Een interdisciplinair model voor ostentatieve consumptie. (Thomas Pollet)

“By our lofty standards, animals are poor liars” (Hamilton cit. in Wilson, 2001: 119)

Indien ostentatieve consumptie als kostelijk signaal evolueerde dan was dit waarschijnlijk verbonden met bepaalde mentale adaptaties. We gaven reeds aan dat ‘modules’ belangrijk zijn als psychologische mechanismen gevormd door selectie. Deze modules zijn gevormd als oplossingen van ‘evolutionaire puzzels’ in de EEA . We merkten ook op dat deze idee van ‘modules’ aansluit bij Veblen’s ‘habits of thought’. Aangezien status een belangrijk aspect bij menselijke partnerkeuze verwachten we dat voornamelijk vrouwen over ‘modules’ beschikken die hen in staat stellen te discrimineren. Er zijn dan modules nodig die individuen in staat stellen signalen te herkennen en te duiden. Signalen binnen menselijke partnerkeuze kunnen echter gemanipuleerd worden, dit was het vertrekpunt van de CST-benadering van (menselijke) partnerkeuze. Specifiek, ostentatieve consumptie, als signaal van status, kan gemanipuleerd worden binnen partnerkeuze. Indien er manipulatie optreedt, verwachten we dat individuen die de kosten daarvoor dragen beschikken over modules die ‘manipulators’ kunnen onderscheiden van ‘eerlijke zenders’. We zullen dit hier stap voor stap uitwerken. Laten we beginnen met aan te geven hoe en waarom er deceptie kan optreden bij partnerkeuze.

Ongetwijfeld speelt deceptieof misleiding bij menselijke partnerkeuze een belangrijke rol. Vanuit biologisch oogpunt geldt als het ware: “als er misleiding kan ontstaan, zal dit ook gebeuren” (Johnstone & Grafen, 1993; zie: Krebs & Dawkins, 1984; zie: Mitchell et al., 1986).[279] Mannen trachten vrouwen te misleiden en vice versa. Weliswaar hoeft dit geen bewuste tactiek te zijn en kan deceptie subtiel verlopen. Zo vonden Pawlowski en Dunbar (1999) bijvoorbeeld dat vrouwen van boven de 35, doorgaans hun leeftijd verzwijgen in de ‘eenzame hartenrubrieken’. Gezien mannen, veelal op zoek zijn naar een jonge partner, kunnen we dit beschouwen als een vorm van deceptie (Buss , 1994a: 156). Verder blijkt uit onderzoek dat mannen minder geneigd zijn te antwoorden op zoekertjes naarmate de leeftijd van de vrouwen in de advertentie toeneemt (Barrett et al., 2002: 125). We spreken hier over een vorm van deceptie, omdat er informatie wordt achtergehouden (Nelissen, 1997: 275-e.v.). Een ander voorbeeld van deceptie dat doorheen de geschiedenis voorkomt is het gebruik van wolfskers (Belladonna) door vrouwen (Low, 2000: 86; Nelissen, 2002: 246; Zahavi et al., 1997: 210-211). Wolfskers vergroot de pupillen waardoor de indruk gewekt wordt bij (potentiële) partners dat er ‘interesse’ is. Plastische chirurgie (hier: bij vrouwen) kan eveneens als voorbeeld van deceptie dienen, bepaalde vormen van plastische chirurgie kunnen we begrijpen als een vorm van manipulatie van signalen die belangrijk zijn bij partnerkeuze zoals vruchtbaarheid en leeftijd (Low, 2000: 85). Kortom, er is een hele reeks van aanwijzingen dat deceptie op regelmatige basis voorkomt, ook bij menselijke partnerkeuze. Individuen trachten hun ‘waarde’ voor de ander (‘mate value’) hoger te laten uitschijnen dan ze in werkelijkheid is.

Tooke & Camire (1991) stelden vast dat het gebruik van deceptie (of manipulatie) bij de zoektocht naar een partner zich vooral toonde bij de kenmerken die van belang zijn voor de partner van de andere sekse. Om het eenvoudig voor te stellen, mannen tonen zich als ‘rijker’, betrouwbaarder,… dan ze in werkelijkheid zijn. Uit hetzelfde onderzoek blijkt verder dat mannen vaker liegen dan vrouwen over hun toegewijdheid binnen een relatie om seks te bekomen. Vrouwen dragen het merendeel van de kosten van vormen van deceptie, immers de kosten zijn veel groter dan bij deceptie van mannen door vrouwen (Trivers , 1972; Buss , 1994a: 154-e.v.; Grammer et al., 2000). Buss (1994a: 155) verwoordt dit als volgt:

“In human courtship the costs of being deceived about a potential mate’s resources and commitment are shouldered more heavily by women. An ancestral man who made a poor choice of sex partners risked losing only a part of time, energy and resources although he may also have evoked the rage of a jealous husband or a protective father. An ancestral women, however, who made a poor choice of a casual mate allowing herself to be deceived about a man’s long –term intentions or willingness to devote resources to her, risked enduring pregnancy childbirth and child care unaided.”

We verwachten dan ook dat mannen ostentatieve consumptie kunnen gebruiken als een vorm van misleiding bij het zoeken naar een partner. Buss (1992) stelde bijvoorbeeld vast dat sommige mannen toegeven dat ze vrouwen trachten te ‘misleiden’ door het gebruik van statussymbolen. Zeker gezien de rol die krediet speelt in de huidige samenleving, lijkt het ons erg waarschijnlijk dat mannen zich ‘rijker’ voordoen dan ze werkelijk zijn. Krediet maakt deceptie mogelijk, men kan zichzelf rijker tonen dan men in werkelijkheid is. Door bijvoorbeeld het geven van dure cadeau’s aan een potentiële partner kan een man de indruk wekken dat hij een ‘goede’ kandidaat-partner is (Miller, 2000: 127-e.v.). Om terug te keren naar een eerder gegeven voorbeeld: wat als die dure cadeau’s, zoals bijvoorbeeld die diamant, op afbetaling gekocht zijn? We vermoeden dat dit mechanisme eerder werkt op korte termijn dan op lange termijn. Immers, tijd kan voor vrouwen een vorm van strategie zijn om tussen goede partners en ‘bedriegers’ te discrimineren (Buss, 1994a: 156).

Gezien er meer en meer een trend is naar korte-termijnsrelaties in het Westen, ten gevolge van individualisatie (Beck , 1993), verwachten we dat het belang van ostentatieve consumptie als vorm van ‘tactische misleiding’ toeneemt. Zoals reeds aangegeven vinden Westerse vrouwen kenmerken verbonden met ostentatieve consumptie, bijvoorbeeld een extravagante levensstijl erg belangrijk in een korte-termijnsrelatie (Buss , 1994a: 86). Dit kan leiden tot een acceleratie van ostentatieve consumptie. Tevens verwachten we dat omdat de mens in (veel) grotere groepen leeft dan in de EEA , signalen van status een meer fundamentele rol spelen bij interactie. Dunbar (1992; 1995) berekende op basis van de neo-cortex-grootte bij verschillende genera, inclusief de mens, de vermoedelijke groepsgrootte. In de EEA, op basis van deze berekeningen, waren menselijke groepen waarschijnlijk niet veel groter dan een 150-tal personen, (Aiello & Dunbar, 1993). In dergelijke groepen verwachten we dat het gemakkelijk is om zichzelf te positioneren en de relatie met een ander in te schatten (Barrett et al., 2000: 244-e.v.). Doorheen allerlei transities (bijvoorbeeld landbouwirrigatie), is het zo dat de mens in veel grotere groepen is gaan leven.[280] We nemen aan dat een dergelijke transitie een effect heeft gehad. In zo’n groepen is het veel moeilijker zich te plaatsen ten opzichte van anderen, communicatie neemt andere vormen aan en we verwachten dat deceptie makkelijker optreedt. Dit is net wat Veblen (1899) aangaf in complexere samenlevingen zijn er ‘brute’ signalen van weelde nodig, deze signalen reiken volgens hem verder dan die van geweld . We gingen reeds op deze verschuiving in onder 3.2. Langzamerhand vindt er een raffinatie van signalen van ostentatieve consumptie plaats waardoor enkel nog ‘subtiele’ signalen betrouwbaar blijken (zie: Miller, 2000: 123). Zulke signalen zijn van groot belang voor interactie in samenlevingen waar men steeds minder elkaar kent (Frank , 1999). Het maakt een berekende interactie, zoals we onder 3.2.2. aangaven, mogelijk. Deze berekende interactie vereist echter de accumulatie van kennis waardoor het als het ware een feedbackloop is. Niet enkel moet de zender kostelijk signalen uitzenden, de ontvanger moet over de kennis (het cultureel kapitaal) bezitten om een correcte (?) interpretatie van de signalen mogelijk te maken. Binnen kleine groepen is deze kennis niet zeer belangrijk, om het in Elias ’termen te verwoorden: de figuraties zijn klein, iedereen kent de verhoudingen van de machtsbalansen. In ‘complexe’ samenlevingen zijn de figuraties veel complexer, bijgevolg is er kennis (cultureel kapitaal) nodig over de interdependentie zelf. Er lijkt een trade-off aanwezig, signalen moeten tezelfdertijd een ‘sterke draagwijdte’ hebben, ze moeten herkenbaar zijn, maar anderzijds maakt herkenbaarheid goedkope (culturele) imitatie, mogelijk. Dit sluit aan bij wat we reeds stelden over de cyclus van de mode . In deze lijn is het mogelijk dat de zoektocht naar nieuwe goederen (upscaling ) te begrijpen is als een zoektocht naar steeds betrouwbaardere maar toch herkenbare signalen (zie: Miller, 2000: 123). Immers na verloop tijd kan deceptie optreden. Dit sluit aan bij de idee van een ‘trickle-down ’ die gemedieerd wordt door levensstijl. Een andere mogelijke verklaring voor de zoektocht naar nieuwe goederen is de rol van relatieve status (Frank, 1999). Individuen zijn bezorgd over hun ‘relatieve status’ en dit kan leiden tot een zoektocht naar steeds nieuwe goederen, wat bijgevolg leidt tot de excessen van consumptie zoals die zich heden ten dage zich voordoen (Frank, 1999; Schor , 1998; 2002).[281] Hoe signalen van ‘ostentatieve consumptie’ gemanipuleerd worden en of er nog een verband is met partnerkeuze dient nog verder onderzocht te worden.

