die particuliere manier zouden produceren. Wat de productieverhoudingen zijn, dient dus a posteriori te worden onderzocht. Hetzelfde geldt voor de eigendom. Het concept van productieverhoudingen wordt dus onhanteerbaar op het niveau van de algemene theorie, zoals de althusserianen poogden.

Op die manier komen we op een open, uitgebreide opvatting van wat een productiewijze is, die intuïtief al in de Duitse Ideologie aanwezig was: “(De) productiewijze moet niet alleen beschouwd worden als de reproductie van het fysieke bestaan van de individuen. Zij is veeleer reeds een bepaalde manier waarop deze individuen handelen, een bepaalde manier om hun leven te uiten, een bepaalde levenswijze van hen.”[139] Elk economisme, elk technologisch determinisme of een rigide a priori categorisering, is hier vreemd aan. Binnen deze open, empirische benadering blijft wel ruimte voor de problematiek die onder de noemer ‘articulatie’ valt. Maar de notie zelf dient te worden verworpen om haar theoretische implicaties. Haar anatomisch connotaties bijvoorbeeld impliceren dat het om een statisch, dood proces gaat. De articulatietheorie laat moeilijk toe verandering, het dynamische aspect te denken. Om de zaak te denken, gebruiken we bij voorkeur de empirisch opener term ‘combinatie’.

De marxiaans opvatting over de maatschappelijke verhoudingen zijn dus zeer open: “onder ‘maatschappelijk’ wordt het “samenwerken van meerdere individuen verstaan, onverschillig onder welke voorwaarden, op welke wijze en met welk doel.”[140] Marx reduceert noch verklaart de sociale verhoudingen dus in termen van enge transhistorisch te definiëren economische verhoudingen. In plaats daarvan herdefinieert hij de economische verhoudingen als deze die de totaliteit omvatten van de maatschappelijke verhoudingen die een bepaalde vorm van productie mogelijk maken. Die sociale verhoudingen zijn tegelijk materiële verhoudingen met de natuur.

Het is dit open karakter van de concepten van productiekrachten en –verhoudingen dat ons ook het menselijk probleem van het industrialisme kan doen vatten in marxiaanse termen. De industriële technologie vormt een probleem voor het socialisme, omdat het niet enkel een productiekracht is, maar tegelijk ook een productieverhouding. Haar vormen, bijvoorbeeld de scheiding tussen manuele en intellectuele arbeid, of de autoriteitshiërarchie die ze veronderstelt, zijn geïmpliceerd in de kapitalistische verhoudingen. Traditionele concepties van de ‘ontwikkeling van de productiekrachten’, die de fetisjisering ervan onder het stalinisme mogelijk maakten, beperkten de mogelijkheden voor menselijke emancipatie eerder. Het open karakter van de marxiaanse categorieën laat het nochtans toe deze problematiek te denken. Het geweld van de abstracties is dus ook een reëel geweld. De fetisjisering van de productiekrachten onder het stalinisme bedekte de reële bureaucratische onderdrukkingsverhoudingen in de productie. Maar dit terzijde.

[1] Marx, K., De achttiende Brumaire van Louis Bonaparte, Pegasus, Amsterdam, 1970, p. 19.

[2] Schwartz, S.B., Sugar plantations in the formation of Brazilian society. Bahia, 1550-1835, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, 616 pp.

[3] Stalin, J., Dialectical and historical materialism, New York, International Publishers, 1940, p. 26.

[4] Melotti, U., Marx and the Third World, Macmillan, Milaan, 1972, p. 14.

[5] “In deze om zo te zeggen concentrische aanvallen liggen juist de kracht en de onoverwinnelijkheid van de Duitse beweging.” Engels, F., De Duitse Boerenoorlog, Uitgeverij Pegasus, Amsterdam, 1970, p. 23.

[6] Net zoals Marx trouwens, Marx, K., Het Kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie, Unieboek N.V., Bussum, 1972, p. 274.

