Deel ii  Voor het Assisenhof

5. De aard van de feiten

5.1. Het strafwetboek van 1810

5.1.1. Het klassieke stramien: eigendommen tegen personen

De negentiende-eeuwse assisenjury was in de regel een vrij select gezelschap.  Enkel leden van de welgestelde burgerij geraakten door de zware selectieprocedure die met het opstellen van de jurylijsten gepaard ging.[1]  Ook de magistraten van het Hof behoorden natuurlijk tot de burgerij.  Dit had zo zijn gevolgen voor het gedrag van de jury en de rechters met betrekking tot het beantwoorden van de schuldvragen.  Als het op criminaliteit aankwam was de burgerij immers vooral bevreesd voor díe criminaliteit die haar trof op haar meest gevoelige plek: haar vermogen.  Zij had dan ook de neiging om veel strenger op te treden tegen misdaden waarbij eigendommen betrokken waren dan wanneer het misdaden tegen personen betrof.

Cijfers voor de Luikse rechtbanken in de periode 1789-1829 maken gewag van vijfentachtig procent veroordelingen voor misdaden tegen eigendommen en achtenzeventig voor de misdaden tegen eigendommen.[2]  De Belgische Assisenhoven veroordeelden van 1868 tot 1875 zevenenzeventig procent van de met misdaden tegen eigendommen betichten tegenover slechts achtenzestig procent van de beklaagden wegens misdaden tegen personen.[3]

Ook in het buitenland werd dit verschijnsel aangetroffen.  Voor de Franse Assisenhoven, die erg vergelijkbaar waren met de Belgische, werden tussen 1825 en 1854 ongeveer zeventig procent van de personen die een misdaad tegen eigendommen ten laste kregen gelegd veroordeeld.  Bij de gewelddaden tegen personen was dat slechts een kleine zestig procent.  In  de tweede helft van de negentiende eeuw bleef het onderscheid bestaan: tachtig procent veroordelingen voor misdaden tegen eigendommen en zeventig procent voor de geweldmisdaden tegen personen.[4]

Tekenend in dit verband is ook de massa kapitale delicten die in de achttiende en het begin van de negentiende eeuw door het - natuurlijk door de bezittende klasse gedomineerde - Britse parlement werden gecreëerd.  De meer dan 150 nieuwe halsmisdaden waren bijna zonder uitzondering inbreuken op eigendom.[5]

5.1.2.De algemene lijn gaat niet op

Oost-Vlaanderen

Opvallend genoeg stemmen de gegevens die we terugvinden over de berechting van halsmisdaden door het Assisenhof van Gent helemaal niet overeen met het algemene stramien.  Wat de verhouding tussen veroordeling en vrijspraak betreft zijn de verschillen tussen beide categorieën misdaden verwaarloosbaar.  Het Assisenhof veroordeelde in de periode tot 1867 vierenzeventig procent van de personen die van een halsmisdaad tegen personen beschuldigd werden.  Voor de halsmisdaden tegen eigendommen was dat drieënzeventig procent.[6] 

Natuurlijk kregen niet al de veroordeelden de doodstraf.  Hier was het Hof van Assisen van Oost-Vlaanderen wel een stuk strenger voor de misdaden tegen eigendommen, slechts een vijfde van de veroordeelden kwam er met een lichtere veroordeling vanaf.  Bij de misdaden tegen personen was dat tweevijfde.[7]

Het koninkrijk

De beschikbare cijfers voor de Belgische Assisenhoven in het algemeen zijn jammer genoeg onvolledig als gevolg van technische beperkingen van het statistisch bronnenmateriaal.  Hoewel het trekken van conclusies hier dus met de nodige voorzichtigheid moet gebeuren, valt toch weer de overeenkomst van de veroordelingsgraad op.  In de periode van 1841 tot 1860 bedroeg het aandeel van de vrijspraken achtendertig procent bij de halsmisdaden tegen personen.  Bij de misdaden tegen eigendommen was dat met vierendertig procent slechts een beetje minder.[8]

5.1.3. Vanwaar deze afwijking?

Veel wordt duidelijk wanneer we de betrokken misdaden tegen eigendommen van iets naderbij gaan bekijken.  De meest voorkomende misdaad bij zowel de Belgische Assisenhoven in het algemeen als bij dat van Gent in het bijzonder, was de vrijwillige brandstichting.  Ze wordt op enige afstand gevolgd door diefstal met vijf bezwarende omstandigheden.  Andere feiten zoals valsemunterij of diefstal met recidive kwamen slechts sporadisch voor.[9]  Het is net met die erg frequente brandstichting dat iets vreemd aan de hand is.

In tegenstelling tot de diefstal met vijf bezwarende omstandigheden, die door de juryleden niet met een bijzondere zachtheid werd behandeld, blijken de verdachten van brandstichting volgens het verdict van de jury erg vaak onschuldig.  Net iets te vaak eigenlijk.  Zowel de gegevens voor Oost-Vlaanderen als die voor heel België houden het op ongeveer veertig procent vrijspraken voor brandstichting, of bijna het dubbele van het algemeen gemiddelde voor het Assisenhof.[10]

Voorbeelden van enigszins dubieuze vrijspraken in dit verband zijn legio.  Bij een zaak uit 1858 ging het om een huis van de koster van Landegem dat op 16 mei van dat jaar was in brand gestoken.  Een verdachte voor de brandstichting werd snel gevonden: Jan Francies Faelens, één van de buren lag al een tijd in dispuut met de familie Mestdag, die het bewuste huis bewoonde.  Het kwam erop neer dat Faelens’ vrouw haar echtgenoot er onterecht van verdacht om een relatie te hebben met een dochter van het gezin Mestdag.  Omdat Faelens de ruzie met zijn vrouw beu was wilde hij dat de Mestdags zouden verhuizen zodat de bron van de ergernis van zijn echtgenote verdween.

Het Openbaar Ministerie had vrij sterke argumenten tegen Faelens, die had immers herhaaldelijk gedreigd om het huis af te branden en bovendien werd bij hem thuis een gedeeltelijk gebruikt doosje fosforlucifers gevonden van het type dat was gebruikt bij de misdaad.  Noch Faelens, noch zijn echtgenote konden een afdoende uitleg geven voor de aanwezigheid van deze speciale lucifers in hun huis.  De jury koos echter de kant van de beklaagde die bleef volhouden niets van de zaak af te weten en sprak hem op 7 augustus vrij.[11]

Dat ook de beroepsrechters van de Verenigd Koninkrijk zich op dit vlak wel eens lieten gaan bewijst een brandstichting te Ronse in de nacht van 16 op 17  mei 1817, die op 27 oktober van datzelfde jaar door het Assisenhof werd behandeld.  De beklaagde was Jean Baptiste Van Coppenolle die door toedoen van één van de bewoners van het getroffen huis het slachtoffer was geworden van een charivari.  Die had hij op zijn beurt te danken aan het feit dat hij ongehuwd samenleefde met een weduwe.

Het parket had weerom een sterk dossier bijeen gesprokkeld.  Van Coppenolle had al tijdens de charivari bedreigingen geuit aan het adres van de aanstokers ervan en zijn gezinsleden legden tegenstrijdige verklaringen af met betrekking tot het alibi dat Van Coppenolle zichzelf probeerde te verstrekken.  Bovendien werden zijn voetafdrukken teruggevonden vlakbij de plek van de misdaad hoewel hij beweerde er niet in de buurt geweest te zijn.  Desondanks eindigde ook dit proces met een vrijspraak.[12]

Het was de wetgever van 1810 zelf, die met zijn strenge bestraffing van brandstichting deze gang van zaken lijkt te hebben bewerkstelligd.  Artikel 434 bepaalde dat “Quiconque aura volontairement mis le feu à des édifices, navires, bateaux, magasins, chantiers, forêts, bois taillis ou récoltes, soit sur pied, soit abattus, soit aussi que les bois soient en tas ou en cordes, et les récoltes en tas ou en meules, ou à des matières combustibles placées de manière à communiquer le feu à ces choses ou à l’une d’elle, sera puni de la peine de mort.”  Elke vrijwillige brandstichting was dus goed voor de doodstraf.  De mogelijkheid om via het weglaten van bepaalde bezwarende omstandigheden de zwaarste straf uit de weg te gaan, zoals dat bij moordzaken en diefstal het geval was, ontbrak volledig.[13]  Wanneer de jury en blijkbaar ook de rechters uit de Hollandse Tijd[14] van oordeel waren dat de guillotine geen redelijke bestraffing was voor brandstichting hadden ze dan ook geen andere keus dan de verdachte vrij te spreken, zelfs als ze heel goed wisten dat hij schuldig was.

Het is waarschijnlijk niet toevallig dat brandstichting in het koninkrijk Pruisen tijdens dezelfde periode als kapitaal delict meer en meer op de achtergrond geraakt.  Tussen 1818 en 1847 werden daar nog 113 van de 247 ter dood veroordeelde moordenaars geëxecuteerd.  Van de 81 brandstichters die dezelfde straf kregen kwamen er slechts twee op het schavot terecht.  Bij de herziening van het Pruisische strafwetboek in 1847 werd brandstichting definitief geschrapt als halsmisdaad, net zoals dat twintig jaar later bij ons zou gebeuren.[15]

5.1.4. Kindermoord: nog een geval apart

Brandstichting was niet de enige kapitale misdaad waar het Assisenhof zich nogal eens in verslikte, ook processen rond kindermoord namen dikwijls een vreemde wending.  De cijfers voor de twee misdaden zijn opvallend analoog.  Onder het strafwetboek van 1810 sprak het Hof van Assisen in Gent in beide gevallen ongeveer veertig procent van de beklaagden vrij.  Dankzij het feit dat bij kindermoord nogal eens een bijkomende - lichtere - schuldvraag[16] aan de juryleden werd voorgelegd ontsnapten van de veroordeelden voor kindermoord nog eens een derde aan de doodstraf.[17]

De statistieken voor heel België tijdens de periode 1841-1860 vallen voor kindermoord nog zachter uit.  Maar liefst zestig procent van de verdachten kwam er zonder veroordeling vanaf.  Slechts een kleine dertig procent werd ter dood veroordeeld.[18]

In het buitenland was de situatie vergelijkbaar.  De Franse Assisenhoven veroordeelden tussen 1825 en 1854 57,6 procent van de verdachten die voorkwamen voor kindermoord of abortus.  De algemene veroordelingsgraad bedroeg tijdens dezelfde periode 65,5 procent.  Nadien, van 1855 tot 1907, bleven de gegevens voor kindermoord en abortus ongeveer gelijk terwijl het totaal aantal verdachten dat de Assisenhoven veroordeelden evenwel steeg tot 73,6 procent.[19]  In de verschillende staten op het grondgebied van het huidige Duitsland, waar de doodstraf aan het begin van de negentiende eeuw nog gebruikelijk was voor kindermoord en bovendien ook uitgevoerd werd, werden doodvonnissen in deze materie doorheen de jaren steeds zeldzamer.[20]

De bereidheid om kindermoord streng te straffen, en dan zeker met de zwaarste straf van allemaal, was dus ver te zoeken.  De klassieke uitleg die aan dit fenomeen gegeven wordt baseert zich op de overtuiging dat de vaders van de vermoorde kinderen in de regel personen uit de hogere klassen waren die zich met behulp van hun machtspositie aan de hulpeloze dienstmeisjes en arbeidsters vergrepen om hen dan met de gevolgen te laten zitten.  De juryleden zouden dan enerzijds beschaamd geweest zijn om het ongepaste gedrag van hun ‘klassegenoot’, en anderzijds kwaad omdat de echte verantwoordelijke voor het drama niet terecht stond.[21]  Dit is natuurlijk een plausibele verklaring, ware het niet dat ondertussen gebleken is dat de zwangerschap van de meisjes in kwestie gewoonlijk het gevolg was van een doodgewone verhouding waar geen rijkeluiszoontje, fabrieksdirecteur of adellijke jonker aan te pas kwam.[22]

De echte verklaring ligt waarschijnlijk veel eenvoudiger: de jury had gewoon medelijden.  Een eigentijdse Engelse auteur schreef hierover: “The pain, distress and shame under which the mother of a bastard child labours at the time of delivery, are such powerful inducements to crime, and in themselves produce so much sympathy for her, that capital convictions hardly ever take place under such circumstances.”[23]  Ook de Belgische strafrechtspecialist Nypels hangt een meelijwekkend beeld op van de jonge ongetrouwde kindermoordenares wanneer hij uitlegt waarom het strafwetboek van 1867 zoveel lichter tegen hen optreed.[24]  Kindermoord werd niet langer gezien als een uiting van ultieme barbaarsheid vanwege een duivelse vrouw die dan ook zo zwaar mogelijk moest worden gestraft,[25] maar als een begrijpelijk verlangen van een zwak en wanhopig meisje om zich aan schaamte en vernedering te onttrekken.

5.2. Het strafwetboek van 1867

De strafrechtshervorming van 1867 schrapte alle misdaden tegen eigendommen definitief als kapitale delicten.  Enkel op de zwaarste misdaden tegen personen stond nog de doodstraf: moord, oudermoord, vergiftiging en doodslag om een diefstal mogelijk te maken of te vergemakkelijken (gemeenzaam roofmoord genoemd).  Van deze vier kwam enkel moord met grote regelmaat voor het Assisenhof.  Vergiftiging en oudermoord waren erg zeldzame misdaden.  Roofmoord kwam tussen 1867 en de Eerste Wereldoorlog wel nog meer dan veertig maal voor het Hof van Assisen in Oost-Vlaanderen, maar was nationaal gezien ook eerder uitzonderlijk.[26]

De jury was na 1867 iets minder geneigd om verdachten van moord vrij te spreken dan voordien.  Het percentage vrijspraken daalde van een kleine twintig procent naar tien procent. Tegelijk daalde evenwel ook het aantal doodvonnissen gevoelig met een vijftiental procent dankzij de invoering van de verzachtende omstandigheden.[27]  De stijging van het aantal veroordelingen kwam waarschijnlijk doordat medeplichtigen aan de misdaad niet langer meer werden gestraft als de daders van de misdaad zelf en in dit geval dan ook niet meer met de doodstraf bedreigd waren.  Dergelijke medeplichtigen, die soms zelfs niet aan de eigenlijke misdaad hadden deelgenomen maar slechts de wacht hielden of materiaal leverden, werden voordien nogal eens vrijgesproken vanwege de hoge straffen (doodstraf voor moord en levenslang voor doodslag) die hen anders wachten.

De houding van het Gentse Assisenhof tegenover verdachten van roofmoord was oneindig veel strenger.  Maar liefst vijfendertig van de vierenveertig beklaagden kreeg de doodstraf.  Twee beklaagden werden vrijgesproken en vier werden slechts voor een gedeelte van de aanklacht veroordeeld.  Verzachtende omstandigheden werden door het Hof maar drie keer toegekend.[28]  De afkeer voor roofmoord was duidelijk zeer groot, en dit feit kon dan ook zonder probleem als zwaarste misdaad uit het strafwetboek doorgaan.

Het is opvallend dat roofmoord nà 1867 schijnbaar een stuk strenger werd bestraft dan voordien.[29]  Ook hier speelt de veranderde wetgeving met betrekking tot medeplichtigheid vermoedelijk een belangrijke rol.  Volgens het strafwetboek van 1810 was iedereen die van ver of dichtbij aan een diefstal had meegewerkt of zelfs maar de gestolen goederen had verborgen, even schuldig als de dader zelf en kreeg dan ook dezelfde straf.  Het gevolg daarvan was dat nogal eens familieleden die de buit van een door hun echtgenoot, vader, zoon of broer gepleegde diefstal of roofmoord in huis hadden, wegens medeplichtigheid voor het Assisenhof verschenen.  Zij werden daarvan natuurlijk dikwijls vrijgesproken of slechts erg licht veroordeeld.[30]

5.3. Grafieken (zie bijlage IV)

Grafiek 1: Halsmisdaden voor het Oost-Vlaamse Assisenhof volgens aard van de feiten

Grafiek 2: Halsmisdaden voor de Belgische Assisenhoven volgens aard van de feiten

Grafiek 3: Halsmisdaden voor de Belgische Assisenhoven volgens aard van de feiten

Grafiek 4: Arresten voor halsmisdaden voor het Oost-Vlaamse Assisenhof, volgens aard van de feiten

Grafiek 5: Arresten voor halsmisdaden voor de Belgische Assisenhoven, volgens aard van de feiten

Grafiek 6: Arresten voor halsmisdaden voor het Oost-Vlaamse Assisenhof, volgens aard van de feiten

Grafiek 7: Arresten voor halsmisdaden voor de Belgische Assisenhoven, volgens aard van de feiten