Gegeven het feit dat deceptievoorkomt, verwachten we dat er zich mentale adaptaties ontwikkelden die detectie van bedrog mogelijk maakten. Aangezien vrouwen het merendeel van de ‘kosten’ dragen bij deceptie, verwachten we dat zij over modules beschikken die hen in staat stellen te discrimineren tussen ‘goede partners’ en ‘slechte partners’ (‘cheaters’).[282] Vooraleer we concreet ingaan op de mogelijkheden bespreken we deze’cheater detection modules’ in algemene termen. Cosmides en Tooby (1992) deden als eersten onderzoek naar het bestaan van zulke ‘modules’ die ‘detectie van bedriegers’ mogelijk maakten. Ze deden onderzoek naar mentale adaptaties (of: darwiniaanse algoritmes) verbonden met wederkerige ruil. Binnen de evolutietheorie is het immers zo dat wederkerige ruil, wat voordelig is voor beide individuen, slechts een evolutionair stabiele strategie is indien individuen die bedriegen herkend kunnen worden. Bedriegen of free-riden is hier het nemen van een voordeel maar er niet voor ‘betalen’ (Cosmides & Tooby, 1992: 185). In hun experimenten legden ze een sociaal contract voor aan hun subjecten, aan de hand van een fictief voorbeeld (Cosmides & Tooby, 1992: 196-197). Ze maakten daarbij gebruik van een aangepaste versie van de Wason selection task, voor een meer uitgebreide bespreking verwijzen hiervoor we naar: Barrett et al., (2002); Cosmides & Tooby (1992); Sternberg et al. (2001). In essentie tracht te Wason selection task een onderscheid te maken tussen redenering op abstracte wijze en op sociale wijze (Figuur 2). Daarbij werd vastgesteld dat individuen slecht presteren op de abstracte versie maar goed op de sociale versie (Barrett et al., 2002: 282-e.v.). Laten we een concrete toepassing van de Wason selection task beschouwen. Dit experiment gaat als volgt: Een chef, namelijk Big Kiku stelt de regel op dat individuen een tattoo op hun gezicht moeten hebben vooraleer ze de cassavawortel, een lokale voedzame lekkernij mogen eten. Wanneer er gevraagd werd op welke manier de 4 personen als ‘bedriegers’ konden worden herkend, zagen de subjecten van het experiment in dat zowel personen die de wortel aten als personen zonder tattoo ‘cheaters’ konden zijn. Aan de hand van verschillende crossculturele experimenten van dit type toonden ze het bestaan van ‘darwiniaanse algoritmes’ of ‘modules’ ter herkenning van bedriegers aan (Cosmides & Tooby, 1992; Sugiyama et al., 2002). Het gaat daarbij om modules los van (sociale) intelligentie of de toepassing van ‘abstracte logica’. Deze experimenten zijn het voorbeeld bij uitstek van empirische evolutionaire psychologie. Soortgelijke mechanismen, modules, zijn mogelijk bij het discrimineren tussen partners (Grammer, 1989; Buss , 1994a; Miller, 2000: 302-e.v.). De tattoo in dit experiment kunnen we immers begrijpen als een kostelijk signaal , dat status weergeeft, eerder dan een vorm van wederkerig altruïsme (Miller, 2000: 302-e.v.). We vermoeden dat individuen over soortgelijke mechanismen beschikken om bedriegers, die ‘liegen’ over hun status te herkennen (Miller, 2000: 302-e.v.). Indien een individu door ostentatieve consumptie status signaleert maar die niet heeft is hij/zij een ‘cheater’. Concreet, bedoelen we hier dat individuen betrouwbare ‘kostelijke signalen’ kunnen onderscheiden van ‘plagiaat’. Zo stelde Hassebrauck (1998) bijvoorbeeld experimenteel vast dat kenmerken die gezocht zijn in een partner sneller en langer bekeken worden.[283] Niet enkel voor vrouwen kan het bestaan van zulke mentale adaptaties ter herkenning van cheaters ( hier: voor status) voordelen bieden, ook voor mannen biedt dit voordelen ze kunnen ‘cheaters’ herkennen. Zo kan het belangrijk zijn bij het sluiten van allianties (Smith et al., 2001). Frank (1999) beargumenteerde langs deze lijn dat ostentatieve consumptie kan beschouwd worden als een zoektocht naar betrouwbare signalen. Een gerespecteerde zakenpartner kan volgens deze redenering niet anders dan zich duur te kleden omdat hij anders een signaal van onbetrouwbaarheid zou uitzenden.[284] Niemand zou dan nog met hem een alliantie willen sluiten. Bij de ontwikkeling van zulke modules ter herkenning van cheaters kan seksuele selectie een belangrijke rol hebben gespeeld (Miller, 2000). Verder onderzoek naar hoe het handicapprincipe en dan specifiek handicaps door seksuele selectie zich verhouden tot cheater detection is nodig. Tevens blijft het de vraag of we sommige aspecten van cultuur, bijvoorbeeld kennis (cultureel kapitaal ), kunnen begrijpen als vorm van cheater detection.

Figuur 2 ‘The Wason Selection Task’ (Cosmides & Tooby , 1992; Barrett et al., 2002: 282)

Bij de eerste, abstracte, versie wordt er aan subjecten hetvolgende voorgelegd: Er is een regel die, waar of onwaar kan zijn, die stelt dat als er een A op de ene kant van een kaartje staa,t een 2 op de andere kant staat. Welke twee van de volgende vier kaarten moet je omdraaien om te weten of de regel juist of fout is?

Bij de tweede, ‘sociale’, versie wordt het volgende voorgelegd aan de subjecten: Stel je bent een politieagent en de volgende kaartjes gaan over vier mensen in een bar. Op de ene zijde staat hun leeftijd op de andere zijde wat de persoon drinkt. Welke kaartjes moet je omdraaien om te weten of iemand in overtreding is?

We zullen kort nog even uiteenzetten welke specifieke onderzoeksmogelijkheden er zijn binnen dit ‘veld ’. Cummins (1999) vond empirische aanwijzingen dat cheater detection varieerde volgens de rang, positie van de persoon.[285] Mogelijks is het zo dat ‘cheater detection’ beter opereert bij partners van hoge kwaliteit dan bij partners van lage kwaliteit, empirisch onderzoek naar variaties in ‘cheater detection’ lijkt dan een interessante mogelijkheid naar de toekomst toe. Wat zijn de ecologische, sociale en economische condities waarbij ‘cheater detection’ varieert? Kunnen we de notie ‘cultureel kapitaal ’ inpassen als een vorm van ‘verworven’ cheater detection?

Een andere belangrijke inzicht betreffende cheater detection vinden we bij Yamagishi et al. (2003). Zij vonden aanwijzingen dat ‘bedriegers’ er mogelijks anders uit zagen dan coöperators. In hun onderzoek toonden ze aan dat individuen beter de gezichten van bedriegers onthielden dan die van ‘coöperators’. Dit sluit aan bij de bevindingen van Mealey et al., 1996. Zij stelden vast dat individuen een beter geheugen hadden voor ‘bedriegers’. Tevens stelden ze vast dat de status van het ‘model’ een belangrijke rol speelt bij het onthouden van gezichten.

Kortom, een uitdaging naar de toekomst is de proximale mechanismen verbonden met ostentatieve consumptie, status en partnerkeuze verder bloot te leggen. Een ander uitdaging voor toekomstig onderzoek is aan te tonen hoe deze ‘signalen’ van cheaters er uit zien. Een belangrijke onderzoekslijn die we hiermee kunnen verbinden is het onderzoek naar fluctuating asymmetry (FA). Gangestad & Simpson (2000: 579) omschrijven FA als volgt:

“Fluctuating asymmetry reflects the degree to which individuals deviate from absolute perfect symmetry on bilateral features (e.g., in humans, both ears, both feet; in other species, bilateral fins, bilateral tail feathers) for which the signed right versus left differences have a population mean close to zero and are nearly normally distributed.”

Afwijkingen in termen van symmetrie zijn te begrijpen als ‘fouten’ in het ‘design’, deze afwijkingen ontwikkelden zich ten gevolge van genetische of omgevingsfactoren, zoals bijvoorbeeld ziekte. Symmetrie kan dus mogelijks een indicator zijn van ‘goede genen’ (Barrett et al., 2002: 111; Gangestad & Simpson, 2000). Bijgevolg kan het een belangrijke rol spelen bij menselijke partnerkeuze (Gangestad & Simpson, 2000). Zo zijn er bijvoorbeeld aanwijzingen dat FA negatief gecorreleerd is met zelfgerapporteerde agressie bij jongens (Barrett et al., 2000: 113). Jongens die ‘symmetrischer’ waren, bleken agressiever. Een uitdaging is een factor zoals FA te integreren in een model dat zowel status als fysieke dominantie mee opneemt. Mogelijk kan het ‘lens’-model dat Miller & Todd (1998) schetsten een vertrekpunt zijn (cfr. schema in bijlage: Figuur 4). We gaan hier echter niet dieper op in.

We willen hier geenszins stellen dat deze proximale mechanismen ‘determinerend’ zijn. Er is steeds variatie naar ‘ecologische’, namelijk culturele, sociale, economische,… condities mogelijk (cfr. Low, 2000).

Tenslotte willen we hier nog even terugkomen op de cruciale vraag of ostentatieve consumptie (heden ten dage) ‘adaptief ’ dan wel ‘maladaptief’ is. Het antwoord hierop is niet eenduidig, immers verscheidene condities maken dat ostentatieve consumptie als seksuele strategie adaptief dan wel niet adaptief is. Verder is er het belang van ‘cultuur’ (en culturele evolutie ) die mee een invloed heeft op ostentatieve consumptie als strategie. Cultuur kan de ‘signalen’ van ostentatieve consumptie kneden en raffineren. Het lijkt ons aangewezen dat voor de constructie van een analyse voor ostentatieve consumptie eerst de initiële condities worden omschreven. Hiervoor gaven we in dit hoofdstuk slechts de bouwstenen aan.

Naar analogie met hoofdstuk vier vatten we hier slechts beknopt de redenering samen. Voor een uitgebreidere bespreking verwijzen we naar het bovenstaande.

Ad 1) We beargumenteerden hier dat de ‘habits ’ of habituseen biologische component hebben. Deze is gevormd door evolutie (natuurlijke en seksuele selectie ). De habitus valt dus uiteen in een biologische en een culturele component, let wel dit is een analytisch onderscheid. Immers, zoals we eerder al stelden is de habitus toont de habitus zich als een tweede natuur.