[7] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, in: New Left Review, nr. 67, mei-juni 1971, p. 23. De stelling van het dualisme heeft een vrij ideologische inslag, en gaat volgens Laclau terug op de ideeën van de burgerlijke liberale elite uit de 19^de eeuw die zichzelf zag als beschavingbrengend.

[8] Frank, A.G., Capitalism and underdevelopment in Latin America: historical studies of Chile and Brazil, Penguin Books, Hammondsworth, 1969, p. 11.

[10] Frank, A.G., Capitalism and underdevelopment in Latin America: historical studies of Chile and Brazil, Penguin Books, Hammondsworth, 1969, p. 31.

[12] Frank, A.G., Capitalism and underdevelopment in Latin America: historical studies of Chile and Brazil, Penguin Books, Hammondsworth, 1969, p. 47.

[13] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, Basil Blackwell, Oxford, 1981, p. 33.

[14] Frank, A.G., Capitalism and underdevelopment in Latin America: historical studies of Chile and Brazil, p. 53.

[15] Frank, A.G., Le développement du sous-développement. L’Amérique Latine, p. 233.

[17] Frank, A.G., Capitalism and underdevelopment in Latin America: historical studies of Chile and Brazil, p. 16.

[18] Schwartz, S.B., Sugar plantations in the formation of Brazilian society. Bahia, 1550-1835, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, p. 197.

[19] Wallerstein, Immanuel, The Rise and Future Demise of the World Capitalist System, In: Comparative Studies in Society and History, nr. 14:4, p. 387-415.

[20] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, p. 45.

[21] Brenner, R., The origins of capitalist development: a critique of neo-Smithian marxism, In: New Left Review, nr. 104, 1977, pp. 25-92.

[22] Brewer, A., Marxist theories of imperialism: a critical survey, p. 27.

[23] Brenner, R., The origins of capitalist development: a critique of neo-Smithian Marxism, p. 38.

[24] Frank, A.G., Le développement du sous-développement. L’Amérique Latine, p. 235.

[25] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, in: New Left Review, nr. 67, mei-juni 1971, p. 20.

[26] Frank, A.G., Le développement du sous-développement. L’Amérique Latine, François Maspero, Parijs, 1972, p. 233.

[27] Laclau, E., p. 25.

[28] Mandel, E., Het laatkapitalisme, p. 104.

[29] Marx, K., Het Kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie p. 245.

[30] Dit soort marxistisch klinkende frasen veronderstellen een impliciet evolutionisme, waarin de ‘productiekrachten’ (geïnterpreteerd als dingen, namelijk als techniek) langs één lijn ontwikkelen en zo verschillende stadia doormaken.

[31] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, p. 126.

[32] Brenner, R., The origins of capitalist development: a critique of neo-Smithian marxism ,p. 30

[33] Kahn, J.S., Mercantilism and the Emergence of Servile Labour in Colonial Indonesia, in: Kahn, J.S., en Llobera J.R., The anthropology of pre-capitalist societies, 1981, The Macmillan Press LTD, Londen en Basingstoke, p. 211.

[34] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, p. 30.

[35] Braudel, F., Beschaving, economie en kapitalisme (15^de – 18^de eeuw). Het spel van de handel, Amsterdam, Uitgeverij contact, 1989, p. 245.

[36] Braudel, F., Beschaving, economie en kapitalisme (15^de – 18^de eeuw). Het spel van de handel, p. 249.

[37] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, p. 31.

[39] Mandel, E., Het laatkapitalisme, p. 286.

[40] Marx, K., Het Kapitaal, p. 248.

[41] Marx, K., Capital III, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894-c3/ch20.htm.

[42] Marx, K., Capital III, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894-c3/ch20.htm

[43] Rey, P.-P., en Dupré, G., Reflections on the Relevance of a Theory of the History of Exchange, In: Seddon, D., Relations of Production. Marxist Approaches to Economic Anthropology, Frank Cass, Londen, 1978, pp. 171-208.

[44] Marx, K., Inleiding (van de Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomie), in: Te elfder ure, nr. 17, p. 503.

[45] Marx, K., Inleiding, p. 503.

[46] Mandel, E., Het Laatkapitalisme. Proeve van een marxistische verklaring, Amsterdam, Van Gennep, 1976, p. 281.

[47] Marx, K., Capital III, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894-c3/ch20.htm.

[48] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, Basil Blackwell, Oxford, 1981, p. 55.

[49] Kahn, J.S., Mercantilism and the Emergence of Servile Labour in Colonial Indonesia, p. 203.

[51] Schwartz, S.B., Sugar plantations in the formation of Brazilian society. Bahia, 1550-1835, p. 265-266.

[55] Idem, p. 17-18.

[56] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, in: New Left Review, nr. 67, mei-juni 1971, p. 27.

[57] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, p. 38.

[58] Wolpe, H., Introduction, In: Wolpe, H., The articulation of modes of production: essays from economy and society, Routledge and Kegan Paul, Londen, 1980, p. 1.

[59] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, p. 59.

[60] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, Maspero, Parijs, 1971, p. 83.

[62] Hindess, B., en Hirst, P.Q., Pre-capitalist modes of production, Routledge and Kegan Paul, Londen, 1977, p. 7.

[63] Hindess, B., en Hirst, P.Q., Pre-capitalist modes of production, p. 10.

[64] later zullen we argumenteren dat de identificatie van productiekrachten met dingen fout is, en trouwens ook vreemd aan Marx zelf. Productiekrachten zijn veeleer het attribuut van bepaalde historische maatschappelijke verhoudingen.

[65] Hindess, B., en Hirst, P.Q., Pre-capitalist modes of production, p. 61.

[66] Dit is de herformulering van de theorie van de structurele causaliteit door Hindess en Hirst.

[67] Hindess, B., en Hirst, P.Q., Pre-capitalist modes of production, p. 13.

[68] Wolpe, H., Introduction, In: Wolpe, H., The articulation of modes of production: essays from economy and society, p. 24.

[69] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, p. 33.

[70] Laclau, E., Feudalism and Capitalism in Latin America, p. 33.

[71] Goodman, , D. & Redclift, M., From peasant to proletarian. Capitalist development and agrarian transitions, p. 38.

[72] Brewer, A., Marxist theories of imperialism: a critical survey, Routledge and Kegan Paul, Londen, 1980, p. 189.

[73] Dit is wat althusserianen de maatschappijformatie zouden noemen.

[74] Wolpe, H., Introduction, In: Wolpe, H., The articulation of modes of production: essays from economy and society, p. 14.

[75] Wolpe, H., Introduction, In: Wolpe, H., The articulation of modes of production: essays from economy and society, p. 7.

[77] Foster-Carter, A., The Modes of Production Controversy, in: New Left Review, Nr. 107, 1978, p. 53.

[78] Marx, K., Grundrisse, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/grundrisse/ch01.htm.

[79] Brewer, A., Marxist theories of imperialism: a critical survey, p. 183.

[80] Meillassoux, C., From reproduction tot production: a Marxist approach to economic anthropology, in: Wolpe, H. (Ed.), The articulation of Modes of Production, Routledge & Kegan Paul, Londen, Boston en Henley, 1980, p. 103.

[81] Bradby, B., The destruction of natural economy, In: Wolpe, H. (Ed.), The articulation of Modes of Production, Routledge & Kegan Paul, Londen, Boston en Henley, 1980, p. 94.

[82] Lenin, W.I., Het imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme, Uitgeverij voor Literatuur in Vreemde Talen, Moskou.

[83] Foster-Carter, A., The Modes of Production Controversy, in: New Left Review, Nr. 107, 1978, p. 69.

[84] Brewer, A., Marxist theories of imperialism: a critical survey, p. 183.

[85] Foster-Carter, A., The Modes of Production Controversy, in: New Left Review, Nr. 107, 1978, p. 59.

[86] Rey, P.-P., en Dupré, G., Reflections on the Relevance of a Theory of the History of Exchange, In: Seddon, D., Relations of Production. Marxist Approaches to Economic Anthropology, Frank Cass, Londen, 1978, pp. 171-208.

[87] Dat is ook een interpretatie van het beroemde citaat: “De mensen maken hun eigen geschiedenis, maar zij maken die niet uit vrije wil, niet onder zelfgekozen, maar onder rechtstreeeks aangetroffen, gegeven en overgeleverde omstandigheden. De traditie van alle dode geslachten drukt als een zware last op de hersenen van de levenden.” Marx, K., De achttiende Brumaire van Louis Bonaparte, Amsterdam, Uitgeverij Pegasus, 1970, p. 19. Derek Sayers lezing van dit werk poneert correct dat dit impliceert dat ook de cultuur tot die ‘omstandigheden’ vallen. Sayer, D., The violence of abstraction, p. 96.

[88] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, p. 145.

[89] Lefebvre, H., Dialektisch Materialisme, Boom, Meppel, 1962, p. 86.

[90] “De waarheid is altijd concreet”, Mandel, E., Inleiding tot het marxisme, Antwerpen/Amsterdam, Uitgeverij Leon Lesoil/Internationale Socialistiese Publikaties, 1980, p. 216.

[91] Marx, K., Inleiding, p. 506.

[92] Marx, K., Inleiding, p. 504.

[94] Contre Althusser, Union générale d’Editions, Paris, 1974, 318 p. 29

[95] Marx, K., Grundrisse, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/grundrisse/ch09.htm#p459

[96] Marx,K., Het Kapitaal, p. 555.

[97] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 24. Marx, K., Het Kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie, p. 388. Marx start zijn analyse met transhistorische categorieën, waarna de historische specificatie volgt.

[98] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 130.

[99] Marx, K., De armoede van de filosofie. Antwoord op ‘De filosofie van de armoede’ van Proudhon, Moskou, Uitgeverij Progres, 1974, p. 176.

[100] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 137

[101] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, Maspero, Parijs, 1971, p. 103.

[102] Marx, K., Het Kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie, p. 39.

[103] Sahlins, M., Stone age economics, Aldine, Chicago, 1974, p. 76.

[104] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, Maspero, Parijs, 1971, p. 87.

[105] Marx, Inleiding, p. 503.

[106] Marx, K., Capital. A critique of Political Economy. Volume III. The Process of capitalist production as a whole. Lawrence & Wishart, Londen, 1974, p. 814.

[107] Godelier, M., The Object and Method of Economic Anthropology, In: Seddon, D., Relations of Production. Marxist Approaches to Economic Anthropology, Frank Cass, Londen, 1978, p. 76-77.

[108] Sahlins, M., Culture and practical reason, University of Chicago Press, Chicago, 1976, p. 4.

[109] «Het geheel van deze productieverhoudingen vormt de economische structuur van de maatschappij, de materiële basis waarop zich een juridische en politieke bovenbouw verheft en waaraan specifieke maatschappelijke vormen van bewustzijn beantwoorden”. Marx, K., Voorwoord, p. 521.

[110] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, Oxford, Basil Blackwell, 1987 p. 151.

[111] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 125.

[112] Marx, K., Het Kapitaal, p. 452.

[113] Marx, K., Het Kapitaal, p. 458.

[114] Ollman, B., Alienation. Marx’s conception of man in capitalist society, Cambridge, University Press, 1971, p. 17.

[115] Marx, K., Het Kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie, p. 34-35.

[116] Marx, K., Capital III, p. 814.

[117] Marx, K., De armoede van de filosofie, p. 72. Zie b.v. ook: Marx, K., Loonarbeid en kapitaal, p. 62.

[118] B.v. Marx, K., Het Kapitaal, p. 440; Marx, K., Capital III, p. 795: “value is labour”; Marx, K., Loonarbeid en kapitaal, p. 37; Marx, K., Economisch-filosofische manuscripten, 1844, p. 81.

[119] “Alles wat bestaat, alles wat op het land en in het water leeft, bestaat slechts, leeft alleen door middel van een of andere beweging”. Marx, K., De armoede van de filosofie, p. 98.

[120] “There is exploitation when the use of the surplus by a group (or an aggregate) which has not provided the corresponding labour reproduces the conditions for a new extortion of surplus labour from the producers”, Rey, P.-P., Dupre, G., Reflections on the Relevance of a Theory of the History of Exchange, p 196. Volgens Godelier daarentegen is de opvatting fout volgens dewelke het bestaan van een surplus leidt tot uitbuiting. Het gaat hier om de problematiek van de principes die gelden voor de distributie, en die kunnen gelijk of ongelijk zijn. Het delen van het product tussen de producent en degenen die met politiek, religie, enzovoort, bezig zijn, is volgens hem een ruil tussen manuele en mentale arbeiders. Het gaat niet om uitbuiting, maar om een dienst aan de samenleving. Het wordt uitbuiting wanneer die dienst er niet tegenover staat. Godelier, M., Object and method of economic anthropology, p. 69.

[121] Geciteerd in Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 21.

[122] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p.22.

[123] Marx, K., De armoede van de filosofie, p. 149.

[124] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism , p. 10.

[125] Avineri, S., Karl Marx on colonialism and modernization: his dispatches and other writings on China, India, Mexico, the Middle East and North Africa, Anchor Doubleday, p. 470.

[126] Marx, K., De Duitse Ideologie, p. 21

[127] “Natuurwetten kunnen in het geheel niet worden opgeheven. Wat zich in historisch verschillende toestanden kan wijzigen is alleen de vorm, waarin die wetten zich manifesteren”, Marx, K., Brieven aan Kugelmann, Uitgeverij Pegasus, Amsterdam, 1977, p. 61.

[128] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 26.

[129] Productiekrachten zijn in feite op te vatten als een attribuut van de geassocieerde mensen, en niet als een geheel van dingen. Dit is duidelijk in de Engelse vertaling ‘productive power’ in plaats van ‘productive force’. Het eerste maakt duidelijk dat ‘power’ een attribuut is van iets, namelijk de maatschappelijke arbeid. Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 27.

[130] “If your intellectual vacuity is more productive than your abundant intellectual activity, then your intellectual vacuity is a productive force, etc., etc. If the monotony of an occupation makes you better suited for that occupation, then monotony is a productive force”, Marx, K., Draft of an article on Friedrich List’s book: Das nationale System des Politischen Ekonomie, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/03/list.htm.

[131] “Het geheel van deze productieverhoudingen vormt de economische structuur van de maatschappij, de materiële basis waarop zich en juridische en politieke bovenbouw verheft en waaraan specifieke maatschappelijke vormen van bewustzijn beantwoorden.” Marx, K., Voorwoord, p. 521.

[132] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 51.

[133] Marx, K., De Duitse Ideologie, p. 23-24.

[134] Marx/Engels, The Holy Family, Collected Works 4, p. 57-59.

[135] Althusser, L., en Balibar, E., Lire le capital, p. 115.

[136] Taylor, J., From modernization to modes of production. A critique of the sociologies of development and underdevelopment, the Macmillan Press LTD, Londen en Basingstoke, 1973, p. 188.

[137] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 65.

[138] Sayer, D., The violence of abstraction. The analytic foundations of historical materialism, p. 74.

[139] Marx, K., en Engels, F., De Duitse Ideologie, p. 22.

[140] Marx, K., en Engels, F., De Duitse Ideologie, p. 30.