De administratie van de Gentse schepenen van de Keure in de 14de eeuw. (Annelies Nevejans)

Het bestand ‘losse akten’ werd samengesteld met akten die we verzamelden uit verschillende fondsen van geestelijke instellingen[162]. Alle bijeen gebrachte akten hebben als gemeenschappelijk kenmerk een verwijzing naar een schepenregister. Deze verwijzing bevindt zich telkens een interlinie lager dan de eigenlijke tekst van de akte en heeft meestal de hierna volgende vorm: “Aldus staet in scepenen bouc vanden selven jare”.

Om de ‘losse akten’ bruikbaar te maken voor verdere verwerking werden hun gegevens ingevuld op fiches in de databank. Voor verder gebruik werden ze nadien chronologisch gerangschikt[163]. Zo konden we in de eerste plaats de oudste vermeldingen van het bestaan van schepenboeken vaststellen (cf. supra). De groep ‘losse akten’ kon nu enerzijds gebruikt worden als aanvullend materiaal voor de ambtsjaren waarvan ons geen registers zijn overgeleverd, maar anderzijds vormt deze groep akten op zich ook een interessant type dat als dusdanig enkele specifieke eigenschappen vertoont. Bovendien bracht een confrontatie van de ‘losse akten’ met de registers ons tot een aantal hypothesen omtrent de registratieprocedure (cf. infra). Laten we eerst ingaan op die eigenheid van de ‘losse akten’.

Ook Ph. Lardinois behandelde enkele eigenschappen van deze ‘losse akten’ in zijn licentiaatsverhandeling, maar nauwkeuriger onderzoek heeft uitgewezen dat we een aantal van zijn stellingen moeten nuanceren[164]. Laten we eerst onze aandacht richten op de vorm van de formules onderaan de akten die de verwijzing naar het schepenboek bevatten.

Volgens Ph. Lardinois is de vorm van de formule voor alle akten dezelfde, maar wanneer we het bestand chronologisch opsplitsen in een viertal groepen levert dit een genuanceerder beeld op[165]. Op deze manier kunnen we ook zijn stelling corrigeren die zegt dat akten die geen folionummer vermelden ook niet geregistreerd werden[166].

Tussen ca. 1328 en ca. 1347 duiken er nog verschillende varianten op van de formule:

“Dese cartere es gheregistreirt in scepenen bouc sonder termijn ser Jhans Willards ende sijn ghesellen”[169]

b) ca. 1348 – ca. 1360: “Aldus staet in scepenen bouc vanden selven jare”

Om aan te geven dat een akte ook geregistreerd staat in het schepenboek bestaat er vanaf ca. 1348 een vaste formulering. Het feit dat in geen enkel geval reeds een folionummer aangegeven wordt deed ons vermoeden dat deze gewoonte zich eenvoudigweg nog niet ontwikkeld had. Het zou anders wel zeer toevallig zijn mochten met alle ‘losse akten’ daterend van vóór 1360 die ons overgeleverd zijn en dus geen foliovermelding bevatten, ook niet geregistreerd zijn. Deze hypothese kon alleen gestaafd worden door het opzoeken van de overeenkomstige geregistreerde versies van de ‘losse akten’ in de schepenregisters. Deze verificatiemethode werd echter sterk bemoeilijkt door het ongelukkige toeval dat juist voor deze periode nog belangrijke hiaten zijn in de registerreeks. Zo konden we slechts bij drie akten van de twintig met zekerheid vaststellen dat ze ondanks het feit dat ze geen folionummer vermelden toch geregistreerd zijn in het register van de schepenen van de Keure van het overeenkomstige schepenjaar[171]. Een bijkomend argument is misschien ook dat er geen tegenvoorbeelden werden gevonden, namelijk akten die we normaliter zouden moeten terugvinden maar die toch niet geregistreerd staan, in de mate dat we dit konden verifiëren.

Een belangrijke uitzondering evenwel is een akte van 28 juli 1354 met een afwijkende formule[172]. Deze bracht ons tot een bijkomende hypothese. Bij de betreffende akte is in de formule namelijk het element “vanden selven jare” weggevallen en we vonden de akte niet terug in het overeenkomstige register. We vermoeden dan ook dat het element “vanden selven jare” cruciaal is om aan te geven dat de akte daadwerkelijk geregistreerd werd, zonder dat reeds een exacte folioreferentie binnen het schepenboek weergegeven wordt.

c) ca. 1360 – ca. 1388: “Aldus staet in scepenen bouc vanden selven jare folio …”

Na ca. 1360 wordt consequent het folionummer vermeld en de akten worden meestal ook op de genoemde plaatsen teruggevonden. Vanaf nu geeft het al dan niet vermelden van het folionummer aan of de ‘losse akte’ daadwerkelijk geregistreerd werd. Akten zonder foliovermelding vinden we inderdaad niet terug in het overeenkomstige register[173].

Een uitzondering is echter een akte van 29 april 1374 waar geen folionummer vermeld wordt maar toch opgetekend staat in het register 1373-1374[174].

Vanaf ca. 1388 plaatst de scribent steeds zijn handtekening rechts onderaan op de ‘losse akte’ tussen de eigenlijke tekst van de akte en de formule. Uit deze handmerken konden we vier namen destilleren en na een vergelijking met gegevens uit de stadsrekeningen konden we besluiten dat het om stadsklerken ging, die ook de registers bijhielden. Het gaat om Zeger Baert, Hendrik Tolvin en Jan vander Loeve voor de periode tussen 1388 en 1400.

We beschikken ook over een aantal formuleringen die op andere registers slaan dan die van de schepenen van de Keure. Het gaat om twee verwijzingen naar de registers van de Keure, meerbepaald naar de wezenboeken[175]. Aan de hand van deze akten hebben we de oudste verwijzingen naar een wezenboek vastgesteld (cf. supra). De vorm van de formule is gelijkend aan die van de ‘losse akten’ voor de Keure, namelijk “Aldus staet in der weesen bouc vanden selven jare”. Verder beschikken we nog over twee akten met een verwijzing naar het ‘bouc vanden Blivene’[176]. Opvallend is echter wel dat we behalve deze vier gevallen geen enkele ‘losse akte’ meer vonden met een formule die niet naar de registers van de Keure verwijst.

De handmerken van de klerken die we terugvinden op de ‘losse akten’ vanaf 1388 bestaan uit de familienaam van de scribent, eventueel de initiaal van zijn voornaam en een aantal versieringen, voornamelijk bestaande uit krullen[177]. Vooral de krullen zijn erg typisch voor deze periode. Gelijkaardige vormen van handmerken vinden bijvoorbeeld voor de secretaris van de duc de Berry in 1403[178].

De vormen van deze handmerken op de ‘losse akten’ in Gent zijn erg verschillend van wat we onder andere in Ieper aantreffen. Daar worden de handtekeningen aangebracht op de rugzijde van de akte en vertonen kenmerken uit de wapenkunde[179].

In vele gevallen is de hand die de ‘losse akten’ geschreven heeft dezelfde als die van de versie die opgetekend staat in de registers, maar er zijn ook gevallen waarbij dit niet het geval is. Rekening houdend met de voorkeur van een scribent voor een bepaalde variant (cf. supra), zouden we dus kunnen stellen dat één en dezelfde klerk een akte voor zijn rekening nam vanaf het opstellen van de tekst tot en met de registratie ervan, met inbegrip van allerlei tussenstappen. Er is dus sprake van een gebondenheid van een akte aan een bepaalde klerk, eerder dan dat er een taakverdeling zou bestaan hebben binnen het klerkencorps. Alhoewel we niet kunnen uitsluiten dat de taak van het registreren van de akte in de registers soms gedelegeerd werd aan een klerk in opleiding[180].

Op basis van dergelijke persoonlijke opvolging van een akte zou men kunnen veronderstellen dat bepaalde klerken eventueel gespecialiseerd waren in een soort akte of gebonden aan een of meer specifieke schepenen, maar toetsing van deze hypotheses aan de bronnen leverde een negatief antwoord op.

Omdat de ‘losse akten’ dezelfde structuren en diplomatieke formuleringen hebben als de geregistreerde akten gaan we er hier niet dieper op in, maar verwijzen we naar het vorige hoofdstuk. Een aantal andere verschillen zoals het gebruik van afkortingen en hoofdletters kwamen daar ook aan bod.

De verschillen tussen de ‘losse akten’ en de registers liggen vooral in de vorm van de NOT en de DAT. De vormen van beide diplomatieke onderdelen zijn veel uitgebreider op de losse akten dan in het register.

In de jaarregisters wordt de NOT meestal weergegeven in de verkorte vorm van “Kenlic zij etc.”, terwijl die voor de losse akten meestal voluit weergegeven wordt in de vorm van “Kenlic zij allen lieden” of zelfs “Kenlic zij allen den ghenen die nu sijn ende hier naer wesen zullen”.

Ook de DAT wordt in verkorte vorm weergegeven in de registers, waarbij opgemerkt dient te worden dat de DAT daarbij vaak omgezet wordt naar een Latijns equivalent. De zinsnede “Dit was ghedaen” uit de losse akte wordt in het register vervangen door “Actum”. Bovendien gebruikt men voor getallen in de registers vaker Romeinse cijfers in plaats van de langere vorm met voluit geschreven getallen in woorden, die in de losse akten gehanteerd wordt. De DAT wordt dus in de ‘losse akten’ nagenoeg consequent in het Middelnederlands geschreven, terwijl we gezien hebben dat in de registers mengvormen of zelfs zuiver Latijnse formuleringen voorkomen (cf. supra).

De (omgerekende) datum (naar n. s.) van de ‘losse akte’ is steeds dezelfde als die van de corresponderende akte in het register. Er wordt dus geen onderscheid gemaakt tussen de datum van de rechtshandeling of de datum van de optekening van de ‘losse akte’ en het tijdstip waarop de akte geregistreerd werd in de schepenregisters. Dat deze twee handelingen hoogstwaarschijnlijk niet op dezelfde dag gebeurden wordt aangegeven door het feit dat de akten in de registers niet in chronologische volgorde staan opgetekend[181]. Strikt genomen zou de term ‘actum’ moeten verwijzen naar de rechtshandeling, maar het lijkt er niet op dat we het hier zo moeten interpreteren.

Op het eerste zicht lijken de akten van vóór 1388 hun waarde enkel te ontlenen aan de vermelding dat ze geregistreerd werden. De waarde van de ‘losse akten’ komt echter breder aan bod in het volgende hoofdstuk nadat we eerst een aantal hypothesen omtrent de registratieprocedure naar voor hebben geschoven.

De aanwezigheid van het handmerk van een stadsklerk na 1388 zou echter ook een vorm van validatie kunnen inhouden. Er bestaan tegenstrijdige meningen over de waarde van een handmerk op een akte. Volgens A. Giry mag men de handmerken echter niet interpreteren als een waarmerk dat de akte authenticiteit verleent. De ware validatie wordt nog altijd door het zegel gewaarborgd. Fränkel is dan weer van mening dat een handmerk onderaan de akte toch authenticiteit verleent aan een akte, die anders dode letter zou zijn[182]. Voor het specifieke geval van de door ons behandelde ‘losse akten’ wordt de rechtsgeldigheid in de eerste plaats gewaarborgd door het feit dat de akten geregistreerd staan in de schepenregisters (cf. infra). Het opduiken van handmerken aan het einde van de 14de eeuw is echter een opvallend symptoom van een veranderende houding ten opzichte van de ‘losse akte’. Vermoedelijk plaatst de klerk zijn handmerk op de akten om er toch een grotere autoriteit aan te verlenen. Dit is waarschijnlijk het gevolg van het feit dat er steeds meer beroep wordt gedaan op de vorm van registratie door middel van een ‘afschrift’ in de vorm van een ‘losse akte’ en de partijen bijkomende rechtszekerheid vragen.

We kunnen dus besluiten dat de typische verwijzingsformules onderaan een ‘losse akte’ in de loop van de 14de eeuw evolueert, waarbij de stelling van Ph. Lardinois omtrent de foliovermelding enkel opgaat voor de periode na ca. 1360, maar niet veralgemeend mag worden voor de hieraan voorafgaande fase. Vanaf 1388 plaatst de klerk ook zijn handmerk op de akte, vermoedelijk om de authenticiteit van de akte extra te benadrukken. Ten opzichte van de schepenregisters bevatten de ‘losse akten’ meer uitgebreide vormen van de NOT en de DAT, minder Latijnse formuleringen, minder afkortingen en meer kapitalen.

Met vrij grote zekerheid kunnen we stellen dat het brengen van akten voor de Gentse schepenen enkel kon gebeuren op het schepenhuis zelf, behoudens uitzonderingen waarbij de schepenen eventueel ter plaatse gingen wanneer het een zaak van groot belang betrof, één van de bij de rechtshandeling betrokken partijen fysiek belemmerd werd[183], of wanneer ze persoonlijk bepaalde zaken moesten vaststellen. Dit laatste is onder andere het geval bij sommige zaken waarin ook een beroep wordt gedaan op erfscheiders[184]. Hier tegenover staan de chirografen voor erfachtige lieden waaruit blijkt dat deze bij de partijen aan huis gingen om een akte op te stellen[185]. De reden voor de honkvastheid van de stadsklerken is natuurlijk de vereiste aanwezigheid van een (stads)klerk die de akte op schrift moest stellen en voor wie het praktisch gezien handiger was wanneer hij zich niet voortdurend hoefde te verplaatsen[186]. Ook voor de partijen die een akten willen verlijden is het eenvoudiger wanneer er een vast redactiecentrum is. Bovendien werden de registers, vanaf het moment dat deze werden opgesteld, bewaard op de griffie van de schepenbank.

Het schepenhuis was dus het politieke en administratieve centrum, maar we zijn er nauwelijks over ingelicht. We weten dat de schepenen van de Keure en de schepenen van Gedele reeds in de 14de eeuw hun eigen schepenhuis hadden: dat van de Keure bevond zich aanvankelijk aan de voet van het Belfort[187], en het huis van Gedele, ook wel de Nachtegale genoemd, lag in ‘de Munte’[188]. In 1321 werd begonnen met de bouw van een nieuw schepenhuis van de Keure aan de Hoogpoort[189]. En een jaar later vinden we vermeldingen van een huis van Gedele ‘up de Plaetse’[190]. P. Rogghé vermeldt o.a. een zolder in het gebouw aan de Hoogpoort waar de stadsklerken werkzaam zouden zijn[191].

Sommige klerken woonden in de nabijheid van het schepenhuis. Verschillende klerken woonden op de Hoogpoort, anderen woonden zelfs naast het schepenhuis waarin ze werkzaam waren[192]. Dit was onder meer het geval bij Jacob van Lovelde die naast het schepenhuis van Gedele woonde, en ook bij Jan Tolvin:

“Item J. Willems sone die den Dievel bant, vanden rechte dat zijn vader adde an thuus inde Cattenstege bachten scepenhuus was, daer J. Tolvin, scepenenclerc, inne plagh te wonene.[193]”

Bij de uitvoering van hun ambt werden de schepenen bijgestaan door een ambtenarencorps. Een schepenbank zonder klerken is immers ondenkbaar wanneer er schriftstukken moeten worden opgesteld.

In de hedendaagse context verstaan we onder de term ‘klerk’ in de eerste plaats een administratieve kracht. Voor de middeleeuwse periode heeft dit woord echter een bredere betekenis; het slaat ook op clerici. De term ‘clericus’ mag echter niet al te eng opgevat worden. Al wie de kruinschering ontvangen had werd beschouwd als clericus. Dit was een ritueel dat plaatsgreep vóór de laagste wijding. Een clericus kon allerlei kerkelijke ambten bekleden, waaronder dat van schrijver of notarius[194]. Nu waren niet alle clerici klerken en niet alle klerken clerici, zeker niet meer in de 14de eeuw. Lange tijd echter werden vele administraties vooral bevolkt door geestelijken vanwege het feit dat zij de enige waren die de schriftcultuur toen beheersten. In de loop van de 13de eeuw echter vonden ook leken hun weg naar de administraties[195]. Het onderwijs heeft in deze evolutie vermoedelijk een belangrijke rol gespeeld (cf infra)[196]. In Gent is er een evolutie waar te nemen wat de benaming van de functies betreft. Er zijn in de stadsrekeningen van de 14de eeuw verschillende termen te vinden om de klerken binnen de stadsadministratie aan te duiden: ‘clerc’, stadsklerk, ‘clerke van der stede’, ‘scepenen clerc’, stedeklerk, schepenklerk van de keure, ‘scepenen clerc van ghedeele’,…[197]. P. Rogghé deelt ze naargelang hun functie op in eerste klerken of stedenklerken, schepenklerken van de Keure, schepenklerken van Gedele, ontvangersklerken, klerken van de erfelijke renten, de raden en advocaten, de procureurs en de klerk van de halle[198]. Hieruit blijkt al meteen dat nagenoeg elke afdeling van de stedelijke administratie over eigen klerken beschikte en er ook een onderlinge taakverdeling bestond in de 14de eeuw. De klerken konden echter circuleren tussen de verschillende administraties[199]. Het zijn dezelfde personen die nu eens opduiken als schepenklerk van de Keure, dan weer als ontvangersklerk of klerk van de halle.

Vanaf de 15de eeuw worden ook de termen ‘pensionaris’, ‘secretaris’, ‘advocaat’, ‘procureur’ en ‘solliciteur’ gebruikt voor de functie van stadsklerk[200].

De schepenen konden echter niet van in het begin een beroep doen op eigen klerken. Aanvankelijk moesten de betrokken partijen zich wenden tot eigen scribenten of publieke schrijvers[201]. In Gent hadden dergelijke scribenten huisjes vlakbij het schepenhuis[202]. Ook in de 14de eeuw bestonden nog dergelijke schrijfhuisjes waarvan vele een naam droegen[203]. Vanaf het einde van de 13de eeuw beschikten de schepenbanken van de grote steden echter over een eigen stadsecretariaat met klerken[204]. In Gent bestond er vermoedelijk reeds vóór 1240 een stedelijk secretariaat[205]. De naam van de oudst gekende Gentse stadsklerk, N. de Porta, is terug te vinden in een cartularium met Latijnse keuren en Middelnederlandse vertalingen ervan, dat begonnen werd rond 1237[206]. Dit cartularium werd opgesteld voor de stadsadministratie en bevatte de belangrijkste keuren[207]. Het kan aldus worden beschouwd als een eerste vorm van registratie door de Gentse stedelijke administratie.

In de loop van de 14de eeuw ontwikkelde de ambtenarengroep zich ook tot een afzonderlijke sociale stand. Dit uit zich onder andere in het ontstaan van echte ambtenarenfamilies in het 14de-eeuwse Gent die zoveel mogelijk functies door hun leden laten bezetten. Hierbij is evenwel mobiliteit mogelijk tussen de verschillende administratieve sectoren[208]. De klerkenfuncties werden ook ingevuld door schepenen tijdens de verplichte rustperiode tussen twee mandaten in[209]. Echte Gentse ‘klerkenfamilies’ waren de Utenhoves, Lovendegems, Tolvins en Augustijns. Er werd werkelijk gestreefd naar het behoud van het ambt binnen de familie[210], dit zien we bijvoorbeeld ook in de Oudenaardse stadsadministratie waarbij de familie Heurne niet alleen gedurende de 15de eeuw een hele reeks schepenklerken voortbrengt, maar ook scribenten die in andere schrijfinstellingen binnen en buiten de stad aan de slag gaan[211]. De klerkenfamilies waren niet zelden ook diegene waarvan leden het tot schepen brachten. Het lijkt er dus sterk op dat de aanstelling van de klerken in een sfeer van nepotisme verzeild raakte. Van eventuele voorwaarden om toegelaten te worden tot het ambt of reglementen voor de aanstelling van nieuwe klerken door de stad is geen enkel spoor te vinden.

Aan het einde van de 14de eeuw onstond zelfs een hiërarchie binnen het klerkenambt waardoor er zich in de 15de eeuw een technocratische groep, de pensionarissen, afscheidde[212].

Uit de stadsrekeningen komen in de meeste ambtsjaren acht schepenklerken naar voor, evenredig verdeeld over Keure en Gedele[213]. Voor het schrijfwerk werden de stadsklerken bijgestaan door knapen en garzoenen[214], maar ook door klerken en scribenten die voor specifieke opdrachten werden ingehuurd en betaald werden door de stad. Ook kandidaat-klerken of oud-stadsklerken konden tijdelijk schrijfwerk verrichten[215]. Wanneer er veel schrijfwerk moest gedaan worden en het aantal stadsklerken ontoereikend was, werd er beroep gedaan op de hoger genoemde openbare schrijvers. Namen als Diederic, Heinric of Michiel de scrivain die we in de stadsrekeningen terugvinden, slaan op dit soort scribenten[216]. We vinden ze terug onder de rubriek ‘diversche dagelijkse costen’ waaronder de vergoedingen genoteerd staan die ze ontvangen voor specifieke schrijfopdrachten voor de stad. Vermoedelijk waren zij in de 15de eeuw in een genootschap verenigd, wat de benaming ‘gezellen van den ringe’ in de stadsrekeningen zou verklaren[217]. De ingeschakelde hulpkrachten worden bij M. Boone ‘gezellen van de penne’ genoemd en zijn hoogstwaarschijnlijk broeders van de Gentse afdeling van de huizen van het Gemene Leven[218]. Voor de schepenklerken is er geen enkel spoor van dergelijk corporatisme. Het is nochtans niet ongewoon dat klerken in dienst van de stad zich verenigen omdat ze een vrij beperkt vast loon ontvingen. In Den Bosch bijvoorbeeld, waar een gelijkaardig systeem van verloning bestond als in Gent, vormden de klerken van de schrijfkamer vermoedelijk een collegium scriptorum. Hun inkomsten werden verder aangevuld met honoraria die ze ontvingen voor het werk dat ze deden. Zo’n collegium zorgde dan voor solidariteit onder de leden, waardoor onder andere inkomsten gedeeld konden worden[219]. In het Duitse Rijk ten noorden van de Alpen ontbreken dergelijke genootschappen omdat de functies van notarissen veelal ingevuld werden door geestelijken[220]; dit in tegenstelling tot Italië en Frankrijk[221]. Zo waren de notarissen en secretarissen van de Franse koning in het midden van de 14de eeuw verenigd in een broederschap waarvan de hoofdzetel zich bevond in het convent van de Celestijnen te Parijs[222].

Vanaf de elfde eeuw was er in de steden een overgang merkbaar van klooster- naar stadsscholen[223]. De ontwikkeling van de steden en hun instellingen zorgde er voor dat de vraag naar beter onderwijs groeide en de stadsmagistraat trachtte om de scholen onder zijn gezag te krijgen[224]. Het is meer dan een vermoeden dat sommige van de Gentse stadsklerken school liepen in dergelijke stadsschool, ook wel Grote School of Latijnse School genoemd[225]. Daar immers konden ze Latijn leren lezen en schrijven[226], wat onontbeerlijk was voor hun toekomstige functie van stadsklerk. De aanwezigheid van scholen in de grote steden heeft de verschriftelijking van de maatschappij en de opleiding van klerken zeker beïnvloed. Deze evoluties komen op gang in de 13de eeuw en tonen zich ten volle in de 14de eeuw. Volgens M. Clanchy is de toenemende geletterdheid bij leken echter niet te wijten aan een betere scholing, maar is die eerder het gevolg van een toename van praktisch en bestuurlijk taalgebruik[227]. De toenemende behoefte van burgers en/of kooplieden om hun rechtshandelingen op schrift te stellen zal zeker ook een invloed hebben gehad op de ontwikkeling van het stedelijk onderwijs en de opleiding van klerken[228].

Enkele stadsklerken behaalden ook een universitair diploma aan een buitenlandse universiteit. Het waren deze universitairen die meester-klerken waren en de functies van eerste schepenklerk bekleedden[229]. De opleidingen aan de universiteiten werden aangepast aan de nieuwe nood aan klerken[230]. Het ligt voor de hand dat de klerken kennis moesten hebben van het gewoonterecht en de principes en procedures van het stadsrecht.

De exacte omvang van de inkomsten van de klerken is moeilijk te bepalen. Ze kregen een jaarlijks pensioen dat varieerde van klerk tot klerk. De eerste klerken van de Keure en van Gedele ontvingen een hogere uitkering dan hun gezellen. Naast dit pensioen kregen de klerken bijkomende vergoedingen voor bepaalde zaken. Zo kregen ze van de stad laken voor hun winter- en/of zomerkleren[231], gelegenheidskledij voor de deelname aan de Onze-Lieve-Vrouwe processie in Doornik[232], en onkostenvergoedingen voor zitdagen en reizen naar andere steden om onderhandelingen te voeren[233]. Meer dan waarschijnlijk werd dit loon aangevuld met inkomsten uit hun administratieve functie. Dat bij het verlijden van een akte voor de schepenen die op schrift moest gesteld worden door een van hun klerken deze een som ontving van de partijen, blijkt uit een tarievenlijst van vóór 1519. Hier wordt telkens de prijs genoemd van een bepaald soort akte, aangevuld met ‘ende den cleerc [som]’[234]. Het ligt dus voor de hand dat de inkomsten van de klerken niet altijd even hoog zullen geweest zijn. In de stadsrekeningen worden deze dagelijkse inkomsten niet vermeld omdat ze vermoedelijk rechtstreeks aan de betreffende klerk werden uitbetaald. Wat wel vermeld wordt zijn de bijkomstige schrijfopdrachten voor de stad, zoals het schrijven van videmussen, pachtlijsten, bijzondere charters en dergelijke meer.

Jaarlijks worden door de stad de kantoorbehoeften voor de klerken aangekocht. De uitgaven bestaan meestal uit de aankoop van perkament (‘fronchine’), papier en zegelwas, maar soms zijn er ook onkosten voor inkt of pennen. Deze zaken worden gebruikt door de schepenklerken van de Keure en van Gedele en door de klerken van de Halle.

De klerken hadden op het vlak van financiën, politiek, sociaal-economische aangelegenheden, rechtzaken, godsdienst en kerk, militaire geschillen en plechtigheden een vooraanstaande rol[235]. Vooral in woelige tijden - en de 14de eeuw kent er nogal wat – konden ze bij onderhandelingen een invloedrijke rol vervullen. Wat ons in het kader van deze verhandeling vooral interesseerde was natuurlijk hun administratieve taak. Er diende heel wat tijd besteed te worden aan schrijf-, vertaal- en kopieerwerk.

Alhoewel de klerken voor een zekere continuïteit zorgden ten opzichte van de jaarlijks wisselende schepenbanken, werden ze ook vervangen naargelang de politieke situatie en het bewind van bepaalde belangengroepen. In zijn overzichtsartikel gaat P. Rogghé dieper in op de politieke voorkeuren en activiteiten van de Gentse klerken; wij nemen hier slechts de belangrijkste wijzigingen van het klerkencorps over[236]. Onder Jacob van Artevelde bijvoorbeeld werd het volledige corps stadsklerken één na één vervangen, wat het revolutionaire karakter van dit bewind nog maar eens benadrukt[237]. Na het treffen in 1349, waarbij de graafgezinden weer aan de macht kwamen, werden de anglofiele klerken buiten gewerkt en vervangen door trouwere ambtenaren; aanhangers van de graaf werden bevoorrecht. Met de overname van de macht door de wevers werd nog maar eens een wissel van de administratieve krachten doorgevoerd en het staat buiten kijf dat ook tijdens de Gentse Oorlog (1379-1385) een hele reeks nieuwe klerken werden aangesteld om het nieuwe bewind bij te staan. Na de Vrede van Doornik werden ze echter nagenoeg allemaal weer afgedankt.

De relatieve uniformiteit van de gebruikte formuleringen binnen de registers was vermoedelijk een gevolg van de opleiding van jonge scribenten binnen het stadssecretariaat. Deze kandidaat-klerken namen waarschijnlijk handschrift, woordenschat, tekst en formules over van diegene die hen opleidde. De registers vormden een soort formulierboeken waardoor het bestaan van een administratieve eenheidstaal kan verklaard worden. Ze konden ook dienen als model voor de jonge klerken in opleiding die zo bewoordingen overnemen[238].

De aanwezigheid van dergelijke jonge klerken kan ook een mogelijke verklaring bieden voor gote verscheidenheid aan handen die terug te vinden is binnen de registers, alhoewel we per schepenjaar telkens slechts drie à vier klerken van de Keure terugvinden in de stadsrekeningen. Deze klerken in opleiding deden schrijfwerk en kopieerden waarschijnlijk af en toe ook akten in de registers.

Naast de publieke schrijvers en de klerken van de stadsadministratie waren er in Gent ook scribenten aan het werk die handschriften produceerden. Zo wordt onder andere de voltooiing van het Comburgse handschrift gelokaliseerd in een Gents scriptorium aan het einde van de 14de eeuw[239].

Volgens H. Nélis hebben de schepenregisters de vorm van een boek en bevatten ze in chronologische volgorde alle akten afgeleverd door de schepenen[240]. Deze visie gaat echter niet op voor de casus Gent. In de eerste plaats staan niet alle akten die voor de schepenen verleden werden, opgetekend in de schepenregisters, maar bovendien staan ze er ook niet chronologisch in genoteerd. Dit houdt verband met de al dan niet bestaande verplichting tot registratie en de registratieprocedure.

Er is een sterk vermoeden dat er in de 14de eeuw geen registratieverplichting bestond in Gent; niet alleen vinden we geen enkele verwijzing naar dergelijke verplichting in het gewoonterecht voor deze periode, ook in de akten zelf zijn er aanwijzingen te vinden die de hypothese bevestigen dat de registratie op volkomen vrijwillige basis geschiedde:

“ […] ende es te bede ende versouke vander vors Joncvrouwe Lisbetten gheregistreirt inden bouc van haren scependomme […][241]”

Blijkbaar moeten de betrokken partijen de schepenen verzoeken om hun akte te registreren. Aan het registreren van akten in de Gentse schepenregisters zijn ook kosten verbonden (cf. infra).

Het opgeven van redenen om over te gaan tot registratie toont aan dat registreren niet vanzelfsprekend was en eerder een bijkomende garantie van bewaring:

“In vastenessen ende ghedinckenessen der eweleker waerheden hebben wij dit aldus doen registreren inden bouc van onser scependomme ende daer toe inden bouc vander erflekere renten vander stede[242]”

Ph. Lardinois meent dat er echter wel een verplichting bestond om - wanneer men wenste dat een akte geregistreerd zou worden - dit verzoek binnen het lopende schepenjaar kenbaar te maken. Hij vond immers in geen enkel register een akte uit een vorig jaar opgetekend[243]. Deze regel lijkt inderdaad in de meeste gevallen gerespecteerd, maar er zijn ook uitzonderingen. De akten die toch uit een ander ambtsjaar stammen, zijn ten hoogste afkomstig uit het voorgaande ambtsjaar[244].

Ook bij Gedele bestond er blijkbaar geen registratieverplichting[245]. De onkosten die verbonden waren aan het laten registreren zorgden in vele gevallen voor een financiële drempel.

In de 15de eeuw bestond hoogstwaarschijnlijk wel een registratieverplichting voor transacties van onroerende goederen gezien de stijging van het aantal akten in de loop van deze eeuw[246]. Pas vanaf de 16de eeuw kan dergelijke verplichting aangetoond worden aan de hand van normatieve teksten. Voor Gent is er een ordonnantie, daterend van 22 maart 1552 (n.s.), die naar aanleiding van moeilijkheden vastlegt dat vanaf heden akten van verhandeling van onroerend goed gepasseerd moeten worden voor de schepenen en ook geregistreerd moeten worden[247]. Voordien was registratie dus blijkbaar niet verplicht, of werd toch alleszins niet strikt door iedereen toegepast. Vanaf 1529 werden wettelijke passeringen betrekking hebbend op goederen van ‘vrij huis, vrij erve’ reeds in afzonderlijke registers geregistreerd[248]. Ook in vele Noord- en Zuid-Nederlandse steden bestond in de 16de eeuw de verplichting om rentetransacties aangaande stedelijk onroerend goed te laten registreren in de schepenregisters om er rechtsgeldigheid aan te verlenen. Uitzondering hierop was het zuidelijk deel van het huidige België waar, net zoals in Frankrijk, Italië en het Iberisch schiereiland dergelijke transacties voor notarissen werden verleden[249].

Er dient bijzondere aandacht geschonken te worden aan een afzonderlijke groep geregistreerde akten, de zogenaamde recoorden. Hiermee bedoelen we akten die oorspronkelijk gepasseerd werden voor een andere stedelijke instantie (erfachtige lieden, vinders, …), maar die naderhand voor de schepenen van de Keure werden gebracht om ze in hun registers te laten opnemen.

Volgens G. Des Marez deden de erfachtige lieden automatisch recoord van de voor hen verleden akten, waardoor deze opgetekend werden in de schepenregisters[250].

Ph. Lardinois nuanceerde deze stelling op twee vlakken. Ten eerste zijn het niet noodzakelijk de erfachtige lieden die recoord doen, maar kunnen ook de partijen zelf het initiatief nemen[251]. We vinden inderdaad een aantal akten waarbij uitdrukkelijk wordt vermeld dat de partijen verzochten om de chirograaf te registreren:

“[…]dat Jan van Oedonc ende Mergriete sKeulnerren kenden […] dat vore thuweleec van hem beeden ende daer thuweleec van hembeeden vort up ghinc alse zulke ordinanche tusschen hembeeden ghemaect besproken ende over een ghedreghen was alse ene cyrographie die siere af scepenen overghaven inhilt ende verclaerde iesschen ende begherden dat sise daden registreren inden bouc van haren scependomme in ghedinckenesse der waerheden welke cyrographie inhilt van worde te worde alse hier na volght […][252]”

Meestal wordt de chirograaf echter geregistreerd door de schepenen op verzoek van de erfachtige lieden die de ‘kennesse’ hadden over de zaken die in de chirograaf opgetekend waren, en niet op uitdrukkelijke vraag van de belanghebbende partijen. De meest gebruikte inleidende formuleringen hebben namelijk een vorm gelijkend op die in het volgende voorbeeld:

“[…] dat Gherard van Rimmea de Blaeuwere ende Willem Stoemnaer gaven in recorde her Jacob Willebarde, her Willeme den Wulslaghere ende haren ghezellen scepenen dat sij als erfachteghe liede in Ghend gheroupen waren ende stonden over alsulke kennesse als de cyrographe die sire af overgaven inhilden die hier naer volghen van worde te worde […][253]”

Ten tweede worden heel wat akten verleden voor de erfachtige lieden niet als geregistreerd recoord teruggevonden in de jaarregisters van de Keure[254]. Dat het inderdaad geen automatisme was om een akte van erfachtige lieden te laten registreren wordt reeds min of meer aangegeven door de mogelijkheid dat het verzoek tot registratie voortkomt van de kant van de partijen. Indien alle akten gepasseerd voor de erfachtige lieden nadien vanzelfsprekend ook geregistreerd werden bij de schepenen dan zou men immers niet de vrijheid laten aan de partijen om dit te doen. Bovendien is de DAT van de chirograaf en de registratie niet noodzakelijk dezelfde. In de meeste gevallen is die zelfs verschillend en de tussenliggende periode kan oplopen tot enkele jaren. Er kan dus geen sprake geweest zijn van een automatische en/of verplichte registratiepraktijk.

Een akte in het register die een chirograaf in recoord-vorm bevat heeft in wezen geen uitzonderlijke structuur. Ze bestaat uit een NOT en een inleidende DIS waarin de schepenen aangeven wie de chirograaf voor hen gebracht heeft, waarna de betreffende chirograaf letterlijk (“van worde te worde”) van begin tot einde overgepend wordt, inclusief de NOT, SUB en DAT van de chirograaf. De akte wordt afgesloten met een DAT die het tijdstip van passeren voor schepenen weergeeft. Het is goed mogelijk dat dergelijke recoorden zonder al te veel voorbereidende kladstukken opgetekend konden worden in het register.

Het aantal recoorden van chirografen voor erfachtige lieden ten opzichte van het totaal aantal geregistreerde akten schommelt erg[255]. Er is een voorlopig onverklaarbare maar vrij duidelijke piek vast te stellen voor het register 1368-1369 (ca. 15 %). Het zou interessant zijn na te gaan om welk soort akten het hier gaat en of het eventueel vooral chirografen zijn van een paar jaar terug die nu en masse geregistreerd worden. Naar het einde van de 14de eeuw loopt het aandeel van de geregistreerde chirografen voor erfachtige lieden terug. In de 15de eeuw zijn ze nagenoeg volledig verdwenen uit de registers[256].

De lange periode (zelfs tot ca. 24 jaar!) tussen opstellen van de chirograaf en de eventuele registratie is echter wel opvallend. Voor enkele specifieke gevallen menen we een vrij voor de hand liggende verklaring gevonden te hebben voor de laattijdige beslissing. Het gaat om de gevallen waarbij een erfachtig man recoord doet met het deel van de chirograaf van zijn ‘wedergader’ die helaas ondertussen reeds overleden was, zoals in het hierna volgende voorbeeld:

“[…] dat Gillis ser Brandins metgaders der wedergader van cyrographien diemen vanden onder thoir van Heinricke Goedhals, gaf in recoorde, komende bij sinen eede, dat hij metgaders den vors. Heinric stond ende gheroupen was over alsulke kennesse als hier naer volght van woorde te woorde […]”[257].

Chirografen gevonden door de erfgenamen in de nalatenschap van een erfachtig man kunnen dus nog geregistreerd worden.

Alhoewel het, zoals uit het aangehaalde voorbeeld blijkt, één van de erfachtige lieden is die voor de schepenen verschijnt om de chirograaf te laten registreren, gebeurt dit meer dan waarschijnlijk op verzoek van de partijen. De beslissing om alsnog tot registratie over te gaan is inherent aan de specifieke validatievorm van een chirograaf. De rechtszekerheid ervan wordt immers gewaarborgd door het unieke in elkaar passen van de verschillende delen van deze carta partita die in dit geval in het bezit zijn van de partij(en) betrokken bij de rechtshandeling en van de erfachtige lieden die over die rechtshandeling stonden als getuigen. Wanneer nu één van deze getuigen sterft is de bewaring van diens exemplaar van de chirograaf en dus ook de rechtszekerheid ervan niet meer voor honderd procent gewaarborgd. De partijen nemen dan vermoedelijk het zekere voor het onzekere en verzoeken alsnog om registratie.

Volgens Ph. Lardinois zijn het vooral particulieren die bijkomende zekerheid zoeken door middel van publicatie in de schepenregisters, en laten geestelijke instellingen die over een goed uitgebouwd archief beschikken de registratie achterwege[258].

Tot slot zijn chirografen ook geregistreerd geraakt in de schepenregisters omdat ze aangedragen werden als bewijsmateriaal in geschillen waarbij de schepenen uitspraak moesten doen. Het feit dat de betreffende chirografen meegebracht werden door de partijen om voor te leggen aan de schepenen, wijst er op dat ze niet geregistreerd waren, anders konden de schepenen in hun eigen registers de akte opzoeken. Hier en daar bevinden zich dan ook nog chirografen in de registers, soms zelfs alle delen van één en dezelfde carta partita. Dit wijst erop dat de chirografen opdat ze opgenomen zouden kunnen worden in de registers voorgelegd dienden te worden en vermoedelijk door nalatigheid of omdat er na de registratie een nieuwe rechtszekerheid ontstond en de chirograaf een deel van zijn functie verloren had, op de griffie bleven en tussen de folio’s van de registers verzeild raakten. Van een inlevering van de delen van een chirograaf bij registratie kan geen sprake zijn, daar zich slechts zelden dergelijke akte in de registers bevindt.

Andere stukken die in recoord konden gebracht worden, zijn akten die oorspronkelijk voor de vinders waren verleden. Het is niet duidelijk wanneer de vinders begonnen zijn met de aanleg van eigen registers, maar vanaf 1368 vinden we er in de registers van de Keure verwijzingen naar. Het gaat dan om zaken die de vinders in registers van hun voorgangers vonden en ze deze alsnog voor de schepenen van de Keure brengen of ze gebruiken om een uitspraak te doen[259]. Van deze registers is ons helaas niets overgeleverd. Wanneer men het procentuele aandeel van de geregistreerde akten die oorspronkelijk voor de vinders verleden werden ten opzichte van het totaal aantal geregistreerde akten berekent, dan schommelt het voor de 14de eeuw rond de 1 à 2 %, met een piek in 1378 van ca 4,3 %. Na de periode van de Gentse Oorlog, stijgt het aantal tot ca 9,7 % voor het register van 1389-1390. We beschikken enkel over vergelijkbaar cijfermateriaal voor de registers van de periode 1400-1405, waarvoor M. Boone een berekening maakte. Hij kwam tot de vaststelling dat voor die periode ca. 13% van de geregistreerde akten in de registers van de Keure in eerste instantie voor de vinders verleden was[260]. Het procentuele aandeel akten voor vinders die nadien ook geregistreerd werden in de registers van de Keure, kent dus een stijgende trend. De partijen zochten blijkbaar steeds meer rechtszekerheid door hun akte niet alleen bij de vinders, maar ook bij de schepenen te laten registreren. Het doen van recoord voor de schepenen van de Keure gebeurde vrij snel nadat de akte voor de vinders was opgesteld. In enkele gevallen werden een paar recoorden van vinders op dezelfde dag voor de schepenen gedaan en werden ze ook na elkaar opgetekend in de registers van de Keure. De scribent deed daarbij echter niet altijd de moeite om de akten eerst chronologisch te ordenen volgens de datum waarop ze oorspronkelijk door de vinders werden opgesteld.

Net als bij de chirografen voor erfachtige lieden kunnen we vaststellen dat er geen verplichting tot registratie bestond. Dat lijkt ook niet logisch aangezien de vinders zelf ook registers bijhielden. Reden voor registratie is ook hier bijkomende rechtszekerheid: “omme dad twel ende vast ghehouden bliven sal tallen daghen”[261]. Bovendien kunnen zowel de vinders als de betrokken partijen recoord doen van een vinderschap[262]. Een synoniem voor vinders dat opduikt in de registers is ‘effeneren’.

Ook van schuldvorderingen, gedaan voor de halleheren, vinden we sporen in de registers. De eisende partij kon immers vragen dat de zaak voor de schepenen werd gebracht; in dat geval waren de halleheren verplicht recoord te doen bij de schepenbank van de Keure van de voor hen verleden akte[263]. Een bijzondere akte, die we terugvonden in het register van 1357-1358, is deze waarbij de halleheren gemeenschappelijk een reeks voorstellen doen waarvan ze wensen dat de schepenen ze in hun voorgeboden zouden opnemen[264].

Tot slot zijn er ook nog akten te vinden in de registers waarbij een uitspraak gedaan werd door erfscheiders. Zij dienden verslag uit te brengen voor de schepenen van hun vaststellingen. De meeste akten gaan over geschillen omtrent een goot, een huis, en dergelijke meer, maar er zijn ook akten waarin de erfscheiders op bevel van de schepenen de prijs bepalen van een huis of een bakkerij. De erfscheiders deden de vaststellingen ter plaatse en regelmatig werd in de akten vermeld dat bepaalde schepenen ook aanwezig waren, soms uit naam van de hele schepenbank. Voor het opstellen van hun akten deden de erfscheiders beroep op het systeem van de chirograaf.

Wat de geregistreerde akten betreft waarin de amman optrad, die gaan ofwel over een betaling van een vergoeding aan de amman, bijvoorbeeld voor een verblijf in de stadsgevangenis (‘Chastelet’), of om de panding van een huis of een deel van een huis. Het is opvallend dat deze akten waarbij de amman betrokken is vaak in een reeks voorkomen in de registers zonder dat de datum dezelfde is, wat er op zou kunnen wijzen dat de akten een poosje opgespaard werden op de administratie van de amman alvorens ze aan de schepenen werden overgedragen om te laten registreren.

De wijze en de volgorde waarop de akten in de registers genoteerd werden, houdt vanzelfsprekend verband met de registratieprocedure. De weg die een akte aflegt alvorens ze in het schepenregister terechtkomt is verschillend voor een aantal types akten. We zullen ze hier één na één bespreken.

In de eerste plaats werden er meer dan waarschijnlijk sommige akten rechtstreeks in de registers opgetekend, zonder dat er vooraf een afzonderlijke losse akte werd opgesteld. Getuige hiervan zijn de uiterst korte schuldbekentenissen bestaande uit één à twee regels en de minder vormvaste akten bestaande uit een lijstje namen waaraan door middel van een accolade een zin is toegevoegd die de rechtshandeling, veelal schuldbekentenissen, en de DAT weergeeft. De routine van de schepenklerken zal er wellicht toe bijgedragen hebben dat vele akten rechtstreeks in het register konden worden opgetekend aan de hand van een summier kladje, zonder eerst de akte volledig te moeten uitwerken. Zoals we reeds aanhaalden is de vorm van de NOT en de DAT gekoppeld aan de scribent en de formuleringen voor de DIS hangen vast aan de soort akte. Wanneer men dus over een aantal gegevens beschikte, kon een geoefende scribent daar een volledige akte van maken. Of er formulierboeken op het stadssecretariaat aanwezig waren, weten we niet, maar de min of meer vaste formuleringen van de DIS hoeven niet noodzakelijk voort te komen uit een formeel of informeel formulierboek, maar kunnen gewoon ontstaan zijn uit traditie en onder de klerken van generatie op generatie overgeleverd zijn. De schepenregisters op zich vormden reeds een boeiende variëteit aan voorbeeldakten. Van dit type geregistreerde akten wordt vermoedelijk niets afgeleverd aan de partijen die de rechtshandeling verlijden. Later kon er eventueel wel nog een afschrift van bekomen worden.

Een tweede groep geregistreerde akten is deze waarvan we ook een exemplaar overgeleverd hebben in de vorm van een ‘losse akte’. De hypothesen die we ontwikkelden omtrent de registratieprocedure van de ‘losse akten’ kwamen pas tot stand na een confrontatie van deze akten met gegevens uit de registers. We gingen uit van de bevindingen van Ph. Lardinois, die we vergeleken met het door ons verzamelde materiaal.

We stelden in het voorgaande hoofdstuk dat vanaf ca. 1360 consequent de folionummers vermeld worden. Wanneer nu een losse akte wel degelijk een folionummer bevat, maar toch niet teruggevonden wordt in het register, dan kan het niet anders dan dat de ‘losse akte’ eerst werd opgesteld en pas nadien ook werd genoteerd in het overeenstemmende register. We geven hier twee voorbeelden om onze stelling te staven.

Een eerste geval is een losse akte van 9 augustus 1379 die in haar formule onderaan de akte opgeeft “Aldus staet in scepenen bouc vanden selven jaere folio prima”[265]. Strikt genomen zou deze akte geregistreerd moeten zijn in het register van het ambtsjaar 1378-1379. Omdat we de akte daarin niet terugvonden en de datum nogal dicht ligt bij de aanvang van een nieuwe ambtsjaar (nl. 15 augustus), gingen we ervan uit dat de akte mogelijks geregistreerd werd in het register augustus – september 1379[266]. Het feit dat de akte op de eerste pagina opgetekend zou moeten staan, versterkte nog deze veronderstelling. Wanneer we nu de eerste folio van het register augustus – september 1379 bekijken, dan stellen we vast dat er een vrij groot gedeelte van de folio blanco gebleven is. De omvang van deze blanco gebleven plaats is veel groter dan de plaats die normaal voorzien wordt voor de openingsregels van het register, die in dit geval ook achterwege gebleven zijn. Het is dus goed mogelijk dat het wel de bedoeling was dat de genoemde akte van 9 augustus 1379 hier opgetekend werd, maar dat de zeer woelige periode van begin september 1379 er vermoedelijk voor gezorgd heeft dat dit nooit gebeurde[267].

Bij een andere akte, gedateerd op 7 mei 1380 is er geen plaatsreferentie ingevuld[268]. De akte zou dus normaliter ook niet opgetekend moeten staan in het overeenkomstige register. Wanneer we echter het register 1379-1380 doornemen, vinden we de akte toch, zij het slechts gedeeltelijk, terug[269]. Ze is niet gecanceleerd, maar houdt in het midden van de DIS op.

Uit deze twee uitzonderingsgevallen menen we te mogen besluiten dat de ‘losse akte’ dus eerst tot stand kwam en normaal gezien nagenoeg onmiddellijk geregistreerd werd aangezien de formule op de ‘losse akte’ in dezelfde hand wordt geschreven als de bovenstaande tekst op de ‘losse akte’ en dus vermoedelijk geen latere toevoeging is.

Gezegelde oorkonden die met hun COR echter ook de wens tot registratie in het schepenboek omvatten zijn een derde groep akten die we in de registers vinden. Net als bij de vorige groep wisten de stadklerken dus van bij de opmaak van de akte dat ze ook in het register dienden opgenomen te worden en konden daar bijgevolg rekening mee houden door plaats vrij te houden in de registers.

We vinden in de schepenboeken ook de geregistreerde vorm terug van gezegelde oorkonden waarvan het aanvankelijk niet de bedoeling was dat ze geregistreerd werden. Deze wens komt althans niet tot uitdrukking in de akte.

Tot slot zijn er ook de recoorden, die we hoger reeds uitvoerig behandelden. Ook hier, net als bij de vorige groep akten, werd de beslissing tot registratie pas genomen nadat de originele akte was opgesteld.

Hier en daar bevinden zich nog chirografen tussen de folio’s van de registers. Aangezien de chirografen en andere stukken, wanneer er recoord van werd gedaan, letterlijk werden opgenomen in de geregistreerde akte voor de schepenen van de Keure, dienden ze meegebracht te worden naar de griffie om overgeschreven te worden. Vermoedelijk bleven sommige akten nadien op de griffie omdat de partijen vergaten om ze weer op te halen, of omdat de partijen vertrouwden op de geregistreerde versie en het dus niet nodig vonden om zelf hun chirograaf te bewaren.

De chirografen moesten niet alleen ter griffie gebracht worden om overgeschreven te kunnen worden, maar ook om de zaken te kunnen verifiëren. We vonden aanwijzingen dat wanneer een partij verzocht om recoord te doen van een akte die zij bezat, de schepenen ook de tegenpartij opriepen:

“dat ter bede ende begherten vander partien die de cyrographen die hier na volght vore scepenen hebben se, mids den kennenne der af vander weder partien wie oec vore oghen was, doen registreren inden bouc van haren scependomme welke cyrographe hilt van worde te worde als hier na volght […]”[270].

Andere eigenaardigheden in het register wijzen erop dat de akten niet automatisch de een na de ander aangevuld werden in de schepenboeken. Zo zijn er hier en daar blanco plekken in de registers, die min of meer de grootte hebben van een gemiddelde akte en die alleen te verklaren zijn als plaatsen die open gehouden worden om na verloop van tijd op te vullen met akten die mogelijks nog voor de schepenen werden gebracht om te registreren, om zo toch een zekere grove chronologische lijn te behouden. Wanneer we grafieken bekijken van de chronologische volgorde van de opgetekende akten dan kunnen we inderdaad min of meer wel een stijgende tijdslijn trekken[271]. Dit wijst er op dat men wanneer men van plan was om de akte te laten registreren, men deze beslissing nam binnen circa een maand na de passering voor de schepenen, ofwel dat de klerken de akten circa binnen de maand in het net stelden en optekenden in de registers, waarbij kleine verschuivingen in het strikte chronologische verloop ontstonden, ofwel dat de klerken wel min of meer pogingen deden om de chronologie te bewaren door plaatsen open te houden voor akten waarvan ze vermoedden dat ze mogelijks geregistreerd zouden worden. Hoe anders kan men verklaren dat er hier en daar vrij grote open ruimten zijn gebleven op de o zo kostbare perkamenten folio’s? Onze hypothese dat de partijen circa een maand de tijd hadden om te beslissen over de registratie, kan versterkt worden door een ordonnantie te Kamerijk in 1382. In deze ordonnantie beperkt men de termijn gedurende dewelke men een akte kan laten bevestigen door de schepenen tot één maand, te rekenen vanaf de overeenkomst tussen de partijen. In 1569 werd de termijn opgetrokken tot 40 dagen[272].

Het vermoeden dat akten later ingevuld werden op de blanco plekken lijkt bevestigd te worden door akten waarvan de regels naar het einde toe steeds dichter op elkaar geschreven worden wegens plaatsgebrek of waar men zelfs het einde van de akte in de kantlijn heeft moeten verder schrijven[273]. Op zo’n manier schrijven is geheel onlogisch wanneer men de akten gewoon na elkaar opgetekend zou hebben. Bovendien vonden we zelfs een geval, waar blijkbaar in uiterste nood onderaan een extra stuk perkament aan de registerfolio werd genaaid[274]. Logischerwijs zou men gewoon op de verso zijde van de folio verder schrijven, wat meestal ook gebeurt, maar hier kan het bijna niet anders dan dat verder schrijven onmogelijk was wegens het feit dat er reeds akten op de achterzijde opgetekend stonden voor de akte aan de recto zijde geregistreerd werd. Akten worden soms ook onderbroken door een of meerdere andere akten waarbij de twee delen verbonden worden door een lijn en/of een ‘aanwijshandje’. Ook hier moeten de tussenliggende akten er reeds gestaan hebben voor de scribent de onderbroken akte optekende, waarbij hij zich blijkbaar misrekende in de omvang die de te registreren akte zou innemen.

Tot slot vonden we ook nog één aanwijzing dat bepaalde delen van folio’s blanco bleven omdat ze voorbehouden werden voor akten van bepaalde personen[275].

Ten gevolge van deze manier van werken is het ook mogelijk geweest dat er in het door ons genoemde register van mei – augustus 1339 akten uit 1340 opgetekend konden worden tussen de reeds geregistreerde akten van 1339.

Normaal gezien is de periode waarin de schepenen het recht hebben om akten te authentiseren gelijk aan de duur van hun ambt, of met andere woorden één jaar. Bij het verlaten van hun functie verloren ze dus ook de mogelijkheid om akten voor hen te laten passeren. Voor Gent zien we echter dat uittredende schepenen terugkeerden als erfachtige lieden of in andere voorname functies bij stedelijke instellingen, waarmee ze hun rechten continueerden. De uitgetreden schepenen behielden ook nog een poosje het recht om recoord te doen van zaken waarbij ze als getuige opgetreden waren tijdens hun ambt.

J. Kossmann-Putto deed gelijkaardige vaststellingen voor het stadsboek van Kampen omtrent onregelmatigheden in de chronologische opeenvolging van de geregistreerde akten[276]. Oorzaak van deze afwijkingen ligt in het feit dat af en toe een akte opgetekend wordt op een blanco gebleven ruimte in de buurt van een al eerder geregistreerde akte waarmee deze in verband stond. Ook rechtshandelingen die aanvankelijk niet voor de Kamper schepenbank waren verleden konden toch na verloop van tijd nog opgenomen worden in het stadsboek[277].

Voor de casus Gent gaat de eerste verklaring, namelijk dat getracht wordt om akten met gelijklopende inhouden in elkaars nabijheid te noteren, in normale omstandigheden niet op[278]. Het tweede fenomeen komt echter wel voor, vandaar dat we onder andere de registratie van chirografen voor erfachtige lieden en de akten voor vinders, halleheren, enzovoort met een iets andere blik moeten bekijken (cf. supra).

Hiermee belanden we bij de discussie omtrent de waarde en de rechtsgeldigheid van de registers en hun functie als bewaarplaats van het geheugen. W. Prevenier onderscheidt twee fundamentele manieren van registratie. Enerzijds de registratie van een gezegelde akte alvorens deze aan de destinataris wordt afgeleverd, waardoor de oorkondende instantie er de herinnering van bewaart door middel van de registers. De andere methode veronderstelt de primordialiteit van het register, waarbij het register vaak de enige (schriftelijke) vorm van overlevering van de opgetekende akte is.

De registers van de Keure in Gent zijn vermoedelijk een tussenvorm van beide registratiewijzen. De eerste vorm veronderstelt namelijk een systematische registratie door de oorkonder, in dit geval de schepenen van de Keure, van alle uitgaande, bezegelde stukken. Aangezien sommige corrobatio’s van geregistreerde akten aangeven dat men de akte als bijkomende zekerheid liet registreren in het schepenregister en wij daaruit onder andere meenden te mogen concluderen dat er geen registratieverplichting bestond (cf. supra), gebeurt de registratie dus niet op initiatief van de oorkonde instantie en is de eerste registratievorm dus niet toepasbaar op de registers van de Keure.

Veel akten in de registers van de Keure zijn vermoedelijk echter een uiting van de tweede registratievorm waarbij de akten enkel in de registers werden genoteerd, maar er eventueel achteraf wel nog een afschrift gemaakt en afgeleverd kon worden. Zo lijkt het hoogst onwaarschijnlijk dat er van de uiterst korte akten over onder meer borgen en schuldbekentenissen die in de registers telkens slechts een paar regels innemen, telkens ook een oorkonde werd uitgereikt. In deze gevallen waren de registers van de Keure dus vermoedelijk een Ersatz der Urkunde.

De waarde van de registers van de Keure hangt nauw samen met de hoger omschreven registratieprocedure en de vragen omtrent de rechtsgeldigheid van de zogenoemde ‘losse akten’. Een confrontatie van de registers en het bestand ‘losse akten’ leverde nog maar eens materiaal voor het formuleren van een aantal hypothesen.

W. Prevenier is geneigd de registers in de Vlaamse steden te beschouwen als de exclusieve neerslag van de juridische handelingen van de partijen, waaraan geen originele (bezegelde) oorkonde vooraf gaat. Het was zijns inziens eerder uitzondering dan regelmaat dat de schepenen een afschrift afleverden, al dan niet voorzien van een handmerk van de stadsklerk, maar zonder zegel[280].

Van deze zogenoemde ‘afschriften’ waarvan we bij de registratieprocedure (cf. supra) reeds aantoonden dat ze vermoedelijk vóór de optekening in het register ontstonden, hebben slechts 4 van de 110 akten (ca. 4%) een COR en een uithangend zegel of materiële resten daarvan. Voor deze beperkte groep akten lijkt het vrij logisch dat ze, vanwege de bezegeling, op zich rechtsmacht bezaten en aan de basis lagen voor de registratie.

De meerderheid van de ‘losse akten’ lijkt echter geen enkele vorm van validatie te bezitten. De afwezigheid van enige bezegeling kan een gevolg zijn van het drukken van de onkosten, maar ook handmerken komen niet voor vóór ca. 1388 (cf. supra). De vraag rijst dan ook of deze ‘losse akten’ enige rechtsgeldigheid hadden en waaraan ze deze ontleenden. Onze hypothese is dat de rechtsmacht van de ‘losse akten’ gewaarborgd werd door het feit dat er een geregistreerde versie van bestond in de registers van de Keure. Helaas was deze waarborg niet sluitend, gezien de akten die ondanks het feit dat ze vermelden dat ze geregistreerd werden, niet in de registers terug te vinden zijn[281]. Mogelijks zijn dit echter uitzonderingen die de regel bevestigen.

Een bijkomend argument voor onze hypothese wordt gevormd door de ‘losse akten’ die zich nog tussen de folio’s van de registers bevinden. Alhoewel we er niet strikt op mogen vertrouwen, daar het mogelijk is dat de ‘losse akten’ niet meer op hun oorspronkelijke plaats zitten[282], valt het toch op dat de meeste ‘losse akten’ nog in het register zitten waarin ze werden geregistreerd; echter niet altijd op de juiste plek. We menen dat het hier gaat om ‘losse akten’ die om een of andere reden niet werden afgeleverd aan de partij(en).

Onze stelling luidt nu als volgt: de partijen moesten beslissen of hun akte geregistreerd zou worden of niet vóór de minuut werd omgezet in een grosse - de ‘losse akte’ - die meteen ook al de bekende formule meekreeg. Hoe is het anders te verklaren dat deze formule in dezelfde hand genoteerd werd? Hat gaat dus niet om een latere latere toevoeging die aangebracht werd op het moment waarop de akten alsnog geregistreerd werden. De ‘losse akte’ bleef daarna echter nog een poosje op de griffie om geregistreerd te worden, waarbij ze behoudens een afgekorte vorm van NOT en DAT volledig woord voor woord werd overgeschreven. Vermoedelijk gebeurde deze registratie niet onmiddellijk na het opstellen van de ‘losse akte’ omdat de klerken te veel werk hadden. Ze lieten blanco plaatsen, die echter niet altijd de juiste afmetingen hadden waardoor er plaats tekort of plaats over was op de perkamenten folio’s. Bepaalde partijen haalden vermoedelijk nadien hun bewijs niet meer op waardoor de losse akten tussen de folio’s van de registers bewaard bleven.

Een treffend voorbeeld vormt de reeds eerder vermelde ‘losse akte’ van 1379 die eigenlijk in het register geregistreerd had moeten worden, maar er niet in terug te vinden is. Er is echter wel een plaats blanco gebleven (cf. supra). Welnu, deze losse akte heeft dezelfde uiterlijke kenmerken als alle andere en bovendien is reeds een folionummer ingevuld, wat wijst op het feit dat het zeker de bedoeling was ze te registreren en dat men zelfs reeds wist waar dat diende te gebeuren. De ‘losse akte’ bevindt zich echter nog tussen de folio’s van het betreffende register, wat onze hypothese lijkt te bevestigen dat de akten bewaard werden op de griffie tot ze daadwerkelijk opgenomen waren in de registers. Vermoedelijk is men uiteindelijk vergeten om deze akte te registreren vanwege de toenmalige woelige sociaal-politieke omstandigheden en de wijziging van het schepencollege met de daarmee gepaard gaande aanleg van een nieuw schepenregister van de Keure (cf. supra).

Ook de andere reeds besproken bijzondere gevallen van ‘losse akten’, namelijk de gedeeltelijk geregistreerde maar dan gecanceleerde akte en een akte die niet geregistreerd werd, maar waarbij ook geen folionummer werd ingevuld, beide uit 1380, bevinden zich nog in de registers van de Keure. Dit kan geen toeval zijn. Aan de partijen werden dus enkel akten meegegeven die volledig in orde waren en ook daadwerkelijk geregistreerd stonden in de registers van de schepenen. Bijgevolg kunnen we dus concluderen dat de rechtsgeldigheid van de ‘losse akten’, die verder niet gevalideerd zijn, gewaarborgd wordt door hun registratie. In beperkte mate kunnen de registers dus beschouwd worden als ‘Ersatz der Urkunde’ omdat zij de eigenlijke rechtsgeldigheid waarborgen. Er blijft echter wel een akte bestaan die meegegeven wordt aan de partijen.

Binnen de stadsadministratie worden de ‘losse akten’ echter met grote waarschijnlijkheid beschouwd als ‘copie ute scepenen bouc’. Zo vinden we in notities die achteraf gemaakt zijn op een ‘losse akte’:

"der Jan van den Hecke, priester, metgaders Antheenise zinen sone hebben overghegheven Sievine van Liekerke ende der Gillis Wa[yenber]ghe priester […] Heleghen Gheest b[…] [S]ente Jans dese copie over dinhouden van diere ghebru[cene] […]”[283].

Volgens G. Des Marez deed men vanaf 1552 in geval van betwisting een beroep op de registers[284].

Uit het bovenstaande zouden we mogen concluderen dat de registers van de Keure in Gent fungeerden als Ersatz der Urkunde omdat ze in de meeste gevallen de enige waarborg voor rechtsgeldigheid van de akten was. Zelfs voor de gevallen waarbij er toch een gezegeld origineel bestond dat op zich eigenlijk voldoende rechtsmacht zou moeten bezitten, zien we dat de registers toch een deel van die rechtsgeldigheid overnemen omdat ze een extra waarborg bieden.

De kosten verbonden aan het optekenen van een akte in het schepenregister kan voor bepaalde personen een te hoge financiële drempel zijn geweest. Velen zullen het dan ook gelaten hebben bij een ‘simpele’ oorkonde, die natuurlijk veel meer kans heeft om in de loop der eeuwen te verdwijnen, dan het geval is met de lijvige registers. Nog anderen zullen hun transacties vermoedelijk zelfs helemaal niet opgetekend (laten) hebben, en slechts een mondelinge overeenkomst gesloten hebben. Slechts voor een heel beperkte groep was het laten optekenen en registreren van akten een vorm van prestige[285].

De concurrentie tussen de schepenen en andere bevoegde instellingen omtrent de uitoefening van de vrijwillige rechtspraak moet vermoedelijk gesitueerd worden in een strijd om inkomsten. Het opstellen en registreren van akten was voor de oorkonder vermoedelijk een belangrijke bron van inkomsten. Helaas ontbreken ons de meeste gegevens over de kosten die aan het opstellen van een akte verbonden waren en dus moeten we ons noodgedwongen behelpen met losstaande verwijzingen en gegevens uit latere perioden om een indicatie van de mogelijke onkosten te kunnen geven. Van inkomsten die voortkwamen uit het opstellen of registreren van akten is helaas in de stadsrekeningen geen spoor te vinden[286].

Als eerste indicatie is er een ordonnantie van 1432 uitgevaardigd door de schepenen en de overdekens van de stad waarin onder andere vergoedingen voor het administratief personeel vastgelegd worden[287]:

“Item scepenen cleerken van eenen simpelen recoorde IIII gr. ende van eenen duerstekenen recoorde X gr.[288]”

Volgens M. Boone hebben de bedragen in bovengenoemde ordonnantie betrekking op de schepenklerken van beide banken[289]. Deze sommen dienden betaald te worden door de belanghebbenden die de akten lieten opstellen. De 10 d. gr. komen overeen met één dagloon van een geschoold arbeider uit de bouwsector[290]. De bovenstaande omschrijvingen van het type akte blijven echter vrij vaag.

In een restrictie, verleend door Karel de Stoute in 1468 vinden we over de klerken van de Keure[291]:

“ils se regleront doulcement et tellement qu’ilz soient contens de salaire raisonnable de leurs labeurs, et se partie s’en plaindroit, la tauxacion s’en fera par la loy”.

Een van de meest expliciete bronnen is een tarievenlijst met 1519 als terminus ante quem[292]. Ze bestaat uit een opsomming van vergoedingen die betaald moeten worden voor het opstellen van allerhande soorten akten. Uit een vergelijking tussen deze bedragen en het loon van een geschoolde arbeider kan men afleiden dat de financiële drempel om gebruik te kunnen maken van de juridische dienstverlening van de Gentse schepenen vrij aanzienlijk was[293].

De voorgaande gegevens dateren helaas uit de 15de en 16de eeuw. Voor de 14de eeuw ontbreken ons alle gegevens. Bovendien hebben we te weinig vergelijkingsmateriaal om echt conclusies te kunnen trekken of een aantal basistarieven vast te stellen. Ook voor andere steden is het materiaal uiterst beperkt, zeker wat betreft de 13de en 14de eeuw.

Volgens H. Sellier bestonden de onkosten voor het opstellen van een akte uit een som die betaald moest worden aan de oorkondende autoriteit enerzijds en een vergoeding voor de klerken anderzijds[294]. Bij de overdracht van onroerend goed zou er eventueel een deel van de verkoopsom overgedragen moeten worden aan de stedelijke overheid[295], maar in Gent hebben we daar geen zekerheid over.

De vraag naar wie een beroep deed op de klerken van de stadsadministratie hangt samen met die naar de graad van verschriftelijking in de stedelijke samenleving. Kon elke inwoner van de stad vrij beroep doen op de klerken, of bedienden deze alleen de bovenste lagen van de bevolking, bestaande uit de politieke elite en hun ruime familie- en vriendenkring?

Wie akten laat verlijden en welk soort optekening men dan verkiest, hangt samen met de kosten die eraan verbonden zijn. De eerder genoemde, vrij hoge kosten en het ontbreken van een registratieverplichting zal velen ertoe gebracht hebben hun rechtshandelingen door middel van mondelinge overeenkomsten te regelen, vooral bij de lagere sociale klassen.

In de 14de eeuw, nadat de macht van het patriciaat gebroken was, krijgt een groter segment van de stedelijke bevolking toegang tot de diensten van de stadsmagistraat[296]. Nagenoeg alle sociale lagen zijn dan ook vertegenwoordigd in de akten van vrijwillige rechtspraak die we in de registers van de Keure vinden: de adel door edelvrouwen, heren en ridders, de geestelijkheid door priesters, nonnen, abten en abdissen en tenslotte ook de derde stand met onder andere leden van een brede waaier van ambachten. Toch blijven er voor de bovenste en onderste sporten van de sociale ladder uitzonderingssystemen bestaan voor de registratie. Het kruim van het stadspatriciaat, zo’n 3 à 5 %, kan een beroep doen op de erfachtige lieden die er met hun chirografen een parallel registratiesysteem op na te houden[297]. Maar ook voor de onderste rangen van de sociale hiërarchie bestaat een alternatief systeem: om de soms hoge registratiekosten te vermijden kunnen ze zich tevreden stellen met de zogenaamde ‘hoyrsatinghe’. Dit is een beknopt document waarvoor de registratiekosten beduidend lager waren dan de gangbare staten van goed[298].

De registers van de schepenen van Gedele vertonen een meer gedifferentieerd beeld. Enerzijds geven de staten van goed voornamelijk een beeld van een sociale stedelijke elite[299]. Daar tegenover staan de zoendingboeken die ons een bredere blik gunnen op de Gentse samenleving daar alle lagen van de bevolking hun verzoeningen verplicht voor de ‘paysierders’ moesten doen[300].

8. Verba volent, scripta manent of over oraliteit en schriftcultuur in de stadsadministratie

Dat de stadsadministratie een zuiver schriftelijke cultuursfeer zou zijn, is een te idealistisch beeld. In de 13de eeuw had het geschreven bewijs opgang gemaakt en in de 14de eeuw zet deze tendens zich verder door, maar in de akten die in de registers van de Keure staan vinden we hier en daar toch aanwijzingen dat het mondelinge element niet geheel verdwenen is.

Reeds bij de aanvang van sommige akten, meerbepaald diegene die afkomstig zijn van de schepenen en de Brede Raad van Gent, kunnen we zien dat het orale element verankerd zit in de NOT. Daarin wordt nog steeds het element ‘horen’ vermeld wordt: “doen te wetene allen den ghenen die dese lettren zullen sien ofte hoeren lesen”(cf. supra).

Ook in andere akten in de registers vinden we hier en daar aanwijzingen dat ze werden voorgelezen: “Scepenen […] naer de orkondscepen die sijs hoerden […][301]”, “ […] dat wij scepenen vander kuere in Ghend […] saghen ende vor ons daden lesen wettelike kennessen in haudende diverse pointe onder de welke een point hier naer volghet van worde te worde […][302]” of “dat mijn here Rase van Ersele riddere in propren persone es commen voer scepenen vander kuerre in Ghend […] hemlieden begherde ende hiesch dat sij alse scepenen up hem kennen zouden alsulke vorwarden over eendraghene beloften ende coeppe […] de welke voer scepenen vors. ghelesen waren ute ere cyrographien […][303].” Dat dit noodzakelijk was omdat de schepenen zelf niet of slecht konden lezen en schrijven, zoals G. De Meyer stelt voor het 14de-eeuwse Deventer, lijkt ons iets te sterk gesteld[304]. Via P. Rogghé weten we immers dat de schepenen ook wel eens klerkenfuncties vervulden (cf. supra).

In bepaalde vaste formuleringen van de DIS blijven ook elementen uit de orale cultuur voortleven. Het kan zijn dat het reeds om versteende uitdrukkingen gaat, maar de rituelen uit de orale fase zullen vermoedelijk nog niet geheel verdwenen zijn. Het gaat om zinswendingen als “[…] ende deden daertoe met hande ende met monde al dat si sculdich waren te doene […]” in akten van verkoping.

Sommige zaken dienden publiekelijk bekend gemaakt te worden alvorens men de rechtshandeling kon laten registreren door de schepenen omdat de gemeenschap de mogelijkheid moest geboden worden om bezwaar aan te tekenen. Daartoe beschikte men over de zogenaamde ‘kerkespraak’. Deze methode bestond erin na de kerkdienst in de kerk mededelingen te doen van wereldlijke aard[305]. In sommige akten vinden we dan ook formuleringen terug die erop wijzen dat bepaalde rechtshandelingen aangekondigd werden in alle Gentse kerken, in bepaalde gevallen zelfs drie zondagen na elkaar: “[…] dat naer trecht ende uzage vander stede van Ghend so was gheroupen ende gheboden drie zondaghe tallen kerke binnen der stede ofte iemen te seghene hadde of calengierene ware […]”[306].

In plaats van een scheiding is er dus in alle facetten van de samenleving een vervlechting van het geschreven en het gesproken woord.

9. De stedelijke administratie in dialoog met maatschappelijke veranderingen

De vernieuwingen binnen de stedelijke administratie, zoals het in gebruik nemen van schepenregisters aan het einde van de 13de en begin van de 14de eeuw, waren ongetwijfeld het gevolg van veranderingen in de maatschappelijke context.

Ongeveer vanaf het moment dat de stad over eigen klerken beschikt, aan het einde van de dertiende eeuw (cf. supra), neemt ook het aantal akten van vrijwillige rechtspraak, gepasseerd voor de schepenen van de keure enorm toe, getuige hiervan zijn de schepenregisters. Zoals we reeds geopperd hebben, zijn deze ontstaan als gevolg van deze groei. De vragen rond het ontstaan van de schepenregisters is echter als die van de kip en het ei: is het de mogelijkheid om de akten te laten registreren en de daarmee gepaard gaande rechtszekerheid die ervoor gezorgd heeft dat steeds meer mensen een beroep gingen doen op de stadsadministratie voor het verlijden van hun akten, of is het juist de toename van akten van vrijwillige rechtspraak die de stadsklerken ertoe gedwongen heeft om een nieuw administratief middel in het leven te roepen. Uit een vergelijking van de Gentse situatie met evoluties in de stedelijke administratie van de graafschappen Holland en Zeeland in de 13de en 14de eeuw[307], denken we te mogen concluderen dat de toename van de productie van akten de klerken ertoe genoopt heeft de zaken professioneler aan te pakken en efficiëntere werkvormen te voorzien. De schepenregisters waren daar een uiting van, andere waren de eerder genoemde uniformisering en vereenvoudiging van structuur, formuleringen en schrift.

Ook de politieke factor heeft voor een versnellingsfase in het ontwikkelingsproces van de stedelijke administraties gezocht. De periode 1280-1305 waarin de macht van het patriciaat gebroken wordt en ook andere sociale groepen toegang krijgen tot het stadsbestuur, ziet W. Prevenier onder andere als een belangrijke impuls voor het ontstaan van nieuwe vormen van registratie[308]. In de loop van de 14de eeuw wordt de toegang tot de diensten van de schepenen inzake vrijwillige rechtspraak eenvoudiger. Getuige hiervan de brede waaier aan transacties en sociale lagen in de registers van de Keure.

De Vlaamse steden kenden een sterke ontwikkeling aan het einde van de 13de eeuw, in zoverre zelfs dat ze in een coalitie met de graaf zich opstelden tegenover de Franse koning in 1297. In diezelfde woelige periode vonden een aantal veranderingen plaats die met elkaar in verband staan. In de eerste plaats werd, zoals reeds vermeld, de structuur en de samenstelling van het schepencollege gewijzigd in 1301. Ten tweede zien we ongeveer tezelfdertijd schepenregisters opduiken.

De vraag is of we het stijgend aantal akten dat opgenomen wordt in de registers mogen beschouwen als een uiting van een stijgende graad van verschriftelijking in de Gentse stedelijke maatschappij. Het kan immers ook zijn dat men gewoon in toenemende mate registratie van de akte verkoos boven een gezegeld exemplaar.

Het schepenhuis was het administratieve centrum waar een variërend aantal klerken in dienst van het stadsbestuur aan het werk was. Daar werden onder andere de registers bijgehouden. In deze registers werden zowel schepenakten geregistreerd als oorkonden die oorspronkelijk verleden werden voor een andere stedelijke ‘instelling’, zoals de erfachtige lieden, de vinderijen of de halleheren. De registratie gebeurde op verzoek van de partijen met het oog op een grotere rechtszekerheid, maar meer dan waarschijnlijk waren er kosten verbonden aan de registratie.

Behalve oorkoden die nadien opgenomen konden worden, bevatten de registers ook akten die enkel in geregistreerde vorm bestaan. De ‘losse akten’ worden vermoedelijk beschouwd als afschriften uit de registers, alhoewel ze vóór de versie in het register tot stand kwamen.

In dit hoofdstuk willen we kort een aantal documenten bespreken die ook geproduceerd werden door de administratie van de schepenbanken, maar die strikt genomen niet tot het onderwerp van onze studie behoorden omdat ons dat te ver geleid zou hebben en er bovendien over enkele bronnen reeds diepgaand onderzoek was verricht. We maakten voor het opstellen van dit overzicht dan ook dankbaar gebruik van de voor handen zijnde literatuur[309].

Wat de functie van de ‘boucen van den blivene’ was en welke inhoud ze precies hebben, is nog steeds geen uitgemaakte zaak. Volgens het Middelnederlands woordenboek van Verwijs & Verdam slaat ‘blivene’ als rechtsterm op een vonnis of een uitspraak[310]. De ‘boucen van den blivene’ bestaan slechts uit enkele perkamenten folio’s en zijn, voor zover ze bewaard bleven, mee ingebonden achter de jaarregisters van de Keure van de overeenkomstige schepenjaren.

Het gaat om zeer slordige notities die enkel uit een beknopte DIS bestaan, maar heel uitzonderlijk ook een NOT en/of DAT kunnen bevatten.Het gaat meestal om beloftes tot betaling, maar ook het instellen van een volmacht of ‘wijzingen’ door de schepenen komen er in voor. Elke notitie neemt slechts enkele regels in beslag. Volgens L. Pylyser die de ‘boucen van den blivene’ in beperkte mate onderzocht heeft, is er geen verband met de ‘blivene’ die opgetekend staan in de zoendingboeken van de schepenen van Gedele[311].

De voorgeboden zijn een uiting van de wetgevende bevoegdheid van de schepenen van de Keure, hen verleend in 1297 door een keure van Gewijde van Dampierre[312]. Het zijn puur stedelijke ordonnanties en reglementen uitgevaardigd door de baljuw en de stadsmagistraat[313]. Vooral in periodes van opstand traden de schepenen autonoom op bij het afkondigen van deze voorgeboden. We zien bijvoorbeeld dat in de periode 1380-1384 ondanks de afwezigheid van een baljuw, toch voorgeboden afgekondigd worden[314]. Bij erg belangrijke verordeningen kunnen ook de Brede Raad en/of de Drie Steden mee optreden als uitvaardigende instantie[315].

Voor het 14de-eeuwse Gent zijn de voorgeboden bewaard van 1337 tot 1382[316]. Meestal vinden we de folio’s met voorgeboden ingebonden na de registers van de Keure met de akten van vrijwillige rechtspraak van de overeenkomstige schepenjaren. De voorgeboden van de schepenjaren 1337-1338 en 1338-1339 zijn apart ingebonden samen met fragmenten uit de jaren 1342-1343 en 1346-1347[317]. Het dient opgemerkt dat voor het schepenjaar 1338-1339 voorgeboden zijn overgeleverd tussen 15 augustus en 26 oktober 1339; de rest van het boek is volgens N. De Pauw verloren gegaan[318]. We brengen in herinnering dat er voor dit schepenjaar slechts een register met wettelijke passeringen is overgeleverd voor de periode 20 mei 1339 – 14 augustus 1339 (cf. supra).

We hebben voor de passender omschrijving van ‘registers van Gedele’ gekozen omdat de traditionele benaming van deze reeks – de staten van goed – misleidend is[319], daar het eigenlijk om een pars pro toto gaat. De staten van goed, ook wel wezenboeken genoemd, zijn namelijk slechts één onderdeel van de registers. De zoendingboeken vormen de tweede component van deze reeks. Alhoewel beide bevoegdheden, oppervoogd voor de wezen en ‘paysierder’, samengevoegd werden aan het begin van de 14de eeuw en aan de schepenbank van Gedele worden toegekend, blijft dus een afzonderlijke optekening van deze twee werkzaamheden behouden. De zoendingen werden in een afzonderlijk ‘bouc’ opgetekend na de wezenboeken. Eventuele vergissingen in de registratie zijn dan ook niet uitgesloten[320].

De reeks ‘registers van Gedele’ is in een continue lijn bewaard van 1349 tot 1795, wat uniek is in de Nederlanden.

De oudst bewaarde stadsrekening van Gent dateert uit 1314-1315. Er bestaat nog een oudere rekening van 1280; deze werd echter niet door de Gentse stadsadministratie, maar wel door de ontvangers van de graaf opgesteld[321]. Voordien moeten er waarschijnlijk rollen met uitgaven en inkomsten bestaan hebben, maar dit alles is verloren gegaan. Voor de 14de eeuw zijn de rekeningen vanaf 1314-1315 grotendeels bewaard gebleven, behoudens een hiaat vanaf 1393-1394 tot 1400-1401. De registers van de 14de eeuw zijn vervaardigd uit perkament, behalve de rekening van 1381-1382[322]. Vanaf de 15de eeuw overheersen papieren registers[323]. Zoals overal in de Vlaamse steden in de 14de en 15de eeuw het geval is, zijn de rekeningen opgesteld in het Middelnederlands. Voor Gent zijn zelfs alle stadsrekeningen, dus inclusief die van 1280 uitsluitend in het Middelnederlands[324]. Meestal werden ze in boekvorm geschreven, maar de rekening uit 1280 en die van 1319-1320 zijn uitzonderlijk in rolvorm overgeleverd.

De meeste rekeningen zijn in tweevoud geschreven omdat één van beide exemplaren bestemd was voor de Rekenkamer die er controle op uitoefende[325].

In normale omstandigheden omvatten de stadrekeningen een heel ambtsjaar van de schepenbank. Uitzonderingsgevallen zijn de rekening van 1314-1315, waarbij de ontvangers van de stad pas hun ambt opnemen op 29 september 1314, de rekening van 1348-1349, die onderbroken wordt na Goede Dinsdag, en een gelijkaardige breuk in 1355-1356 (3 juli 1356)[326]. De rekeningen worden bijgehouden door de schatbewaarder, maar de uiteindelijke redactie kan eventueel het schrijfwerk zijn van een speciaal daartoe aangestelde klerk[327].

In de meeste gevallen worden in de rekeningen eerst de inkomsten en daarna de uitgaven vermeld. Elke categorie is dan verder opgesplitst in welbepaalde rubrieken die een titeltje meekrijgen. Binnen deze rubrieken worden de posten chronologisch opgesomd en aan het eind van elke pagina wordt meestal een subtotaal geschreven[328].

Andere bijzonderheid is het feit dat het boek van de ontvangers van 1360-1361 een aantal voorgeboden en blivenen bevat[329]. Vergelijkend onderzoek van deze stukken met de ‘blivene’ in de registers van de Keure en van Gedele is zeker wenselijk

Tijdens de middeleeuwen werd te Gent elk jaar op 15 augustus het schepencollege vernieuwd[330]. De namen van de schepenen werden bijgehouden in een officieel register dat vermoedelijk op de griffie van de Keure bewaard werd. Hier en daar maakte men ook aantekeningen van belangrijke gebeurtenissen. Deze lijsten werden verder gezet door de volgende generaties en telkens opnieuw gekopieerd. Pas in de 19de eeuw gaf men dit type bron de naam ‘memorieboek’. Op de hele oude versies, waarbij de nadruk nog sterk ligt op het weergeven van de namenlijsten van de schepenen, zou ook de term ‘schepenenboek’ toegepast kunnen worden[331].

Voor de 14de eeuw is er ons welgeteld één exemplaar van zo’n memorieboek overgeleverd[332]. We behandelen het hier omdat het met vrij grote zekerheid gaat om een officieel memorieboek, opgesteld door het schepenbestuur zelf en vermoedelijk vrij lange tijd bewaard op de griffie van de keure.

Het bedoelde handschrift behoort tot de jonge traditie van memorieboeken en is volledig opgebouwd rond de kern van ledenlijsten van de beide schepenbanken, waarbij hier en daar bij een schepenjaar een aantekening werd gemaakt. Bovendien gaat het om een strikt Gentse bron; dientengevolge heeft de inhoud van de nota’s betrekking op het beperkte stedelijke geografische gebied. Voor het hier besproken handschrift gaat het om slechts acht aantekeningen voor de gehele 14de eeuw; we zullen ze verder in dit hoofdstuk bespreken en evalueren.

Omdat het tot de opzet van de studie van A.-L. Van Bruaene behoorde de Gentse memorieboeken te onderzoeken in het kader van het stedelijke bewustzijn was het vooral ook belangrijk te weten in welk milieu ze ontstonden en welke functie ze daar vervulden. Het is duidelijk dat de lijsten met namen van hun voorgangers niet alleen een functionele waarde hadden voor de schepenen, maar dat er ook een prestigieuze kant was aan de zaak omdat op deze manier duidelijk werd dat de in functie zijnde schepenen in een respectabele traditie kaderden.

In het kader van onze studie die focust op de stadsadministratie is het interessant om weten dat drie van de acht aantekeningen in het 14de-eeuwse memorieboek bedoeld waren als verklaring bij wijzigingen in de schepenbanken. Het gaat om de uiterst korte nota’s bij de schepenjaren 1319, 1334 en 1379; in die jaren werd immers telkens in meer of mindere mate een aanpassing doorgevoerd in de samenstelling van de schepenbanken[333]. Ook de aantekening bij 1386 heeft betrekking op de schepenmaterie; het gaat meerbepaald om het vastleggen van het feit dat wie een proces verloor ook de proceskosten moest betalen.

Verder is het opvallend dat twee nota’s besteed worden aan de persoon van Jacob van Artevelde. In de respectievelijke schepenjaren wordt in korte bewoordingen het begin en einde van zijn regime aangegeven. Het charisma van zijn zoon Filips, die tijdens de Gentse Oorlog op het einde van de 14de eeuw de macht grijpt, was blijkbaar veel minder sterk, want hij schopt het niet tot een persoonsgebonden ‘voetnoot’ in dit memorieboek. Het enige wat over die Gentse Oorlog vermeld wordt is de verovering van Brugge op 3 mei 1382, wat getuigt van Gentse stedelijke trots in verband met dergelijke overwinning.

In een laatste aantekening wordt er verwezen naar de troebelen te Gent naar aanleiding van het Westers Schisma in 1391.

[161] J. BURGERS, De paleografie van de documentaire bronnen in Holland en Zeeland in de dertiende eeuw, Leuven, 1995.

[162] Het bestand omvatte 114 akten. Voor een gedetailleerde opsomming van de geraadpleegde fondsen op het Rijksarchief Gent, zie Bronnenlijst, onuitgegeven bronnen.

[163] De chronologisch gerangschikte ‘losse akten’ die verwijzen naar de registers van de Keure bevinden zich in bijlage 8.

[164] Ph. LARDINOIS, op. cit., pp. 69-70.

[165] “Heel de XIVe, XVe en XVIe eeuw door vertonen deze akten een konstant [sic] kenmerk: onderaan de akte, een interlinie lager dan de tekst, staat de volgende zin: “Aldus staet in scepenenbouc van de selven jaere folio …”””, ibidem, p. 69.

[166] “In een aantal akten is bij de verwijzing naar het register de folio niet vermeld. Voor die gevallen namen we het desbetreffende register volledig door, zonder resultaat.”, ibidem, loc. cit.

[167] RAG, Sint-Michiels, oorkonden, 18 oktober 1328.

[168] RAG, Rijke Klaren, oorkonden, doos 1, 85 (23 maart 1340 (n. s.)).

[169] RAG, Sint-Baafs, oorkonden, 839 (9 maart 1347 (n. s.)).

[170] RAG, familiearchief de Ghellinck-Vaernewyck, afdeling Vaernewyck, 1777 (10 november 1331).

[171] RAG, Sint-Baafsabdij, oorkonden, 788 (6 augustus 1339) teruggevonden als geregistreerde versie in SAG, reeks 301, band 1, 1339-1340, f5 r°; RAG, familiearchief de Ghellinck-Vaernewyck, afdeling Vaernewyck, 1778 (16 maart 1350 (n. s.)) teruggevonden als geregistreerde versie in SAG, reeks 301, band 1, 1349-1350, f28 r°; SAG, reeks 301, band 1, 1349-1350, tussen f21 en f22 (9 april 1350 (n.s.)) teruggevonden als geregistreerde versie in SAG, reeks 301, band 1, 1349-1350, f35 v°.

[172] SAG, reeks 301, band 1, 1353-1354, tussen f39 en f40 (28 juli 1354).

[173] We gaan nog dieper in op dit fenomeen in het hoofdstuk ‘De werking van de administratie’ bij de registratieprocedure van de ‘losse akten’.

[174] RAG, Sint-Michiels, oorkonden, 97 (29 april 1374) teruggevonden als geregistreerde versie in SAG, reeks 301, band 4, 1373-1374, f29 v°.

[175] RAG, Sint-Baafsabdij, oorkonden, 659 (19 oktober 1323) en RAG, Sint-Baafsabdij, oorkonden, 699 (13 juli 1330).

[176] SAG, reeks 301, band 1, 1360-1361, tussen f21 en f22 (12 juni 1348) en SAG, reeks 301, 1362-1363, tusen f24 en f25. In hoofdstuk 6 geven we iets meer uitleg bij deze ‘boucen vanden Blivene’.

[177] We hebben een overzicht van de handmerken gemaakt in bijlage 9.

[178] C. MEDIAVILLA, Calligraphie, Paris, 1993, p. 184. We hebben dit handmerk ter vergelijking ook opgenomen in bijlage 9.

[179] G. DES MAREZ, “Les seigns manuels des scribes Yprois au XIIIe siècle” in: B.C.R.H., 1899, p. 633, pp. 640-646.

[180] Cf. onze eerdere opmerking over het aantal handen in een register in het vorige hoofdstuk.

[181] In het volgende hoofdstuk worden een aantal hypothesen uitgewerkt om deze niet-chronologische volgorde te verklaren. De specifieke rol van de ‘losse akte’ en het register in het registratieproces komt daar ook naar voor.

[182] B. FRÄNKEL, La signature: genèse d’un signe, Paris, 1992, p. 18.

[183] Het gaat om een geval waarbij vastgesteld wordt dat een vrouw ‘cranc’ is en bijgevolg wordt beslist om haar onder voogdij te plaatsen. SAG, reeks 301, band 8, 1379-1380, f5 v° (20 februari 1380 (n. s.)).

[184] Bijvoorbeeld bij een geschil over een huis: “[…] so hebben daer gheweest scepenen vander kuere in Ghend ende met hemlieden meester Jan de Zuttere ende meester Franssois Morael alse ghezwoorne herfsceders inde vors. stede […]”. SAG, reeks 301, band 6, 1378-1379, f23 r° (20 januari 1379 (n. s.)).

[185] In de DAT van een geregistreerde akte van erfachtige lieden: “Dit was ghedaen int jaer ons heeren alse men screef M CCC ende LXXX up den XVIII dach in laumaend in thuus joncfrouwe Mergriete vors.". SAG, reeks 301, band 9, 1382-1383, f6 v° (1 oktober 1382). Of ook: “Dit was ghedaen te Jan Borluuts inde Speldestrate int jaer van XLIII sanderdaghes na half vasten […]”. SAG, reeks 301, band 1, 1349-1350, f55 v°. Het grosseren van de akte gebeurde echter meer dan waarschijnlijk op de griffie van de stadsadministratie door de stadsklerken.

[187] P. ROGGHÉ, “De Gentse schepenhuizen voor het midden van de XIV^e eeuw” in: Appeltjes van het Meetjesland, XIV, 1963, p. 125.

[188] De ‘Munte’ is de huidige Lange Munt. Ibidem, p. 126.

[189] F. DE POTTER, Gent van den oudsten tijd tot heden…, vol 1, p. 189.

[190] Met de ‘Plaetse’ wordt de huidige Botermarkt bedoeld. P. ROGGHÉ, “De Gentse schepenhuizen…”, pp. 131-133.

[192] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken in de XIVe en XVe eeuw. Trouw en verraad” in: Appeltjes van het Meetjesland, XL, 1960, pp. 23-24.

[193] A. VAN WERVEKE, Gentsche stads- en baljuwsrekeningen, 1280-1336, Gent, 1908, p. 240¹¹.

[194] G. C. M. VAN DIJCK, De Bossche optimaten, Tilburg, 1973, pp. 28-29.

[195] Th. DE HEMPTINNE, “De doorbraak van de volkstaal als geschreven taal in de documentaire bronnen. Op zoek naar verklaringen in de context van de graafschappen Vlaanderen en Henegouwen in de dertiende eeuw.” in: Handelingen van de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, LIII, 1999, p. 14.

[197] Voor een overzicht van de klerken en hun functies, zie bijlage 10.

[198] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, p. 9.

[200] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, p. 102.

[202] G. DES MAREZ, La lettre de foire à Ypre au XIIIe siècle, Bruxelles, 1900, p. 13.

[203] Onder andere in de registers van de Keure uit de 15de eeuw zijn verwijzingen naar deze schrijfhuisjes te vinden. Voor meer gedetailleerde referenties, zie F. DE POTTER, Gent van den oudsten tijd tot heden…, p. 7.

[204] M. LEROY, “De oorkondentaal…”, p. 138. Voor Ieper bijvoorbeeld zijn er vaste klerken in dienst van de schepenen vanaf 1283. G. DES MAREZ, La lettre de foire…, p. 13.

[205] D. VANDEVELDE, op. cit., p. 43.

[207] De inhoud en functie van dit cartularium worden behandeld door D. VANDEVELDE, op. cit., pp. 39-43 en A. KOCH, Vroeg Middelnederlands ambtelijk proza. Gentse keuren van voor 1240, Groningen, 1960, 59 p.

[208] W. PREVENIER, “Ambtenaren in stad en land…”, p. 44.

[209] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, p. 232.

[211] M. HOEBEKE, “Iets over middeleeuwse scribenten inzonderheid te Oudenaarde” in: Handelingen van de Zuidnederlandse Maatschappij, XIV, 1960, pp. 176-177.

[212] J. DECAVELE, “Bestuursinstellingen…”, p. 295.

[213] Voor een overzicht van de klerken en hun functie, zie bijlage 10.

[214] Knapen en garzoenen behoorden tot de lagere ambtenaren van de stad en konden ingezet worden voor uiteenlopende taken. J. DECAVELE, “Bestuursinstellingen…”, p. 299.

[215] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, p. 55 en noot 595 op dezelfde pagina.

[216] A. VAN WERVEKE, Gentsche stads- en baljuwsrekeningen, 1351-1364, Brussel, 1970, p. 486⁵, p. 530^9-10, p. 530^11-12..

[217] F. DE POTTER, Gent van den oudsten tijd tot heden…, dl. 4, p. 8.

[218] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 83-84.

[219] M. H. M. SPIERINGS, op. cit., pp. 97-98.

[220] H. BRESSLAU, Handbuch der Urkundenlehre, Leipzig, 1889, p. 475.

[221] J. A. TEN CATE, De notariële archieven in Noord-Brabant, ’s-Gravenhage, 1957, pp. 4-5.

[222] G. TESSIER, La diplomatique, Paris, 1952, p. 78.

[223] M. B. PRANGER. “De school als utopie. Van klooster- naar stadsschool” in: R. E. V. STUIP en C. VELLEKOOP, Scholing in de Middeleeuwen, Hilversum, 1995, p. 205.

[224] A. M. J. VAN BUUREN, “ “Want ander konsten sijn my te hoghe.” De stadsschool in de Nederlanden in de late Middeleeuwen” in: R. E. V. STUIP en C. VELLEKOOP, Scholing in de Middeleeuwen, Hilversum, 1995, p. 224.

[227] M. T. CLANCHY, From memory to written record England 1066-1307, Oxford, 1993 (2de druk), p. 19.

[228] J. C. M. BIESZKE, A. E. L. VAN DEN BERG en W. E. VAN BEZOOIJEN, Vensters naar vroeger: eenentwintig schoolvakken in middeleeuws perspectief, Amsterdam, 1984, p.75.

[229] P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, p. 14.

[230] M. MOSTERT, “De samenleving” in: M. STOFFERS, De middeleeuwse ideeënwereld, pp. 289-290.

[231] Het gaat hier om ambtsgewaden.

[232] Vanaf ca. 1321 werden ieder jaar op 14 september de banden tussen Gent en Doornik bevestigd met een deelname van een Gentse delegatie aan de processie aldaar. M. BOONE, “Les Gantois et la grande procession de Tournai: aspects d’une sociabilité urbaine au bas moyen âge” in: J. DUMOULIN en J. PYCKE, La Grande Procession de Tournai (1090-1992): une realité religieuse, urbaine, diocésaine, sociale, économique et artistique, Tournai, 1992, pp. 51-52.

[233] Voor een overzicht van allerhande vergoedingen, zie bijlage 10.

[234] SAG, reeks 93, nr. 26, f109 r° - f110 r°.

[235] Meer hierover vindt men bij P. ROGGHÉ, “De Gentse klerken…”, pp. 43-53.

[238] L. DE MAN, Bijdrage tot een systematisch glossarium van de Brabantse oorkondentaal, Brussel, 1956, I, p. 21.

[239] H. BRINKMAN en J. SCHENKEL, Het Comburgse handschrift, Hilversum, 1997, pp. 87-88.

[240] H. NELIS, “Etude diplomatique…”, p. 48.

[241] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f28 v°.

[242] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f52 v°. Gelijkaardige zinsneden kan men ook in de registers van de Gedele vinden. Cf. L. PYLYSER, op. cit., p. 66.

[243] Ph. LARDINOIS, op. cit., p. 70.

[244] In het register 1389-1390 staan twee akten opgetekend uit mei en juli 1389. SAG, reeks 301, band 12, 1389-1390, f64 v° en f34 r°.

[245] M. BOONE, “De Gentse staten van goed als bron voor de kennis van de materiële cultuur: mogelijkheden en beperkingen (late middeleeuwen - vroeg moderne tijden)” in: F. DAELEMANS (ed.), Bronnen voor de geschiedenis van de materiële cultuur: staten van goed en testamenten, Brussel, 1988, pp. 55-56.

[246] M. BOONE, “Huizencategorieën…”, p. 48.

[247] A. DU BOIS en L. DE HONDT, Coutumes de la ville de Gand, Brussel, 1887, vol. 2, pp. 291-293.

[248] J. DECAVELE en J. VANNIEUWENHUYSE, Archiefgids…, p. 156.

[249] H. SOLY, “De schepenregisters als bron voor de conjunctuurgeschiedenis van Zuid- en Noordnederlandse steden in het Ancien Regime” in: T.S.G., LXXXVII, 1974, p. 522.

[250] G. DES MAREZ, Etude sur la propriété foncière dans les villes du moyen âge et spécialement en Flandre, Gent, 1898, p. 153.

[251] Ph. LARDINOIS, op. cit., p. 30.

[252] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f35 r°.

[253] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f13 r°.

[254] Ph. LARDINOIS, op. cit., p. 31.

[255] 1349: 3 %

1353: 5 %

1357: 6 %

1368: 15 %

1378: 8 %

1379: 10 % (hier werden de fragmenten augustus – september 1379 en december 1379 – augustus 1380 samengenomen)

1382: 6 %

1389: 4 %

[256] M. BOONE, “Huizencategorieën…”, p. 47.

[257] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f40 r°.

[258] M. BOONE, “Huizencategorieën…”, p. 35.

[259] Een voorbeeld van dergelijke verwijzing luidt als volgt: “dat Jan uten Hove, Jan van Doettere, Jacop Doesterlinc ende Willem de Pinkere vindren van Sente Jacops prochie in Ghend up desen tijt quamen voor scepenen van der kuere in Ghend ende gaven over in recorde dat zij inden bouc van haren voorsaten […] vonden hadden dat […].” SAG, reeks 301, band 12, 1389-1390, f5 r°. Ook voor de 15de eeuw vinden we dergelijke verwijzingen terug in de registers van de Keure. Zie J. VAN DE WIELE, Regesten op de jaarregisters van de keure, schepenjaar 1404-1405, Gent, 1983, o.a. nrs. 44, 50, 75, 76 en 94.

[260] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 81.

[261] SAG, reeks 301, band 1, 1357-1358, f29 r°.

[262] Een voorbeeld van een record gedaan door de partijen: “ dat Jan Boterman ende Jan de Backere quamen voer scepenen vander kuere in Ghend kenden ende lijden dat vanden ghescille dat was tusschen hemlieden sij bleven in vriendelike vindren […]”, SAG, reeks 301, band 6, f48 v°.

[263] F. DE POTTER, Gent van den oudsten tijd tot heden…, p. 343.

[264] SAG, reeks 301, band 1, 1357-1358, f29 v°.

[265] SAG, reeks 301, band 7, 1379, tussen f6 en f7.

[266] Er zijn nog gevallen bekend waarbij akten uit de eerste helft van augustus toch pas in het nieuwe register van na 15 augustus worden opgetekend, bijvoorbeeld in het register 1384-1385.

[267] Gedetailleerdere chronologische gegevens omtrent het uitbreken van de Gentse Oorlog in deze periode vindt u in het hoofdstuk ‘De eeuw der Artevelden’.

[268] Onderaan de akte staat de te vervolledigen formule: “Aldus staet in scepenen bouc vanden selven jaere folio…”. Deze losse akte bevindt zich vreemd genoeg tussen de folio’s van het register 1357-1358. Een mogelijke reden voor deze abnormale vindplaats haalden we aan bij de beschrijving van de registers van de Keure, pp. 28-29. SAG, reeks 301, band 1, 1357-1358, tussen f38 en f39.

[269] SAG, reeks 301, band 8, 1379-1380, f18 v°.

[270] SAG, reeks 301, band 3, 1368-1369, f16 v° (24 november 1368).

[271] Voor een voorbeeld van dergelijke grafiek voor 1345-1346, zie bijlage 11.

[273] Dit is bijvoorbeeld het geval bij een akte in het register 1349-1350. SAG, reeks 301, band 1, 1349-1350, f35 v° (6 april 1350 (n.s.)).

[274] SAG, reeks 301, band 1, 1357-1358, f35 r°.

[275] Onder een reeds opgetekende akte staat: “Ne scrijft hier niet andere dan van Diederic van Valen[chiene]”; de rest van de folio is blanco gebleven. SAG, reeks 301, band 2, 1362-1363, f14 v°.

[276] Het stadsboek van Kampen komt nog aan bod in hoofdstuk7, waar we het binnen dezelfde registratietraditie plaatsen als de schepenregisters van Gent.

[277] J. A. KOSSMANN-PUTTO, Kamper schepenakten 1316-1354, Zwolle, 1955, pp. 24-25.

[278] Vergeten we evenwel niet de uitzonderlijke vermelding in het register 1362-1263 waarbij de rest van een bladzijde vrijgehouden werd voor akten met betrekking tot een welbepaald persoon (cf. supra).

[279] Uitspraak ontleend aan O. REDLICH, op. cit., p. 192.

[280] W. PREVENIER, “La conservation de la mémoire…”, pp. 560-561.

[281] Cf. ‘Procedure van de registratie’, p. 77.

[282] Cf. onze opmerking aangaande de losse strookjes papier of perkament met korte notities, pp. 28-29.

[283] RAG, Sint-Baafs, oorkonden, 1448 (9 september 1398).

[284] G. DES MAREZ, Etude sur la propriété foncière…, p. 156.

[285] M. BOONE, “De Gentse staten van goed…”, p. 60.

[286] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 86.

[287] SAG, reeks 93bis, nr 5, f79 r°.

[288] Met ‘eenen simpelen recoorde’ wordt vermoedelijk een oorkonde met enkele staart bedoeld. In dit geval wordt het zegel aan de oorkonde gehecht door middel van een ingeknipte strook van het perkament (= aanhangend zegel). M. CARCEL-ORTI, Vocabulaire internationale de la diplomatique, Valencia, 1994, n° 539. Bij een ‘duerstekenen recoorde’ echter wordt het zegel vastgemaakt aan de oorkonde door middel van een perkamenten staart die door een snee in het perkament van de oorkonde wordt gestoken (=uithangend zegel). Ibidem, n° 540.

[289] M. BOONE, “De Gentse staten van goed…”, p. 67 noot 27.

[291] Uitgegeven door V. FRIS, “La restriction de Gand, 13 juillet 1468” in: Bulletin de la société d’histoire et d’archéologie de Gand, XXXI, 1923, pp. 59-142.

[292] A. DU BOIS en L. DE HONDT, op. cit., pp. 102-116.

[293] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 86.

[294] H. SELLIER, op. cit., p. 126.

[296] W. PREVENIER, “Les sources de la pratique judiciaire…”, passim.

[297] W. PREVENIER, “La production et la conservation…”, p. 568.

[298] “De ‘hoyrsatinghen’ zijn een soort akten waarin de sterfhuisverdeling onder de erfgenamen geregistreerd werd. […] Uit diepgaander onderzoek bleek inderdaad dat de ‘hoyrsatinghen’ een afwijkend sociaal beeld vertonen.” I. SCHOUPS, “Een aanzet van gecomputeriseerd historisch onderzoek” in: J. DE BELDER, W. PREVENIER en C. VANDENBROEKE, Sociale mobiliteit en sociale structuren in Vlaanderen en Brabant van de late middeleeuwen tot de 20e eeuw, Gent, 1983, p. 49. Voor het onderzoek zie: V. SCHILTZ, Sociale structuren op het einde van de 15e eeuw, Gent, RUG (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1979.

[299] M. BOONE, “De Gentse staten van goed…”, p. 61.

[301] SAG, reeks 301, band 1, 1343-1344, f8 r°.

[302] SAG, reeks 301, band 1, 1353-1354, f27 v°.

[303] SAG, reeks 301, band 1, 1357-1358, f50 v°.

[304] G. DE MEYER, art. cit., p. 6.

[305] W. JAPPE ALBERTS, “Publiciteit en publiciteitsorganen in de Middeleeuwen” in: Spiegel Historiael: maandblad voor geschiedenis en archeologie, XIV, 1979, 1, p. 40.

[306] SAG, reeks 301, band 6, 1378-1379, f41 v°.

[307] E. DIJKHOF, “The growing literacy in the towns of the county of Holland and Zeeland” in: W. PREVENIER en Th. DE HEMPTINNE (red.), La diplomatique urbaine en Europe au moyen age, Leuven, 2000, pp. 133-142.

[308] W. PREVENIER, “Les sources de la pratique judiciaire…”, passim.

[310] E. VERWIJS en J. VERDAM, Middelnederlandsch woordenboek, ’s-Gravenhage, 1885-1952.

[312] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 74.

[313] R. C. VAN CAENEGEM, Guide to the sources of medieval history, Amsterdam, 1978, pp. 66.

[314] M. BOONE, “Openbare diensten…”, p. 74.

[315] N. DE PAUW, De voorgeboden der stad Gent in de XIVe eeuw (1337-1382), Gent, 1885, p. V.

[316] Voor een overzicht van de overgeleverde fragmenten: ibidem, p. III noot 4.

[319] J. DECAVELE en J VANNIEUWENHUYSE, Archiefgids…, p. 157.

[321] H. VAN WERVEKE, De Gentsche stadsfinanciën in de middeleeuwen, Brussel, 1934, p. 80.

[323] W. PREVENIER, “Quelques aspects des comptes communeaux en Flandre au moyen âge” in: Finances et comptabilité urbaines du XIIIe au XVI e siècles, Bruxelles, 1964, p. 138.

[326] H. VAN WERVEKE, De Gentsche stadsfinanciën…, p. 82. Voor meer details over de toenmalige sociaal-politieke omstandigheden die aan de basis liggen van deze anomalieën, zie historische schets in ‘De eeuw der Artevelden’.

[327] W. PREVENIER, “Quelques aspects…”, p. 138.

[329] H. VAN WERVEKE, De Gentsche stadsfinanciën…, p. 92.

[330] Dit kapittel over het Gentse memorieboek uit de 14de eeuw is gebaseerd op de uitgebreidere studie van Anne-Laure Van Bruaene aangaande de Gentse memorieboeken. A-L. VAN BRUAENE, De Gentse memorieboeken als spiegel van stedelijk historisch bewustzijn (14de tot 16de eeuw), Gent, 1998, 390 p. We hebben echter toch de moeite genomen om het memorieboek waarover we het hier hebben ook zelf eens te bekijken.

[331] J. SCHEERDER, “De handschriften van Gentse kronieken en memorieboeken” in: H.M.G.O.G., XXX, 1976, p. 16.

[333] Voor meer details over deze constitutionele aanpassingen, zie de tijdsschetsen bij hoofdstuk 3 over de registers van de keure.