Ad 2) In tegenstelling tot Veblen’s notie van maladaptatie wezen we hier op de rol van seksuele selectie . We merkten hier op dat zijn notie van ‘lag’ aansluit bij de benadering van de evolutionaire psychologie. Beiden theorieën poneren een mismatch hypothese, waarbij individuen beschikken over adaptaties die in de EEA wel adaptief zijn, maar niet per se heden ten dage. De vraag of iets zoals ostentatieve consumptie adaptief dan wel maladaptief is hangt af van de condities. We gaven hier aan dat ostentatieve consumptie mogelijks geëvolueerd is als een seksuele strategie waarbij mannen hun kwaliteiten ‘signaleerden’. Omwille van het handicapprincipe zijn signalen die kwaliteiten op een betrouwbare wijze weergeven per definitie kostelijk. Kostelijke signalen bestaan omdat indien een signaal goedkoop zou zijn er ‘plagiaat’ zou optreden. We wezen op de rol van kostelijke signalen als verklaringsbasis voor het bestaan van jagen

Ad 3) In dit hoofdstuk lag de nadruk op het feit dat jagen beschouwd kan worden als een vorm van ostentatieve consumptie. Het weggeven van vlees kunnen we beschouwen als de eerste vorm van ostentatieve consumptie. In deze redenering is het een signaal van status, dat verspillend is. Tevens legden we de nadruk op de herkenbaarheid en de zichtbaarheid van ostentatieve consumptie als signaal. Bij het jagen kwam dit duidelijk naar voren, iedereen weet immers wie het dier heeft gedood. Het gebruik van narcotica kunnen we eveneens beschouwen als een vorm van ostentatieve consumptie.

Ad 4) We gingen dieper in op het (oorspronkelijke) verschil tussen mannen en vrouwen in ostentatieve consumptie. In tegenstelling tot Veblen (1899) benadrukten we sterk de rol van seksuele selectie en dan specifiek het handicapprincipe ter verklaring van dit verschil. We gaven aan dat dit verschil in ostentatieve consumptie kan teruggevoerd worden tot de seksuele arbeidsverdeling binnen de ‘primitieve’ samenleving. Net als Veblen (1899) grepen we hier terug naar de jacht . De jacht kunnen we beschouwen als een vorm van verspilling . Niet enkel zijn andere strategieën efficiënter, bij primitieve samenlevingen heeft de succesvolle jager doorgaans geen controle over zijn buit. Naar analogie en omdat het om het weggeven van de buit gaat is jagen te typeren als ostentatieve consumptie. Jagen kan een kostelijk signaal zijn van de ‘kwaliteiten’ van een succesvolle jager. Mogelijks is jagen geëvolueerd als seksuele strategie , waar bij mannen in competitie gaan om ‘kostelijke signalen’ uit te zenden.

Ad 7) We gaven hier aan dat het ‘upscalen’ van ostentatieve consumptie te begrijpen kan zijn als een filtering van onbetrouwbare signalen. Gegeven het feit dat deceptie kan optreden is het mogelijk dat er steeds een zoektocht is naar meer verspillende en dus betrouwbaardere signalen. Mogelijks ontstond daarbij een feedbackloop.

Ad 8) Naast het feit dat economische irrationaliteit kan verklaard worden als sociale rationaliteit (cfr. 3.2), wezen we hier op wat we ‘biologische rationaliteit’ zouden kunnen noemen. Irrationele verspilling , kan biologisch rationeel zijn in de zin dat het gevormd is als betrouwbaar signaal . De kosten verbonden met verspilling zijn te begrijpen als een weergave van de kwaliteit van de zender. Niets neemt echter weg dat deze signalen op allerlei mogelijke wijzen gemanipuleerd kunnen worden.

Ad 9) Natuurlijke selectie kan de verspilling van ostentatieve consumptie niet verklaren. Net als Darwin wezen we op een ander mechanisme om de ze verspilling te plaatsen: seksuele selectie . We toonden hier aan hoe evolutie een invloed kan hebben op het menselijk handelen omtrent ostentatieve consumptie.

Ad 10) We gaven aan dat binnen de EEA , zowel geweldals bezit kunnen functioneren als kunnen functioneren als indicator van status. Verder wezen we erop dat we deze verschuiving kunnen begrijpen als een raffinatie van signalen. We wezen hier ook op de verschillen in ‘strategie ’.

Ad 11) We haalden hier aan dat bij het jagen de dimensies arbeid (en bijgevolg vrije tijd en ostentatieve consumptie) samenkomen.

1) Er is een wisselwerking tussen de evolutie van cultuur (institutions) en de psychè (habits of thought) of de sociale psychologie van haar individuen. Deze wisselwerking heeft een invloed op het gedrag van individuen, hier met betrekking tot consumptie. Er is sprake van sociogenese en psychogenese . Doorheen haar sociogenese heeft de Westerse samenleving een rationalisatie, met betrekking tot onder meer geweld , doorlopen. Deze rationalisatie heeft eveneens plaats gevonden op psychisch vlak. In wat volgt hanteren we zowel habits of thought als habitus , beide concepten refereren naar een dispositie die eerder op onbewuste wijze leidt tot een specifieke vorm van handelen op verschillende of zelfs op alle domeinen van het leven van een individu. De habitus is ten dele biologisch en ten dele cultureel, maar toont zich als een tweede natuur. Bijgevolg is enkel een analytisch onderscheid mogelijk. De habitus is zowel structuur als structurerend. De habitus is gesitueerd, in de zin dat ze gevormd is door de psychogenese en sociogenese, bijgevolg is het zowel iets collectiefs als iets individueels. De habitus hangt af van de hoeveelheden kapitaal die een individu heeft. Onder 5 verduidelijken we deze relatie tussen kapitaal en habitus. Tevens speelt de habitus een rol bij de vorming van de persoonlijkheid en de (sociale) identiteit . In wat volgt hebben we vooral interesse in hoe de habitus bepaalde consumptiepatronen beïnvloedt.

2) Evolutie wordt ‘gestuurd’ door het principe van natuurlijke selectie en seksuele selectie . Er bestaat een mogelijkheid van maladaptatie . Maladaptatie is de toestand waarbij een bepaalde éénheid, hier een vorm van gedrag, niet (optimaal) aangepast is aan de omgeving, hier de moderne samenleving. In die zin is maladaptatie een toestand van “achterstand” (lag). Evolutie en de principes van de natuurlijke en seksuele selectie hebben een invloed op het menselijk handelen. Die invloed is geenszins determinerend maar heeft toch een verregaande invloed op de psychè en de cultuur gehad. De psychè van de mens is ten dele gevormd door evolutie . Evolutie ontwikkelde bepaalde psychologische modules om bepaalde ‘puzzels’ op te lossen, zoals onder meer reproductie. Er ontwikkelde zich mogelijk een module om ‘status’ te herkennen aan de hand van kostelijke signalen zoals ostentatieve consumptie. Daarnaast ontwikkelden zich modules om een geschikte partner te zoeken. Evolutie heeft dus, op een indirecte wijze, een invloed gehad op ostentatieve consumptie, als signaal van status. Of ostentatieve consumptie maladaptief dan wel adaptief is hangt af van verscheidene condities. Wel zijn er aanwijzingen dat het mogelijks begon als adaptatie, namelijk bij de evolutie van de jacht (cfr. infra). In ieder geval is het belangrijk op te merken dat potentiële modules verbonden met ostentatieve consumptie tot op heden doorwerken.

3) Ostentatieve consumptie is consumptie, in de breedste zin, met tot doel het ten toon spreiden van prestige of status. We bedoelen met “in de breedste zin” dat giften (bijvoorbeeld: geschenken maar eveneens diners) een onderdeel zijn van ostentatieve consumptie. Ostentatieve consumptie is iets van alle tijden en we vinden het terug bij verscheidene culturen. Mogelijks was het weggeven van vlees , net als het gebruik van narcotica, de eerste ‘vorm’ van ostentatieve consumptie. Zichtbaarheid is een belangrijk kenmerk van ostentatieve consumptie. In tegenstelling tot sparen is ostentatieve consumptie zichtbaar en herkenbaar . Deze herkenbaarheid van ostentatieve consumptie als signaal is echter afhankelijk van de hoeveelheid kapitaal . Erkenning en herkenning van ostentatieve consumptie vereist specifieke, praktische kennis. We wijzen hier op de notie cultureel kapitaal om (complexe) signalen te decoderen. In posttraditionele samenlevingen is (ostentatieve) consumptie moeilijker te decoderen.

4) Er is een verschil tussen mannen en vrouwen in ostentatieve consumptie. Dat verschil kunnen we verklaren aan de hand van seksuele selectie . De oorsprong van dit verschil kunnen we zelfs terugbrengen naar de seksuele verdeling van arbeid binnen de ‘primitieve’ samenleving. Jagen als strategie is daarbij te zien als een vorm van ostentatieve consumptie, een kostelijk signaal . Jagen is een vorm van verspilling , het is een ‘irrationele’ strategie. Indien we jagen beschouwen als een vorm van ostentatieve consumptie zijn er sterke aanwijzingen dat ostentatieve consumptie een crosscultureel en crosstemporeel gegeven is. Mogelijks ligt dit verschil in strategie aan de basis van ostentatieve consumptie zoals we dat nu kennen.

5) Ostentatieve consumptie is verbonden met klasse maar wordt gemedieerd door de habitus die zich uit in een bepaalde praxis: smaak en levensstijl . ‘Klasse’ kunnen we interpreteren in termen van verschillende verdelingen van kapitaal op verschillende velden. Deze velden, bijvoorbeeld politiek, economie, cultuur, et cetera, zijn dynamisch en hangen onderling samen. Ze determineren elkaar echter niet en ze zijn niet reduceerbaar tot elkaar. Consumptie is eveneens te operationaliseren als één of meer velden. Binnen deze velden spelen verschillende vormen van kapitaal een rol. Met betrekking tot consumptie zijn de twee belangrijkste vormen cultureel en economisch kapitaal. Economisch kapitaal is te begrijpen als iemand’s (materiële) bronnen. Cultureel kapitaal is, voor de analyse van ostentatieve consumptie, te begrijpen als een vorm van kennis. De verschillende verdelingen van kapitaal zorgen voor verschillen in habitus. Bijvoorbeeld, personen die gedurende hun levensloop beperkt zijn in economisch kapitaal, laten zich ook op andere velden leiden door deze beperking: ze kiezen voor het ‘noodzakelijke’. Smaak, als onderdeel van habitus, is niet natuurlijk maar varieert volgens klassen. Daarbij is het zo dat individuen uit de hogere klassen zich trachten distantiëren van de “choix du nécessaire” om zich zo van individuen uit de lagere klassen te distantiëren. Levensstijl uit zich door het nemen van een afstand, een zoektocht naar onderscheid. Er is een vorm van topdown imitatie tussen ‘klassen’ met betrekking tot consumptie, deze wordt echter gemedieerd door smaak en levensstijl. De (ostentatieve) consumptie van goederen is een wezenlijk onderdeel van iemand’s identiteit . In postmoderne of posttraditionele samenlevingen biedt een persoonlijke levensstijl, uitgedrukt in consumptiegoederen, zekerheid aan het individu. Goederen vormen een wezenlijk element voor de vorming van een (individuele) identiteit. Een verdere analyse volgens de mechanismen van sociogenese en psychogenese lijkt ons wenselijk. In posttraditionele of postmoderne samenlevingen is de relatie klasse-levensstijl verre van doorzichtig. Dit komt door een diversificatie aan levensstijl, die te begrijpen is vanuit de logica van de sociale differentiatie . We kunnen dit interpreteren als een opkomst van nieuwe statusgroepen. Door de opkomst van nieuwe statusgroepen is er een ongekende pluraliteit van persoonlijke levensstijlen. Toch zijn we van mening dat we dit kunnen operationaliseren via de noties: veld , kapitaal, habitus en levensstijl. Mogelijks heeft deze diversificatie van levensstijlen een invloed gehad op de recente ‘explosie’ in luxeconsumptie in de V.S.

6) Ostentatieve consumptie is niet de vervulling van een individuele behoefte maar de vervulling van een sociale norm. Dit zorgt voor vanuit economisch perspectief voor een paradox: individuen vervullen niet enkel hun autonome behoeften, maar eveneens interdependente, sociale behoeften (bijvoorbeeld identiteitsvorming). Sommige “behoeften” zijn dus niet gegeven of ‘natuurlijk’, zoals verondersteld door het klassiek economisch denken, maar worden gecreëerd. De levensstandaard is een dergelijke sociale norm, het gaat hier niet om “individuele” behoeften. We definiëren een levensstandaard als hetgeen wat individuen noodzakelijk achten om een “goed” leven te leiden, binnen een specifiek veld . Een toename in inkomen wordt weerspiegeld in een toename van de levensstandaard. Deze toename in levensstandaard heeft een omgekeerd effect op het sparen . Een toename in de levensstandaard zorgt eveneens voor een toename van de consumptieschuld , de hoeveelheid schulden die consumenten aangaan om consumptiegoederen te lenen.

7) Gezien ostentatieve consumptie geen behoefte of nut vervult voor het individu is het vanuit economisch oogpunt verspilling . Dit uit zich onder meer in het betalen van een meerprijs voor een gelijkwaardig product. Bijgevolg kan er minder geïnvesteerd worden in bijvoorbeeld sparen . Sparen is een inverse van ostentatieve consumptie, bijgevolg moet in een samenleving waarin ostentatieve consumptie belangrijk is, de omvang van sparen achteruitgaan. Eénmaal het belang van sparen achteruitgegaan is, zullen sommige consumenten zo ver gaan dat ze schulden aangaan. Wanneer ostentatieve consumptie een belangrijke rol in de samenleving inneemt, zullen de schulden van de consumenten toenemen. Het gaat hier om een verspilling van bronnen door het zichzelf meten met de ander. De ander is hier een individu uit de bovenste laag (Veblen-effect) of iemand met ongeveer dezelfde status (keeping up with the Jones’es). Het Veblen-effect is een vergelijking tussen individuen uit verschillende klassen, keeping up with the Jones’es is (dikwijls) een vergelijking tussen individuen van dezelfde klassen. Deze verspilling bij ostentatieve consumptie uit zich in het zoeken naar een continue vernieuwing, dit door een zoektocht naar afzetmarkten voor productie. Aanvankelijk zijn nieuwe of dure goederen exclusief voor de bovenste klassen (Veblen-effect).[286] ‘Keeping up with the Jones’es’ zorgt ervoor dat nieuwe (massa)producten zich kunnen verspreiden door imitatie. Tussen deze twee vormen bestaat geen exclusiviteit, als demonstratie-effect kunnen ze naast elkaar bestaan. Deze twee effecten zijn onderdeel van de logica van de sociale differentiatie . In beide gevallen gaat het om wat we vergelijkingsgedrag noemen. Beide vormen worden gemedieerd door de smaak . Consumptie dient in deze beide gevallen als demonstratie van status. In die zin gaat het om een signaalfunctie. Er zijn sterke aanwijzingen dat deze signaalfunctie, biologisch in oorsprong kan zijn (cfr. infra). Dit neemt echter niet weg dat culturele factoren een invloed kunnen hebben gehad. Dit kunnen we analyseren als een verschuiving van signaal naar symbool . Bij symbolen speelt culturele conventie een rol. Consumptiepatronen zijn te begrijpen als een soort taal, een verdere analyse in termen van signalen en symbolen is wenselijk. De betekenis van dit signaal of symbool is te interpreteren vanuit een betekeniskader. Dit betekeniskader is een dynamisch gegeven waarbinnen er een strijd woedt om wat de betekenis van een goed is volgens verschillende individuen. Tussen betekenissen speelt het Didérot -effect: een bepaalde betekenis, verbonden met een bepaald goed, vereist vaak een harmonie met andere betekenissen, en dus andere goederen. Dit kan een verklaring zijn voor het ‘upscalen’ van goederen. Zo kan bijvoorbeeld die nieuwe, dure broek, niet zonder bijpassende schoenen. Verder, merken we op dat ostentatieve consumptie niet voor iedereen hetzelfde betekent, immers cultureel kapitaal (kennis) is nodig om bepaalde vormen van consumptie te begrijpen. Een andere mogelijkheid voor upscalen is dat, omwille van deceptie , er steeds een ‘drive’ is naar betrouwbaardere, duurdere handicapsignalen.

8) Het (neo-)klassiek economisch denken kan deze verspilling van ostentatieve consumptie dus niet verklaren. Het vertrekt immers van het autonome, rationele individu met zijn behoeftestructuur. Het economisch denken (of: ‘bourgeois rationality’) kan niet anders dan andere ‘exogene’ factoren in te voeren om deze (irrationele) consumptiepatronen te verklaren. Een andere mogelijkheid is het afstappen van het dogma van het rationele individu met zijn autonome behoeftestructuur. Dit vereist het ontwerpen en hanteren van een nutsconcept dat eerder aansluit bij het denken van Veblen dan bij dat van de (neo-)klassieke economie. We dienen daar bij uit te gaan van relationaliteit, een gesitueerd individu in een netwerk. Deze benadering vereist het erkennen van de habits of thought of habitus als beïnvloeding van het ‘rationele’ handelen. Verder dienen we rekening te houden met de mogelijkheid van verschillende vormen van rationaliteit: iets wat ‘economisch irrationeel’ (lees: verspilling) is, is misschien ‘sociaal rationeel’. Zoals dit bijvoorbeeld blijkt uit de enorme irrationele verspillingen aan het hof, die echter sociaal rationeel zijn want ‘noblesse oblige’. Door te spreken van verschillende velden kunnen we deze verschillen in rationaliteit begrijpen De essentie van een analyse van ostentatieve consumptie moet dus liggen in de (verschillende) betekenis die goederen hebben voor verschillende individuen. Verder kan de verspilling bij ostentatieve consumptie in beginsel ‘ biologisch rationeel’ zijn (cfr. infra.).

9) Evolutie (natuurlijke selectie ) werkt economisch en is zuinig. In tegenstelling tot natuurlijke selectie werkt seksuele selectie ‘verspillend’. Het kan verklaren waarom overdreven, verspillende (lees: irrationele) kenmerken en gedragingen ontstaan. Seksuele selectie, maar ook natuurlijke selectie, hebben een invloed gehad op het menselijke handelen met betrekking tot ostentatieve consumptie. We menen dat daarbij vooral het handicapprincipe een rol kan spelen. Volgens het handicapprincipe ontwikkelen zich er kostelijke signalen, om de betrouwbaarheid van de zender aan te geven. Om ostentatieve consumptie als verspillend gedrag te verklaren is er een multidisciplinair kader nodig, waarbinnen er eveneens plaats is voor seksuele selectie en het handicapprincipe. Een louter economische benadering volstaat dus niet om ostentatieve consumptie te verklaren. Om ostentatieve consumptie te verklaren zijn naast sociale factoren, biologische factoren nodig.

10) Doorheen de (westerse) geschiedenis functioneerden zowel geweld als (ostentatieve) consumptie als statusindicator. Naarmate de samenleving complexer werd, verschoof het gewicht van geweld naar ostentatieve consumptie. Daar waar in de Middeleeuwen geweld de spil was van de samenleving en statusverwerving binnen de samenleving, verschoof dit later naar andere vormen van statusverwerving zoals de etiquette en (ostentatieve) consumptiepatronen. Deze verschuivingen vinden we niet enkel in de figuraties maar eveneens in de psychè van de individuen. Een zelfde proces van sociogenese en psychogenese deed zich eveneens voor met betrekking tot consumptie. Ostentatieve consumptie werd geraffineerder, complexer. Het vereist (praktische) kennis om bepaalde vormen van consumptie te interpreteren, ‘brute signalen van weelde’ werden vervangen door subtielere signalen. Dit kunnen we begrijpen als een vorm van signaalselectie. Binnen de ‘primitieve’ cultuur, “predatory culture” is er een verschil tussen mannen en vrouwen met betrekking tot geweld en arbeid . Mannen kiezen ervoor om een risicovolle, ‘irrationele’ strategie te volgen: namelijk jagen . Vrouwen kiezen ervoor om een lage risicostrategie, verzamelen, te volgen.

11) Er bestaat een relatie tussen (ostentatieve) vrije tijd en ostentatieve consumptie. Beiden kunnen immers gezien worden als verschillende velden. We vinden tevens een relatie tussen deze beide dimensies bij de jacht . Ostentatieve consumptie is heden ten dage belangrijker geworden dan vrije tijd an sich.

Figuur 3 : Een schematische samenvatting van de relaties tussen enkele concepten

In deze scriptie behandelden we de vraag: “hoe kunnen we de verspilling die optreedt bij ostentatieve consumptie verklaren”. Dit is een belangrijke vraag omdat zij het stelt voor het (neo-)klassieke economisch denken voor een paradox stelt, namelijk waarom zouden rationele individuen zoveel investeren in verspilling? Stap voor stap ontwikkelden we inzicht in om deze paradox kunnen ontrafelen.

We vertrokken voor een antwoord bij het werk van Thorstein Veblen. In hoofdstuk 1 bespraken we de belangrijkste inzichten over ostentatieve consumptie uit zijn klassiek werk The Theory of the Leisure Class. In de daaropvolgende hoofdstukken pasten we zijn inzichten gradueel aan om tot een interdisciplinair kader te komen voor de verklaring van ostentatieve consumptie. De punten die in een hoofdstuk niet ter sprake kwamen, werden telkens ongewijzigd overgenomen.

In hoofdstuk 2 gingen we dieper in op de paradox die ostentatieve consumptie vormt het (neo-)klassiek economisch denken. Daarbij stonden we tevens stil bij de inzichten van Duesenberry (1949) en Galbraith (1991) omtrent consumptie. Zij bouwden verder op het denken van Veblen. We merkten op dat beide auteurs wezen op sociale factoren om de ’irrationele’ verspilling bij consumptie te verklaren. Een louter economisch model dat vertrekt van het rationele individu met zijn autonome behoeftestructuur kan ostentatieve consumptie dus niet verklaren. Immers, waarom zouden rationele individuen zoveel consumeren, of zelfs schulden aangaan om hun ‘overdreven’ consumptie te betalen? Gezien de problemen die ostentatieve consumptie oplevert voor het (neo-)klassiek economisch model, hebben we stap voor stap getracht andere factoren te integreren om tot een verklaring te komen.

In het derde hoofdstuk gingen we in op sociale factoren ter verklaring van ostentatieve consumptie. Eerst werkten we Veblen’s visie op de wisselwerking van habits of thought en instituties uit. We deden dit aan de hand van het denken van Norbert Elias . We stonden daar onder meer stil bij de concepten psychogenese en sociogenese . Tevens gingen we dieper in op de verschuiving van geweld naar ostentatieve consumptie als indicator van status. Vervolgens bespraken we kort de historische omstandigheden waarin de consumptiemaatschappij opkwam. We gaven daar slechts een aanzet, een meer uitgebreide historische benadering is nodig om de ostentatieve consumptie zoals we die heden ten dage kennen beter te begrijpen. Naast een historische benadering, lijken de inzichten en concepten van Bourdieu bruikbaar voor een analyse van ostentatieve consumptie. In dit verband hebben we aandacht besteed aan kapitaal , veld, smaaken levensstijl . Daarnaast bespraken we, aan de hand van de inzichten van Beck , Baumanen Giddens, de rol van consumptiegoederen bij de vorming van de identiteit . Een laatste thema dat we binnen dit hoofdstuk behandelden was Baudrillard ’s (1970) visie op consumptie als signaal . De kritiek van Baudrillard op Galbraith (1991) kwam eveneens naar voren. Op basis van deze inzichten uit de sociologie kunnen we een kader construeren voor de analyse van ostentatieve consumptie. Niettemin zijn louter sociologische verklaringselementen onvoldoende, ook biologische factoren kunnen een wezenlijke bijdrage leveren voor een verklaring.

Gezien Veblen (1899) oog had voor biologische factoren ter verklaring van ostentatieve consumptie was het aangewezen om deze mee op te nemen bij de constructie van een interdisciplinair kader. In tegenstelling tot Veblen (1899) hebben we ons voornamelijk gericht op seksuele selectie als verklaringsmechanisme voor ostentatieve consumptie. Binnen deze theorie van seksuele selectie hebben we ons gericht op het handicapprincipe, de idee dat ‘betrouwbare signalen’ per definitie kostelijk moeten zijn. Dit sluit dicht aan bij Veblen’s opvatting van ostentatieve consumptie als (betrouwbaar?) signaal van status. Andere thema’ s die Veblen aanhaalde waren de rol van de jacht en de ‘sexual division of labor ’. We werkten deze onderwerpen uit en gaven onder meer aan dat de jacht en vlees mogelijks de eerste vorm van ostentatieve consumptie was.

Naar de toekomst toe is er een verdere nood aan ‘theory-building’ om een verschijnsel als ostentatieve consumptie te begrijpen. Een interdisciplinaire basis voor de analyse van ostentatieve consumptie is wenselijk. Naast de nood aan een verdere theorieontwikkeling, is er ook nood aan empirisch onderzoek. Totnogtoe is het merendeel van het empirisch onderzoek rond consumptie en consumptiepatronen voornamelijk beperkt tot de sfeer van marketing. Een uitdaging naar de toekomst toe is empirisch onderzoek binnen dit veld te verrichten waarbij inzichten uit verschillende wetenschapsvelden gehanteerd worden. De sociologie kan daarbinnen een belangrijke, kritische bijdrage leveren. Concreet staan er daarvoor nog verschillende onderzoeksmogelijkheden open binnen dit veld. Zo is er bijvoorbeeld een discours-analyse van de relatie consumptie-identiteit (bijvoorbeeld Holt , 2002) mogelijk. Binnen de tak van de historische sociologie kan een analyse van consumptie eveneens interessante resultaten opleveren. De analyse van de sumptuary laws en mode kan hierbinnen een boeiend onderwerp vormen.

Een interdisciplinair analysekader dat zowel biologische als culturele aspecten mee opneemt lijkt ons aangewezen bij empirisch onderzoek. Vanuit bio-sociologisch oogpunt is een analyse van ostentatieve consumptie als determinant bij partnerkeuze een interessante onderzoekslijn. Een andere uitdaging is het analyseren van de condities waarbinnen ostentatieve consumptie zich vormde. We denken daarbij specifiek aan de rol van de jacht als vorm van ostentatieve consumptie. De rol van cheater detection modules voor ostentatieve consumptie als signaal van status kan aan de hand van psychologische experimenten verder onderzocht worden. Antropologische casestudies van ostentatieve consumptie, zoals bijvoorbeeld bij de Kwakiutls zijn uitermate interessant onderzoeksvelden (cfr. bijlage: 1). Doorheen deze scriptie hebben we nog andere onderzoeksmogelijkheden aangegeven. Kortom, er staan nog veel onderzoeksmogelijkheden open.

Op termijn kan interdisciplinair empirisch onderzoek argumenten leveren bij de besluitvorming, bijvoorbeeld voor de belasting op luxegoederen (Frank , 1999; Schor , 1998).

Van hoofdstuk tot hoofdstuk kregen we een steeds een complexer besluit. Hier herhalen we onze conclusie. We hebben hier de basis hebben gelegd voor een interdisciplinair raamwerk waarbinnen er empirisch onderzoek kan gebeuren.

7) Gezien ostentatieve consumptie geen behoefte of nut vervult voor het individu is het vanuit economisch oogpunt verspilling . Dit uit zich onder meer in het betalen van een meerprijs voor een gelijkwaardig product. Bijgevolg kan er minder geïnvesteerd worden in bijvoorbeeld in sparen . Sparen is een inverse van ostentatieve consumptie, bijgevolg moet in een samenleving waarin ostentatieve consumptie belangrijk is, de omvang van sparen achteruitgaan. Eénmaal het belang van sparen achteruitgegaan is, zullen sommige consumenten zo ver gaan dat ze schulden aangaan. Wanneer ostentatieve consumptie een belangrijke rol in de samenleving inneemt, zullen de schulden van de consumenten toenemen. Het gaat hier om een verspilling van bronnen door het zichzelf meten met de ander. De ander is hier een individu uit de bovenste laag (Veblen-effect) of iemand met ongeveer dezelfde status (keeping up with the Jones’es). Het Veblen-effect is een vergelijking tussen individuen uit verschillende klassen, keeping up with the Jones’es is (dikwijls) een vergelijking tussen individuen van dezelfde klassen. Deze verspilling bij ostentatieve consumptie uit zich in het zoeken naar een continue vernieuwing, dit door een zoektocht naar afzetmarkten voor productie. Aanvankelijk zijn nieuwe of dure goederen exclusief voor de bovenste klassen (Veblen-effect).[2] ‘Keeping up with the Jones’es’ zorgt ervoor dat nieuwe (massa)producten zich kunnen verspreiden door imitatie. Tussen deze twee vormen bestaat geen exclusiviteit, als demonstratie-effect kunnen ze naast elkaar bestaan. Deze twee effecten zijn onderdeel van de logica van de sociale differentiatie . In beide gevallen gaat het om wat we vergelijkingsgedrag noemen. Beide vormen worden gemedieerd door de smaak . Consumptie dient in deze beide gevallen als demonstratie van status. In die zin gaat het om een signaalfunctie. Er zijn sterke aanwijzingen dat deze signaalfunctie, biologisch in oorsprong kan zijn (cfr. infra). Dit neemt echter niet weg dat culturele factoren een invloed kunnen hebben gehad. Dit kunnen we analyseren als een verschuiving van signaal naar symbool . Bij symbolen speelt culturele conventie een rol. Consumptiepatronen zijn te begrijpen als een soort taal, een verdere analyse in termen van signalen en symbolen is wenselijk. De betekenis van dit signaal of symbool is te interpreteren vanuit een betekeniskader. Dit betekeniskader is een dynamisch gegeven waarbinnen er een strijd woedt om wat de betekenis van een goed is volgens verschillende individuen. Tussen betekenissen speelt het Didérot -effect: een bepaalde betekenis, verbonden met een bepaald goed, vereist vaak een harmonie met andere betekenissen, en dus andere goederen. Dit kan een verklaring zijn voor het ‘upscalen’ van goederen. Zo kan bijvoorbeeld die nieuwe, dure broek, niet zonder bijpassende schoenen. Verder, merken we op dat ostentatieve consumptie niet voor iedereen hetzelfde betekent, immers cultureel kapitaal (kennis) is nodig om bepaalde vormen van consumptie te begrijpen. Een andere mogelijkheid voor upscalen is dat, omwille van deceptie , er steeds een ‘drive’ is naar betrouwbaardere, duurdere handicapsignalen.

[144] voor een overzicht: zie: Smith, 2001: 20-40; Het belangrijkste werk the Civilizing Process (1982 [1939]) valt uiteen in tweedelen, hier wordt er gerefereerd als a en b.

[145] Eliasis sterk beïnvloed is door onder meer Huizinga (1999 [1919]), Weberen Freud. Voor een vollediger overzicht zie: van Krieken, 1998: 12-41 en Menell, 1989: 1-24.

[146] Elias (1982b: 262) hoopte dat: “[It would] eliminate the antithesis … immanent today in the use of the words “individual” and “society”” (zie: Menell, 1989: 255; zie Elias, 1971:142-e.v.)

[147] Elias(1971: 146) stelt: “In het centrum van de wisselende figuraties , of anders uitgedrukt, van het figuratieproces, staat een fluctuerend spanningsevenwicht, een op en neergaande machtsbalans, die nu eens meer naar de ene, dan weer naar de andere kant doorslaat. Fluctuerende machtsbalansen van deze soort behoren tot de structurele kenmerken van iedere snel veranderende figuratiestroom”

[148] We vermelden hier de definitie van Benthem van den Bergh van configuraties: “configurations are networks of interdependent human beings with shifting asymmetrical power balances.” (cit. in Bogner, 1986: 393)

[149] Elias (1969: 143) schrijft: “Underlying all intended interactions of human beings is their unintended interdependence”. (Verderop in dit hoofdstuk zullen we aantonen dat consumptie niet enkel handelen maar eveneens interactie impliceert.)

[150] Dit heeft repercussies voor identiteitsconstructie. Elias (1971: 130) ziet de identiteit als iets dynamisch, een persoon is een proces.

[151] “The structures of the human psyche, the structures of human society and the structures of human history are indissolubly complementary and can only be studied in conjunction with each other. They do not exist and move in reality with the degree of isolation assumed by current research. They form, with other structures, the subject matter of the single human science.” (Elias , 1991: 36)

[152] Vanuit biologisch oogpunt kunnen we dit eventueel benoemen als ontogenetische effecten op beslissingen tot ostentatieve consumptie.

[153] In de lijn van Elias hanteren we eerder een weberiaanse visie op habits of habitus dan een durkheimiaanse of een marxistische visie (Camic, 1986; Campbell , 1996: 159-e.v.; van Krieken, 1998: 46-48; Weber, 1999).

[154] “This make-up, the social habitus of individual forms, as it were, the soil from which grow the personal characteristics through which an individual differs from other members of his society. In this way something grows out of the common language which the individual shares with others and which is certainly a component of his social habitus – a more or less individual style, what might be called an unmistakeable handwriting that grows out of a social script” (Elias , 1991: 142).

[155] “The web of social relations in which the individual lives during his more impressionable phase, during his childhood and youth …which imprints itself upon its unfolding personality where it has counterpart in the relationship between his controlling agencies and drives on a variety of levels. The resulting balance between controlling agencies and drives on a variety of levels determines how an individual person steers himself in his relations with others; it determines that which we call according to taste, habits , complexes or personality structure.” (Elias , 1982b: 244)

[156] Deze vorm van geweld staat in contrast met geweld of dwang zoals die uit geoefend werd door de natiestaat.

[157] Elias (1982b: 106) omschrijft het monopoliemechanisme als volgt: “in a major social unit … a large number of smaller social units, which, through their independence constitute a larger one, are of roughly equal power and are thus able to compete freely - unhampered by pre-existing monopolies- for the sources of social power i.e. primarily the means of subsistence and production, the probability is high that some will be victorious and others will be vanquished and that gradually, as a result fewer and fewer will control more and more opportunities and more units will be eliminated from the competition, becoming directly or indirectly more and more dependent on an ever-decreasing number”

[158] “The closer the web of interdependencies becomes in which the individual is enmeshed with the advancing division of functions, the larger the social spaces over which this network extends and which become integrated into functional and institutional units – the more threatened is the social existence of the individual who gives way to spontaneous impulses and emotions, the greater advantage of those able to moderate their affects and the more strongly is each individual constrained from an early age to take account of the effects of his own and other peoples actions on a whole series of links in the social chain.” (Elias , 1982b: 236)

[159] Als signaal van sociaal succes

[160] Al kunnen we stellen dat Elias ’ (1982) denken over de relatie samenleving – psychè in vele opzichten meer verfijnd is dan dat van Veblen (1899).

[161] In de lijn van Goffman (1956) willen we hier wijzen op het onderscheid tussen de ‘frontstage’ en de ‘backstage’.

[162] Elias (1982a: 99) schreef: “How characteristic is this movement of segregation, this hiding, this behind the scenes of what has become distasteful”

[163] Om de metafoor op de spits te drijven: ostentatieve consumptie is enkel te doorgronden ‘als een molecule’ (als de interdependentie tussen individuen). Wanneer we slechts ‘de atomaire structuur ’ (het individuele niveau) beschouwen, vatten we de uniciteit ervan niet. De som van twee atomen is bij een molecule altijd meer dan de twee onafhankelijke atomen an sich. Dat is wat een louter neo-klassieke economische visie uit het oog verliest.

[164] Vanuit dit perspectief is ostentatieve consumptie te begrijpen als iets functioneels, immers het maakt berekende interacties mogelijk tussen individuen. Het reduceert de onzekerheid, en verhoogt de ‘berekenbaarheid’ van sociale interactie (zie verder: consumptie als signaal : 3.6)

[165] Er is dus zowel ‘extern distancing’ als ‘intern distancing’ (Elias , 1983: 111)

[166] “High rank entails the duty to own and display an appropriate house. What appears as extravagance from the standpoint of the bourgeois economic ethic – ‘if he was running into debt why did he not reduce his expenses? – is in reality the expression of seigniorial ethos of rank. This ethos grows out of the structure and activity of court society and is at the same time the precondition for the continuance of this activity. It is not freely chosen.” (Elias , 1983: 53)

[167] zie ook Elias , 1983: 93

[168] “If men define situations as real they are real in their consequences” cit in. Merton, 1995: 328

[169] Voor een overzicht van de geschiedenis van de sumptuary laws, zie: Hunt, 1996: 415-e.v.. Er zijn overigens ook verschillen tussen verschillende culturen in hun sumptuary laws (zie: Belfanti et al. 2000).

[170] Hunt (1996: 414) meent echter dat sumptuary laws veel verder reiken dan de bovenste lagen, ze waren onderwerp van het leven van alledag.

[171] Hunt (1995: 361) schrijft: “The most immediate implication that in pre-modern Europe luxury was no mere ‘unnecessary’ or ‘irrational’ excess. It is simply a different rationality and a different necessity.”

[172] Voor een overzicht en bespreking zie Goudsblom, 1995 en van Krieken, 1998: 73-83. We zijn van mening dat deze kritieken geen afbreuk doen aan de rol van deze concepten voor toepassing binnen een analyse van ostentatieve consumptie.

[173] Menell, 1989: 252

[174] Ter illustratie, in de Middeleeuwen geloofde men dat het ‘self’ samenviel met de kledij die men droeg. Wanneer men andere kleren droeg dan werd men ander persoon. Zo verhaalt Petrarca (s.d.) bijvoorbeeld hoe Griselda als persoon veranderde wanneer ze andere kleren droeg (Howell, 2003)

[175] Eliasdenken over psychogenese en sociogenese biedt een wezenlijk alternatief voor het ‘traditionele’ (bijvoorbeeld parsoniaanse) denken over de micro-macrolink of ‘structure and agency’ (Menell, 1989: 94, 255)

[176] “These characteristics – the closely stratified nature of English society, the striving for vertical social mobility, the emulative spending bred by social emulation , the compulsive power of fashion begotten by social competition – combined with the widespread ability to spend (offered by novel levels of prosperity to produce an unprecedented propensity to consume” (McKendrick et al., 1982: 11)

[177] De opkomst van mode wordt bijvoorbeeld omschreven als een ‘irrestible drug’ of een ‘social epidemic’ (McKendrick et al., 1982: 10; zie McCracken , 1988: 5-6). Hier zien we duidelijk de verbinding tussen het psychische en het culturele.

[178] Ritzer (1993) sluit eveneens aan bij deze neo-weberiaanse visie op consumptie. Hij legt sterk de nadruk op rationalisatieprocessen in de productie van consumptie. Voor een uitgebreide review zie Turner, 2003

[179] Campbell (1987: 76) wijst op de rol van het imaginaire als tegenpool voor ‘het realistische hedonisme’.

[180] Merk op dat deze thema’s ook ter sprake kwamen bij Galbraith’s Affluent society (1991) en Baudrillard’s La société de consommation (1970)

[181] De ‘consumer ethic’ is de antipode van de protestantse ethiek (cfr. Campbell , 1987)

[182] Sommigen betwisten echter dat er een daling in “leisure” is, zoals gesteld door Schor (1991) (zie: Frank , 1999: 49-e.v.)

[183] We merken wel dat dit eerder opgaat voor de Amerikaanse samenleving, dan Europese samenleving. Dit omwille van het mechanisme van arbeidsregulering/

[184] Andere basiswerken die we hier niet bespreken zijn Fine & Leopold (1993) en Berry (1994) voor een review over consumptie in de 18^e en 19^e eeuw zie Hilton, 2000

[185] Trigg (2001: 110-e.v.) wijst op de voordelen van Bourdieu ’s schema als aanvulling op Veblen (1899): First of all, the habitus explains how there can be a grouping of lifestyle elements through particular principles that influence the behavior of individuals. Second, different types of lifestyles are associated with particular combinations of cultural and economic capital . Lifestyles do not relate only to vertical points in the class hierarchy, as in Veblen, but also cut across the social hierarchy horizontally.”

[186] zie hiervoor onder meer Harker et al., 1990 en Webb et al., 2002 voor een introductie. Verscheidene van Bourdieu ’s ideeën geformuleerd in La Distinction (1979) komen nog ter sprake in zijn andere werken, die we hier niet in detail behandelen.

[187] Dit is dezelfde visie als bij Veblen (1899) en Elias (Déchaux, 1993: 372).

[188] Bourdieu is echter geenszins een rational choice theoreticus (Jenkins, 1992: 72-73). Verder gaat het niet per se om bewust op zoek gaan naar kapitaal , er is de rol van de habitus als mediator.

[189] Net als Weber formuleert Bourdieu dus een multidimensionele conflicttheorie (Gartman, 1991: 423)

[190] Net als Elias legt Bourdieu sterk de nadruk op relationaliteit om sociale structuur te vatten (Déchaux, 1993: 370-372).

[191] Zie ook Bourdieu & Wacquant, 1992: 101-e.v.

[192] Dit concept brengt allerlei problemen met zich mee. We gaan hier echter niet dieper op in zie: Lamont & Lareau, 1988 voor een overzicht

[193] Bourdieu (1979: 257-258) neemt dus enerzijds, in tegenstelling tot Marx of Galbraith(1991), geen deterministische positie in: de ‘productiezijde’ determineert consumptie geenszins. Anderzijds, houdt dit geen absoluut relativisme in: de verschillende velden hangen met elkaar samen weliswaar op een complexe wijze (Holt, 1997, ibid., 1998)

[194] Zie echter Bourdieu , 1979: 257

[195] Al kunnen we ons de vraag stellen hoeveel relatieve autonomie er is tussen de verschillende velden (Lash, 1993: 198).

[196] Het kan hier niet de bedoeling zijn de habitus en de gevolgen van dit concept volledig te bespreken voor een grondige kritische bespreking van Bourdieu ’s visie van de habitus en de gevolgen hiervan zie: Calhoun, 1993 en Evens, 1999.

[197] Net als Elias tracht Bourdieu de dualiteit individu – samenleving (of algemener : agency - structure te overstijgen (zie: Calhoun, 1993: 63; zie: Miles , 1998: 22)

[198] Merkwaardig genoeg gebruiken zowel Bourdieu (1979: 193) als Elias (1982a-b) de metafoor van het schrijven om de habitus te begrijpen (cfr. supra).

[199] zie ook: Bourdieu & Wacquant, 1992: 133

[200] Dit vinden we eveneens bij Elias (Déchaux, 1993: 376).

[201] Bourdieu verbindt dus de habitus met het lichamelijke, net als Elias (1982) (zie: Webb et al., 2002: 36-37; zie Evens, 1999: 9-e.v.). De habitus is dus niet abstract (Jenkins, 1992: 74). Met betrekking tot consumptie, kan deze belichaming een rol spelen bij de wijze waarop iets geconsumeerd wordt.

[202] Elias(1982a-b)merkte eveneens op dat onderscheid van cruciaal belang is om consumptie en meer specifiek om de positie van de burgerij te begrijpen.

[203] “La proposition fondamentale qui définit l’habitus comme nécessité fait vertu ne se donne jamais à éprouver avec autant d’ évidence que comme dans le cas des classes populaires puisque la nécessité recouvre bien pour elles tout ce que l’on entend d’ordinaire dans ce mot, c’-est-à-dire la privation inéluctable des biens nécessaires. La nécessité impose un goût de nécessité, qui implique une forme d’adaptation à la nécessité,... . “ (Bourdieu , 1979: 433)

[204] Bourdieu (1979: 58) schrijft:“Le pouvoir économique est d’abord un pouvoir de mettre la nécessité économique à distance: c’est pourquoi il s’ affirme universellement par la destruction de richesses, la dépense ostentatoire, le gaspillage et toutes les formes de luxe gratuit.” Dit kwam eveneens ter sprake bij Veblen (1899) ostentatieve consumptie kan niet gebeuren op het “levensnoodzakelijke”.

[205] Deze relatie tussen smaak en mode is reeds aanwezig in het werk van Blumer: “It is not the elite which makes the design fashionable but, instead, it is the suitability or potential fashionableness of the design which allows the prestige of the elite to be attached to it. The design has to correspond to the direction of incipient taste of the fashion consuming public. The prestige of the elite affects but does not control the direction of this incipient taste. We have here a case of fashion mechanism transcending and embracing the prestige of the elite group rather than stemming from that prestige. [...] The efforts of an elite class to set itself apart in appearance takes place inside the movement of fashion instead of being its cause.” (Blumer, 1969: 280-281)

[206] In het geval van Giddens (1991) kunnen we spreken van ‘radicalized modernity’ of ‘post-traditional society’ of voor Beck ‘reflexive modernization’: alle begrippen doelen hier in essentie op hetzelfde type (Thompson, 1996: 89). In wat volgt gebruiken we deze termen dan ook door elkaar.

[207] Wanneer we de opkomst van het postmodernisme of ‘radicalized modernity’ moeten dateren is niet altijd duidelijk (Bocock, 1993: 77-e.v.)

[208] Scott (2002: 33) verwoordt dit als volgt: “Class inequalities are no longer linked to an all-pervasive sense of shared class fate. Under the conditions of a radicalized or reflexive modernity, social identities relate much more to lifestyle differences in consumption, to differences in gender, sexuality and ethnicity, and to attempts to understand and control the risks and hazards generated by contemporary modernization.”

[209] “The more tradition loses its hold, and the more daily life is reconstituted in terms of the dialectical interplay of the local and the global, the more individuals are forced to negotiate lifestyle choices [from] among a diversity of options’” (Giddens , 1991: 5)

[210] “‘reflexively organized lifeplanning …becomes a central feature of the structuring of self-identity’” (Giddens , 1991: 5)

[211] “We have no choice but to choose” (Giddens , 1991: 81).

[212] We dienen hier wel op te merken dat, onder meer Giddens (1991), een te rationalistische instelling heeft ten overstaan van identiteitsconstructie (Bendle, 2002: 10). Giddens (1991: 35) schrijft: “to be a human being is to know … both what one is doing and why one is doing it … Reflexive awareness … is characteristic of all human action … agents are normally able, if asked, to provide discursive interpretations of the nature of, and the reasons for, the behaviour in which they engage.”

[213] “Finally, commodification directly affects consumption processes, particularly with the maturation of the capitalistic order. The establishing of standardised consumption patterns, promoted through advertising and other methods, becomes central to economic growth. In all of these senses, commodification influences the project of the self and the establishing of lifestyles.” (Giddens , 1991: 197).

[214] “The gap between human needs and individual desires is produced by market domination; this gap is, at the same time, a condition of its reproduction. The market feeds on the unhappiness it generates: the fears, anxieties and the sufferings of personal inadequacy it induces release the consumer behaviour indispensable to its continuation.” (Bauman , 1987: 189).

[215] “The term life style is currently in vogue. While the term has a more restricted sociological meaning in reference to the distinctive style of life of specific status groups, within contemporary consumer culture it connotes individuality, self-expression and a stylistic self-consciousness. One’s body, clothes, speech, leisure pastimes, eating and drinking preferences, home car, choice of holidays etc. are to be regarded as indicators of the individuality of taste and sense of style of the owner/consumer. … we are moving towards a society without fixed status groups in which the adoption of styles of life (manifest in choice of clothes, leisure activities, consumer goods, bodily disposition) which are fixed to specific groups have been surpassed” (Featherstone , 1991: 83).

[216] “Neo-tribes are in essence life-styles, and life-styles …boil down almost entirely to styles of consumption.” (Bauman , 1990: 207). We merken op dat de term neo-tribes ontleend is aan Maffesoli (Gabriel & Lang, 1995: 73)

[217] In tegenstelling tot Bauman (1988: 63-e.v.) menen we dat identiteiten wel schaarse goederen zijn want een specifieke identiteit is afhankelijk van kapitaal .

[218] Verscheidene werken bieden een ‘goed vertrekpunt’ voor een dergelijke analyse: Elias , C. Lasch, Beck et al., Giddens , (1990, 1991)

[219] Volgens Gabriel & Lang (1995: 103) zit Baudrillard ’s kritiek op Galbraith op dezelfde lijn als Campbell ’s (1987) kritiek op het economisch denken. Campbell (1987) richt zich, eerder dan Baudrillard (1970) op de cognitieve aspecten verbonden met consumptie.

[220] We zijn ook van mening dat deze logica van sociale differentiatieeveneens aansluit bij Elias ’denken over sociogenese en psychogenese .

[221] Kortom met de woorden van Baudrillard : “La consommation est une système qui assure l’ordonnance des signes et l’intégration du groupe: elle est donc à la fois une morale ... et un système de communication, une structure d’échange. ” (Baudrillard, 1970: 109)

[222] “Toutes les sociétés ont toujours gaspillé, dilapidé, dépensé et consommé au-déla du strict nécessaire, pour la simple raison, que c’est dans la consommation d’un excèdent d’un superflu que l’individu comme la société se sentent non seulement exister mais vivre” (Baudrillard , 1970: 49). Bourdieu (1979: 58) meent eveneens dat ostentatieve consumptie een universeel verschijnsel is.

[223] zie echter: Gabriel & Lang, 1995: 60-61, 71

[224] Het onderscheid tussen signaal, teken, en symbool is niet altijd duidelijk en deze drie begrippen duiden soms op hetzelfde (Bocock, 1993: 71-75). We gaan niet dieper in op dit onderscheid, voor een vertrekpunt zie: Langer, 1953

[225] Dit komt naar voren bij de sumptuary laws.

[226] “Les goûts et les couleurs ne se disputent pas”

[227] “… that the canons of taste have been colored by the canons of pecuniary reputability. Something to the like effect is to be said for beauty in persons. In order to avoid whatever may be matter of controversy, no weight will be given in this connection to such popular predilection as there may be for the dignified (leisurely) bearing and poly presence that are by vulgar tradition associated with opulence in mature men.” (Veblen, 1899: chapter 6)

[228] Darwin (1871 chapter 8) schrijft: “A slight degree of variability leading to some advantage, however slight, in reiterated deadly contests would suffice for the work of sexual selection; and it is certain that secondary sexual characters are eminently variable. Just as man can give beauty, according to his standard of taste, to his male poultry, or more strictly can modify the beauty originally acquired by the parent species, can give to the Sebright bantam a new and elegant plumage, an erect and peculiar carriage- so it appears that female birds in a state of nature, have by a long selection of the more attractive males, added to their beauty or other attractive qualities. No doubt this implies powers of discrimination and taste on the part of the female which will at first appear extremely improbable; but by the facts to be adduced hereafter, I hope to be able to show that the females actually have these powers.”

[229] Maynard Smith et al. (1998: 92) stelt dat dit een veralgemening is. Jones (2003: 126-e.v.) wijst erop dat, tot op zekere hoogte, zaadcellen eveneens ‘kostbaar’ zijn om aan te maken.

[230] Miller (1998: 102) schrijft: “Trivers (1972) pointed out that since females invest more matter and energy into producing each egg than males invest in producing each sperm, eggs form more of a limiting resource for males than sperm do for females. Thus, males should compete more intensively to fertilize eggs than females do to acquire sperm, while females should be choosier than males. Males compete for quantity of females, and females compete for quality of males. In short, males court, and females choose”. Zie ook Zahavi & Zahavi: 1997: 27

Parentele investering kunnen we definiëren als: “Costly parental activities that increase the likelihood of survival for some existing offspring, but that reduce the parent’s chances of producing offspring in the future” (Alcock, 1998: G4).

[231] Steve Jones (2003: 125) houdt het op 2000 miljard zaadcellen gedurende de levensloop van een man, voor een vrouw raamt hij een paar honderd eicellen gedurende haar levensloop (zie ook: Alcock, 1998: 433).

[232] Een seksueel dimorfisme is te definiëren als: “a difference between males and female of the same species” (Alcock, 1998: G6). Seksuele dimorfismen zijn echter geen noodzakelijke gevolgen van seksuele selectie .

[233] Soms ook epigamische selectie genoemd.

[234] zie: Shuster et al., 2003: 37; Een andere opdeling naar mono-male en multi-male polygynie is mogelijk.

[235] Het voorbeeld dat volgt is sterk geïnspireerd door Miller, 2000: 70-e.v. en door een hoorcollege van dr. R. Van Damme in het academiejaar 2000-2001 aan de UA. Voor een uitgewerkt mathematisch voorbeeld van ornament generation zie: Pomianski et al., 1998

[236] We verwijzen slechts naar dit werk. De eerste versie van de theorie dateert reeds van 1975 (Zahavi, 1975).

[237] Strikter gezien hoeft het zelfs geen gedrag te zijn maar kan ook morfologie een signaalwaarde hebben.

[238] Een strategie(gedrag of hier kenmerk) is evolutionair stabiel wanneer het als het ‘dominant’ aanwezig is in de populatie, niet vervangen kan worden door een andere vorm van strategie die de populatie binnendringt (Alcock, 1998: G6; Barrett et al. 2002: 33). Smith & Bliege Bird (2003) schrijven dat een indicator stabiel is als: “There are two key conditions required for evolutionary stability of such signaling. First, signals must convey reliable information about inter-individual variation in the underlying quality being advertised. The second condition is that signals impose a cost on the signaler that is linked to the quality being advertised. This link can take one of two forms: either lower-quality signalers pay higher marginal costs for signaling, or they reap lower marginal benefits.”

[239] Sosis (2000: 224) vat samen: “Costly signals can communicate honest information about a trait when imitating the signal is more costly for those who do not possess the trait being advertised, and these higher costs ensure that imitating the signal will not be profitable.”

[240] “Here too the conflict of interests - between male and female- is often resolved by communication, which depends on the evolution of reliable signals.” (Zahavi & Zahavi, 1997: 26)

[241] Darwin (1871: chapter 13) besefte dit al: “Nor can we doubt that the long train of the peacock and the long tail and wing-feathers of the Argus pheasant must render them an easier prey to any prowling tiger-cat than would otherwise be the case.”

[242] We nemen hier de term status over zoals die voorkomt binnen het biologisch denken. Binnen de menselijke gedragsbiologie wordt doorgaans geen onderscheid gemaakt dus status en prestige. De elaboratie van een mogelijk onderscheid is een complexe aanlegenheid die ons te ver zou leiden.

[243] Ter verduidelijking: “Adaptations are traits that gave individuals a gene-transmitting advantage over other individuals who had different variants of the traits found in the original environments in which the traits evolved (i.e., in the “environment of evolutionary adaptedness” or EEA )” (Gangestad & Simpson, 2000: 574)

[244] We willen hier duidelijk vermelden dat we bij onze analyses, in de lijn van de evolutionaire psychologie en sociobiologie, zullen vertrekken van een adaptionistisch, door sommigen gelabeld als ultra-darwiniaans, standpunt (Rose et al., 2000). Dat wil zeggen dat we ondermeer aannemen dat de meeste kenmerken kunnen verklaard worden als zijnde het resultaat van het mechanisme van selectie (Dennett, 1995). We zijn van mening dat dit de ultieme toetssteen dient te zijn. Dit wil echter niet zeggen dat we geen oog hebben voor beperkingen, spandrels en non-functies zoals die gegenereerd werden door evolutie. Om het uit te drukken in Dennett’s termen, we zullen eerst zoeken naar kranen en pas in tweede instantie naar hemelhaken. We zijn van mening dat de idee van maladaptatie zoals geformuleerd door Veblen (1899) eerder ‘een hemelhaak’ is dan ‘een kraan’.

[245] Wanneer we in wat volgt verwijzen naar ‘voorouders’ slaagt dit op mensen in de EEA . Het is belangrijk om op te merken dat er verscheidene kritieken geformuleerd werden op de notie EEA (Barrett et al., 2002: 12).

[246] Of zoals Miller & Todd (1998: 190) het verwoorden: “Thus, evolutionary psychologists tend to analyze mate choice in terms of the structure of the environment outside the decision-maker (including observable cues and hidden traits of potential mates, and features of the local mating system), and the types of perception, computation, inference, search, utility functions, decision policies, strategies and signals that the decision-maker uses.”

[247] Human behavioral ecology applies the theoretical perspective of animal behavioral ecology to human populations, examining the degree to which behaviour is adaptively adjusted to environmental (including social) conditions, emphasizing conditional strategies of the form ‘in situation X, maximize fitness payoffs by doing α; in situation Y, do β’. (Smith et al., 2001: 128)

[248] Daly & Wilson (1999) stellen Human Evolutionary Psychology voor als term.

[249] Bogerhoff Mulder (2004) beargumenteert echter dat geslachtsverschillen er mogelijks minder te doen dan doorgaans aangenomen.

[250] Dit aantal stijgt tot ongeveer tachtig procent wanneer proxies voor reproductief succes gebruikt worden.

[251] Bij gebruik van proxies stijgt dit aantal tot 96% voor mannen en 69% voor vrouwen.

[252] Marxen Engelsspraken niet toevallig van het ‘primitief communisme’ (Sanderson, 1990).

[253] We hanteren doorgaans de term ‘primitieve’ samenlevingen, dit ligt in de lijn van Veblen. We wensen de term te gebruiken zonder enige connotaties van superioriteit

[254] Zie ook Betzig , 1982

[255] Bovendien zijn jonge vrouwen, met een hoger reproductieve waarde dus, duurder.

[256] Merk op dat dit aansluit bij de bevindingen van Margaret Mead bij de Trobianders, van zodra de vrouw geen ‘cadeau’s’ meer ontvangt is het huwelijk beëindigd (Scupin, 1998).

[257] Verder zijn er sterke aanwijzingen uit primatenstudies (Alcock, 1998: 475; Miller, 1998). Tevens staat verkrachting in de lijst van culturele universalia (Pinker, 2002: 438). Toch dienen we niet teveel de nadruk te leggen op de rol van verkrachting. Mutuele keuze blijkt bij vele soorten meer voor te komen dan verkrachting (Miller, 1998: 93).

[258] Een tactiek die ook in het oude testament beschreven werd (Wilson, 2001: 573).

[259] Voor een kritiek hierop zie Bruce, 1990

[260] Het gaat daarbij om ontvoering van vrouwen of wanneer omringende samenlevingen of dorpen een ‘huwelijkscontract’ verbreken

[261] Opmerkelijk is het verschijnsel “ghetto cadillac” (Low, 2000: 86). In armere buurten komt een signaal van rijkdom sterker over. Dit kunnen we eventueel interpreteren als een specifieke, extreme vorm van conditiedependentie.

[262] “females may prefer males who signal superior viability, provisioning, protection, status, or all of the above, some of which may, or may not be mutually exclusive.” (Marlowe , 2000b: 612)

[263] Zo besluiten Bliege Bird et al. (2001) bij hun analyse van strategieën bij de Meriam : Where there is a choice in foraging method, men seem to prefer to acquire meat through more risky methods that more easily differentiate the skill of individual foragers, while women seem to prefer less risky methods carrying little potential for discrimination of forager quality

[264] Bij de Ache zijn er eveneens aanwijzingen van inefficiëntie (Low, 2000: 118-119).

[265] zie echter Ingold (1983)

[266] Mitani et al. (2001) vonden echter geen relatie tussen de cyclus van de vrouwtjes bij een chimpanseegroep en ‘hunting effort’. Ze stelden echter wel vast dat ‘vruchtbare’ vrouwtjes meer vlees ontvingen dan niet vruchtbare vrouwtjes.

[267] Bovendien zijn chimpansees veel succesvoller (Mitani et al., 2002: 15).

[268] Wederkerig altruïsme is een evolutionaire stabiele strategie (Axelrod, 1984) en zou geen bijkomende verklaring vereisen. Wederkerig altruïsme voor voedsel lijkt weinig waarschijnlijk (Gurven et al., 2000b: 176).

[269] Soms wordt er ook van demand sharing gesproken (Peterson, 1993).

[270] Zoals bijvoorbeeld het claimen bij de Hadza (Hawkes et al., 2001a)

[271] Reproductief succes kan immers sterk variëren volgens leeftijd (Buss , 1994a)

[272] Ter verduidelijking: CST dienen we duidelijk te onderscheiden van delayed reciprocity (in de zin van ruil van vlees voor status: “this is not delayed reciprocity involving an exchange of substance (to the observer) for social status (to the signaler), but rather a form of by-product mutualism.” (Bliege Bird et al., 2001: 10)

[273] “Once the decision-making mechanisms of sexual choice get the necessary information about fitness from a sexual display, everything else about the display is just a matter of taste.” (Miller, 2000: 129)

[274] Op basis van: Bliege Bird et al., 1997; Hawkes, 1993; Hawkes et al., 2002; Gurven et al., 2000b

[275] “The ceremonial differentiation of the dietary is best seen in the use of intoxicating beverages and narcotics. If these articles of consumption are costly, they are felt to be noble and honorific. Therefore the base classes, primarily the women, practice an enforced continence with respect to these stimulants, except in countries where they are obtainable at a very low cost” (Veblen, 1899: chapter 4)

[276] “Drunkenness and the other pathological consequences of the free use of stimulants therefore tend in their turn to become honorific, as being a mark, at the second remove, of the superior status of those who are able to afford the indulgence. (Veblen, 1899: chapter 4)

[277] Toch zijn er aanwijzingen dat ook andere ‘intelligente’ soorten zoals dolfijnen ‘symbolisch’ kunnen denken (Zahavi et al., 1997: 221) . (Merk op dat we symbolisch hier geenszins in de lacaniaanse betekenis hanteren.). Miller (1998: 117) geeft aan dat culturele aspecten interessante onderzoeksdomeinen zijn: “language, art, music, humor, acting, mimicry, metaphor, sports, games, ritual, myth, ideology, religion, politics, and science . . . fall under the rubric of courtship behavior . . . [and are] worth investigating as . . . sexually selected adaptation [s]”

[278] Een historisch voorbeeld: de evolutie van paarse gewaden (die duur waren omwille van de zeldzaamheid van de purperslak die voor deze kleur zorgde) tot paars als voorbehouden adellijke kleur (zelfs nadat de gewaden goedkoper werden). De sumptuary laws lenen zich tot uitstekende onderzoeksdomeinen voor de interrelatie tussen ostentatieve consumptie, cultuur en seksuele strategie

[279] Of zoals Sosis (2000: 224) het stelt: “Organisms often can gain the most benefits by sending deceptive signals that suggest they are bigger, better, and more powerful than they really are.”

[280] Hoewel sommigen, onder meer Crawford (1998b) beargumenteren dat de huidige omgeving niet significant verschilt van de EEA , menen we dat de grootte van menselijke groepen wel een significant verschil kan zijn.

[281] Op basis van deze bemerkingen omtrent relatieve status kunnen we een krachtig argument uitwerken voor een progressieve inkomensbelasting (Frank , 1999)

[282] “When comparing them against the background of male deceptive mating tactics, women should have evolved psychological mechanisms that motivate manipulation of men to reveal information about their intentions (what relationship is he seeking if any - short or long term?). This evaluation should take place without male awareness of female evaluation along this dimension (in which case male deceptive efforts might be intensified).” (Grammer et al, 2000: 374)

[283] We dienen hier wel op te merken dat kenmerken gezocht door mannen (bijvoorbeeld Waist Hip ratio, leeftijd,…) makkelijker zichtbaar zijn dan kenmerken die gezocht worden door vrouwen zoals bijvoorbeeld status

[284] Dit sluit merkwaardig genoeg aan bij Marx visie op luxe als inherente kost bij kapitaal .

[285] Cummins (1999: 231) schrijft: “Low-ranking individuals attempt to improve their access to competitive resources through acts of cheating and deception. Dominant individuals attempt to maintain priority of access to resources by detecting and thwarting acts of cheating and deception. