Inleiding

Tijdens een Geschiedenisles op de middelbare school liet mijn leraar een foto zien van een aantal soldaten die de Amerikaanse vlag in de grond probeerden te steken. Hij vroeg vervolgens wie van ons wist waar deze foto genomen was. Het bleef lang stil in de klas en na wat geschud met zijn hoofd mompelde mijn leraar in zichzelf: ‘Tuurlijk, dit past niet in hun referentiekader.’ Op dat moment heb ik daar niet verder over nagedacht totdat dezelfde foto werd besproken tijdens het vak ‘Werking en invloed van de media’. Ik kreeg te horen dat de foto in februari 1945 gemaakt was op het eilandje Iwo Jima en de wederopstanding van het Amerikaanse leger symboliseerde na de Japanse aanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour. Tevens werd verteld dat het Pentagon deze foto meer en meer ging gebruiken als symbool voor de kracht van de Verenigde Staten. Nog steeds was deze foto voor mij één van velen, maar ik realiseerde me wel dat het beeld voor Amerikanen een grotere betekenis had. Maar waarom had ik dit gevoel niet wanneer ik naar de foto keek? Blijkbaar kan ik me niet identificeren met het gevoel dat deze foto kan oproepen. Ligt dat aan mijn leeftijd of omdat ik uit Nederland kom? En waarom maken andere foto’s meer indruk op mij?

Dit soort vragen zijn de aanzet geweest voor deze scriptie. De mens is al vanaf de oertijd visueel ingesteld en ondanks het toenemende bombardement aan beelden heeft elke bevolking en elke generatie een set beelden die tot het ‘collectieve geheugen’ behoort. Om verscheidene redenen is een zelfde groep aangetrokken tot deze beelden en zijn deze niet meer uit het collectief bewustzijn te wissen. Dit soort foto’s worden vaak icoonbeelden genoemd. Wat voor beelden zijn dit? Hoe komen deze beelden in het collectief geheugen terecht? En wellicht nog belangrijker: Wie bepaalt dat deze beelden te zien zijn? Deze laatste vraag is de centrale lijn van mijn onderzoek.

Elke generatie en elk volk bezit een eigen set beelden, hetgeen ook wel ‘het visuele collectief bewustzijn’ wordt genoemd. Ik wil niet onderzoeken waarom een groep mensen dezelfde set beelden als hun collectief geheugen beschouwt. Dit is meer voer voor psychologen en sociologen. Ik wil me concentreren op het proces hoe mensen deze beelden te zien krijgen. Het is namelijk opmerkelijk dat kranten maar ook geschiedenisboeken, vaak dezelfde foto’s afdrukken terwijl er ontzettend veel foto’s beschikbaar zijn. Blijkbaar kiezen een aantal mensen uit deze enorme hoeveelheid foto’s, onafhankelijk van elkaar dezelfde foto. Wie zijn deze mensen en wie bepalen er welke foto’s getoond worden aan het publiek? Allereerst zijn dit natuurlijk de fotografen, omdat zij besluiten wel of niet een foto te nemen. Vervolgens bepalen fotoredacteuren welke foto’s worden afgedrukt. Het is dan aan een lezer van de krant om te bepalen of die naar deze foto kijkt en deze in zich opneemt. Dit proces heb ik niet onderzocht maar ik heb gekeken welke foto’s in jaar-, decennia- en geschiedenisboeken zijn gepubliceerd. Mijn veronderstelling is namelijk dat foto’s die hierin staan een plek in het collectief geheugen kunnen krijgen. Ik wil niet stellen dat zij opgenomen zijn in het collectief geheugen. Ik wil alleen beschrijven welke foto’s deze plek kunnen krijgen omdat zij in een aantal geschiedenisboeken zijn gepubliceerd en dus in de toekomst door scholieren zullen worden bekeken. Deze leerlingen zullen de foto’s associëren met de gebeurtenissen en beschreven processen. Het is dan te verwachten dat deze foto’s in het collectieve geheugen van de scholieren kunnen worden opgenomen. Deze laatste stap is echter speculatief en de toekomst zal het leren. Ik beschrijf alleen hoe foto’s in de geschiedenisboeken terecht kunnen komen en daarmee kans maken een plek te krijgen in het Nederlandse collectieve geheugen.

Opzet

Om redenen te geven waarom een foto uiteindelijk in deze geschiedenisboeken is gekomen, heb ik uitgebreide interviews gehouden met de makers van de door mij bestudeerde bronnen. Zij hebben immers besloten een foto van een gebeurtenis te plaatsen en daarmee bewust dan wel onbewust een bepaald beeld te creëren van een gebeurtenis of periode uit de geschiedenis en daarmee meteen een beeld van de geschiedenis. Als kijker, krijg je dus een voorstelling van een gebeurtenis of periode opgedrongen. Tijdens één van de interviews vertelde een maker dat hij eerst zelf een beeld van een gebeurtenis in zijn hoofd vormde en vervolgens op zoek ging naar een passende foto. Maar wie of wat bepaalt het beeld dat de maker van een schoolboek heeft van een gebeurtenis of periode? En klopt het beeld van de maker eigenlijk wel met het beeld van een periode dat je krijgt wanneer je bijvoorbeeld naar de foto’s op de voorpagina’s van de kranten kijkt?

Om deze vragen te beantwoorden zijn interviews alleen niet genoeg en daarom heb ik een reconstructie gemaakt van de publicatie van de foto’s in de geschiedenisboeken. Kortom, wanneer wordt een foto, die in een geschiedenisboek staat, voor het eerst afgedrukt? Is dat al meteen in de krant die verslag deed van een gebeurtenis of pas een aantal jaren later in bijvoorbeeld een decenniumboek? Het eerste doel van deze reconstructie is dus om te bepalen wanneer een foto, die in een geschiedenisboek staat, voor het eerst gepubliceerd wordt. Tevens wilde ik met de reconstructie bepalen of het beeld dat je vormt na het zien van foto’s van een jaar in de geschiedenisboeken overeen komt met het beeld dat je krijgt na het zien van foto’s van een jaar in de kranten. Dit is immers de enige manier om te controleren of het beeld dat de maker van een geschiedenisboek heeft, klopt met het beeld uit de periode zelf.

Ten behoeve van deze reconstructie heb ik de voorpagina’s van twee kranten uit drie steekjaren bekeken, een jaarboek van het desbetreffende jaar, een decenniumboek en drie geschiedenisboeken.

Vraagstelling

De centrale vraagstelling voor mijn onderzoek luidt: Welke factoren bepalen dat een foto van een Nederlandse gebeurtenis wordt opgenomen in een geschiedenisboek? Om deze hoofdvraag te beantwoorden heb ik een aantal deelvragen behandeld die bij elke case-studie zullen terugkomen:

- Zijn er Nederlandse icoonfoto’s, die een plaats in de door mij bestudeerde geschiedenisboeken hebben gekregen en zo ja, wat voor soort iconen zijn dit?

- Wanneer worden de foto’s die in de bekeken geschiedenisboeken zijn opgenomen, voor het eerst gepubliceerd?

- Komen de onderwerpen op de foto’s in de geschiedenisboeken overeen met de onderwerpen op de foto’s, die op de voorpagina van de krant staan?

- Hoe komen de samenstellers van de onderzochte bronnen aan hun beeldmateriaal?

- Wat voor redenen geven de samenstellers voor het plaatsen van de door hun gekozen foto’s?

Per hoofdstuk zal ik de deelvragen proberen te beantwoorden. De centrale vraagstelling zit verweven in de tekst, maar in de conclusie zal ik deze uitgebreid proberen te beantwoorden.

Indeling

Deze scriptie begint met een theoretische verhandeling over verschillende soorten fotohistorisch onderzoek. Het onderzoek dat ik heb gedaan, behoort in eerste instantie niet tot deze historische onderzoeken maar het hangt er wel tegenaan. Om duidelijk te maken wat voor soort onderzoek ik heb gedaan, acht ik het noodzakelijk de verschillende soorten fotohistorische onderzoeken eerst te duiden om vervolgens mijn onderzoek te kunnen plaatsen. Dit gebeurt in hoofdstuk één. Daarna beschrijf ik uitgebreid mijn onderzoeksopzet en in de drie daaropvolgende hoofdstukken bespreek ik de case-studies. Dit zijn de jaren 1966, 1977 en 1984. De redenen dat ik deze jaren heb gekozen, staan in het tweede hoofdstuk. Van deze jaren heb ik gekeken welke foto’s er in de geschiedenisboeken terecht zijn gekomen. Elk hoofdstuk begint met een korte introductie van de gebeurtenissen in dat jaar. Ik vind het belangrijk een kader te geven waarin de door mij bestudeerde foto’s gemaakt zijn en daarom bespreek ik deze gebeurtenissen enigszins uitgebreid alhoewel het in proportie is tot mijn onderzoek. In de conclusie kom ik terug op de centrale vraagstelling van deze scriptie en in het nawoord plaats ik enige kanttekeningen bij dit soort onderzoek en zal ik een voorstel doen voor een eventueel vervolgonderzoek.

Nut van onderzoek

Waarschijnlijk zal een aantal mensen mijn onderzoek in eerste instantie een voorbeeld vinden van ‘koffiedik kijken’, omdat het kiezen van foto’s vaak op gevoel wordt gedaan en dus een subjectief proces is. Dit klopt voor een groot deel. Wanneer je aan een fotoredacteur vraagt waarom hij een foto heeft gekozen zegt hij waarschijnlijk dat het ‘een mooie foto is’ of dat ‘het op de beste manier een boodschap verbeeldt’. Dit soort overwegingen zijn nu eenmaal subjectief. Het is echter opvallend dat in verschillende kranten en geschiedenisboeken toch vaak dezelfde foto’s staan. Dit duidt erop dat er een patroon zit in de afwegingen. Met mijn onderzoek wil ik dit patroon bekijken. Ik probeer een aantal factoren te geven die een rol kunnen spelen bij de afweging om een bepaalde foto af te drukken. Ik zeg heel bewust ‘kunnen spelen’, omdat de uiteindelijke keuzes voor foto’s subjectief worden gemaakt. Omdat er nog niet veel onderzoek naar deze patronen is gedaan, ben ik van mening dat dit soort onderzoeken nieuw en scherper licht kunnen werpen op de betekenis van ‘het beeld’ in de perceptie nu en in de toekomst van bepaalde gebeurtenissen dan wel ontwikkelingen. Dit is niet alleen van belang voor historici maar ook voor beleidsmakers, politici en de media zelf. Dit scherpere inzicht kan het niveau van afwegingen over beleid dan wel publicatie verhogen. Ik hoop met mijn scriptie een bijdrage te leveren aan deze inzichten.

De getoonde foto's in deze scriptie dienen als illustratie in een wetenschappelijk werk. Dit is wettelijk toegestaan in het kader van het citaatrecht. Indien de maker en/of rechthebbende echter bezwaar heeft tegen het gebruik, dan kan deze dat kenbaar maken en zullen wij de desbetreffende foto verwijderen.