Deel ii  Voor het Assisenhof

7. Algemene evolutie

7.1. Het patroon binnen België

7.1.1. Het aantal beklaagden

Wanneer we de evolutie beschouwen van het aantal personen dat voor de correctionele rechtbanken en de Assisenhoven in België verscheen en het aantal van kapitale misdaden betichten in Oost-Vlaanderen, valt meteen op dat er aanzienlijke overeenkomsten bestaan.  Vooral de toename van het aantal beklaagden in de tweede helft van de jaren 1840 die zich bij de kapitale delicten en de correctionele rechtbanken als een piek vertaalt en bij de Assisenhoven als een plotse onderbreking van de neerwaartse lijn, is bijzonder opvallend.[1]

Het is niet toevallig dat deze hausse van het aantal beklaagden net samenviel met de zwaarste economische crisis van de negentiende eeuw.  Door de hoge prijzen van de levensmiddelen zagen velen zich genoodzaakt om voor hun levensonderhoud uit stelen te gaan.  Groepen bedelaars schuimden op het platteland de velden en de schuren af op zoek naar mondvoorraad.  Het was zelfs zo erg dat kleine kinderen door volwassenen werden bestolen.[2]  Het gebeurde bovendien regelmatig dat armen die niet meer de middelen vonden om zich te onderhouden een licht misdrijf pleegden en dat daarna spontaan bekenden met als enig doel om in de gevangenis opgesloten te worden.  Het eten was daar immers beter dan wat ze zelf konden bijeengaren.[3]

Naast de overeenkomsten tussen de curven, zijn er natuurlijk ook specifieke evoluties waar te nemen.  Zo onderging het aantal beklaagden van kapitale delicten een sterke daling vanaf 1867 doordat met de invoering van het nieuwe strafwetboek een hele reeks kapitale delicten van het toneel verdween.[4]

Het aantal beklaagden voor de Assisenhoven en de correctionele rechtbanken kende dan weer een volledig aan elkaar tegengesteld verloop.  De Assisenhoven hadden heel veel werk aan te begin van de eeuw, maar zagen deze drukte gestaag afnemen terwijl de correctionele rechtbanken alsmaar meer beklaagden over de vloer kregen.  Vanaf 1867 is er zelfs sprake van een heuse boom.  De belangrijkste verklaring hiervoor ligt in het concept van de correctionalisering dat stapsgewijs geïntroduceerd werd.  De wetten van 15 mei 1838 en 15 mei 1849 voorzagen de mogelijkheid om verschillende misdrijven die normaal gezien door het Assisenhof moesten worden berecht, aan dit Assisenhof te onttrekken en door de correctionele rechtbank te laten behandelen.  Aangezien de procedure voor de correctionele rechtbank veel eenvoudiger was dan die voor Assisen werden veel zaken die voordien wegens te veel moeite werden geseponeerd, nu toch voor het gerecht gebracht.  Bijgevolg verschoof niet alleen het aantal beklaagden, maar kwamen er ook bij.[5]

Ook het nieuwe strafwetboek van 1867 speelde hierin een zekere rol. De straffen die op de verschillende misdrijven stonden, werden aangepast aan de tijdsgeest waardoor misdrijven niet langer onvervolgd bleven omdat men de straf toch veel te zwaar vond of al vooraf wist dat om diezelfde reden geen veroordeling zou volgen.  Bovendien werd een hele reeks nieuwe strafwetsbepalingen ingevoerd die talrijke niet door de maatschappij aanvaardde daden strafbaar stelde, die voordien bij gebrek aan een adequaat strafrechtelijk kader buiten schot bleven.[6]

7.1.2. De doodstraf

Wat het aantal ter dood veroordelingen betreft volgde het Hof van Assisen in Gent in grote lijnen de evolutie van alle Belgische Assisenhoven samen.[7]  Dit hoeft, gezien de vergelijkbare evolutie van het aantal beklaagden voor de Assisenhoven en het aantal beklaagden voor kapitale delicten in Gent, natuurlijk niet echt te verbazen.  Het zou natuurlijk interessanter zijn om een vergelijking te maken met betrekking tot het relatieve aandeel van het aantal doodstraffen in de totale hoeveelheid kapitale aanklachten.  Helaas wordt dit door de beperktheid van de statistische gegevens verhinderd: de gepubliceerde statistieken voor de Belgische Hoven van Assisen laten niet toe om uit te maken welke beklaagden in aanmerking kwamen voor de doodstraf en welke niet.

Voor Oost-Vlaanderen blijkt op dat vlak een duidelijke evolutie tijdens de eerste helft van de eeuw.  Tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden stond het aantal doodstraffen op een absoluut minimum.  Slechts drie op tien beklaagden werden ook met de dood gestraft.  In de decennia die volgden werd het Assisenhof steeds strenger om rond 1850 een absoluut toppunt te bereiken met bijna zeven ter dood veroordelingen op tien aanklachten.  Nadien trad terug een zekere verzachting op en bleef het aantal doodstraffen hangen op iets meer dan de helft van de aanklachten.[8]  Vanaf 1890 zakte het cijfer terug verder weg tot drie op tien beklaagden.[9]

Het relatief kleine aantal veroordelingen tot de doodstraf tijdens de Hollandse periode dient toegeschreven te worden aan het veelvuldig gebruik dat in die periode gemaakt werd van de mogelijkheid om de aanklacht af te zwakken tot een lichter feit.[10]  De vanzelfsprekende vraag die daaruit volgt is waarom dit zo is.  Strikt genomen zijn er twee mogelijkheden.  Ofwel waren de raadsheren van het Hof gewoon veel genuanceerder in hun oordeel over de beklaagden dan de volksjuryleden en dat wil dan zeggen dat zij ook voorzichtiger omsprongen met de doodstraf, ofwel was de vraagstellingspolitiek tijdens de twee periodes verschillend.  Onder het Nederlands regime werden de schuldvragen immers opgesteld door de procureur-generaal of zijn plaatsvervanger, terwijl dat in de periode van de juryrechtspraak de voorzitter van het Hof was.[11]  Men kan zich voorstellen dat de procureur-generaal - in het proces toch de tegenstander van de beklaagde - om zeker te zijn van een veroordeling meerdere schuldvragen stelde in de hoop dat het Hof toch op zijn minst een lichte vraag positief zou beantwoorden als het niet bereid was tot een zware veroordeling.  Een goed voorbeeld hiervan is de bijkomende vraag die soms gesteld werd bij een proces met betrekking tot kindermoord.  Deze bijkomende vraag probeerde de beklaagde toch op zijn minst een doding door onvoorzichtigheid in de schoenen te schuiven wanneer de vraag naar vrijwillige kindermoord afwijzend was opgelost.[12]  De voorzitter van het Hof - in tegenstelling tot de procureur-generaal een neutrale figuur en geen tegenstander van de beklaagde - had er veel minder belang bij om een verdachte koste wat het kost veroordeeld te zien en was dan misschien ook minder doordrammerig als het op de schuldvragen aan kwam.  Om hierover met zekerheid een uitspraak te kunnen doen is echter een apart onderzoek van de schuldvragen nodig, en de tijd hiervoor ontbrak volledig voor wat betreft deze scriptie.

Een verklaring is wel voorhanden voor de voortdurende stijging van het aantal doodstraffen in de eerste decennia na de Belgische onafhankelijkheid.  We zagen reeds dat de stedelijke bourgeoisie die de juryleden leverde, uitgesproken negatief reageerde op alles wat met stedelijk proletariaat te maken had.[13]  Nu gaat tijdens deze decennia het aandeel van dat stedelijk proletariaat onder de beklaagden zeer sterk toenemen, voor een stuk door de beginnende stadsvlucht maar vooral door de economische crisis die rond 1840 de kop begint op te steken.[14]  Als we daarbij nog het beginnende socialisme rekenen dat de burgerij zo mogelijk nog zenuwachtiger maakte met betrekking tot de arbeidersklasse, hebben we een uitstekende voedingsbodem voor een onverzettelijke houding van de assisenjury’s.

Met het wegebben van de economische crisis verzachtte ook het optreden tegenover kapitale verdachten terug, maar het aantal ter dood veroordelingen zakte desondanks niet meer terug naar het lage peil van de jaren 1820 en 1830, zelfs niet na de invoering van de verzachtende omstandigheden in 1867.  Uiteraard betekende het einde van de crisis niet het einde van de sociale problematiek.  Het militante socialisme begon integendeel maar vanaf dan goed en wel actief te worden.  Massale stakingen lokten even massaal en erg gewelddadig optreden uit van politie en leger.[15]  De burgerij had dus alle reden om ook in de rechtszaal zijn streng repressiebeleid tegen orde verstorend gedrag verder te zetten. 

Bovendien werd in 1867 voor verschillende misdaden de doodstraf geschrapt.  Hierbij waren verschillende misdaden waarvoor de doodstraf al lang te streng werd gevonden zoals kindermoord of brandstichting.[16]  Dit duwde het globale aandeel van de ter dood veroordelingen in de kapitale aanklachten natuurlijk naar omhoog.

7.2. De doodstraf in het buitenland

Een vergelijking van het aantal veroordelingen tot de doodstraf in België met enkele andere landen kan aangeven dat dit gegeven erg nationaal bepaald was.

In Frankrijk, met zijn rechtsstelsel dat zo vergelijkbaar was met het onze, zien we bijvoorbeeld een heel ander verloop dan in België.  Vanaf het begin van de statistiek in 1827 is er een diepe duik tot het midden van de jaren 1830 waarna zich een lichte heropleving voordoet tot 1867  Het laatste kwart van de eeuw vervolgt de grafiek enigszins besluiteloos zijn weg.[17]  Een fundamentele rol in de grote daling tijdens de periode 1827-1835 speelt de strafrechtshervorming die aan het begin van de julimonarchie werd doorgevoerd.  Voor negen feiten werd toen de doodstraf afgeschaft.  Dit was onder andere het geval voor valsemunterij, bepaalde vormen van brandstichting, doodslag gepaard met een wanbedrijf (“délit”) en diefstal met de vijf bezwarende omstandigheden.[18]  Het verwijderen van deze vorm van diefstal kan meteen ook een gedeeltelijke verklaring vormen voor het uitblijven van een sterke stijging van het aantal doodstraffen tijdens de crisisjaren 1845-50.  Deze misdaad kende immers vooral tijdens periodes van economische crises grote opgang.[19]

Een erg apart verloop kende de doodstraf in het koninkrijk Beieren.  De cijfers doorheen de hele eeuw vallen volledig in het niets bij één heel grote uitschieter in 1848-50.  Deze gigantische piek was een gevolg van de grote onrust die gepaard ging met de revolutie van 1848 en de naweeën daarvan.  Beieren had dit overigens gemeen met Pruisen.[20]  Het revolutiejaar 1848 liet ook in de Belgische statistieken zijn sporen na.  Voor het Assisenhof in Antwerpen verschenen in dat jaar tweeëndertig personen voor samenzwering tegen de staat als uitvloeisel van de mislukte ‘revolutie’ van Risquons-Tout.  Voor zeventien van hen eindigde de ietwat carnavaleske poging tot opstand met de doodstraf.[21]  Opvallend genoeg kreeg de gelukte februarirevolutie in Frankrijk op dit vlak geen vervolg.  Het ‘politieke schavot’ werd er in dat jaar gewoon afgeschaft.

7.3. Grafieken (bijlage VI)

Grafiek 1: evolutie van het aantal beklaagden voor de Belgische rechtbanken 

Grafiek 2:veroordelingen tot de doodstraf

Grafiek 3: arresten met betrekking tot halsmisdaden voor het Assisenhof van Oost-Vlaanderen

Grafiek 4: aantal doodstraffen per kapitale aanklacht voor het Assisenhof van Oost-Vlaanderen

Grafiek 5: veroordelingen tot de doodstraf in België en het buitenland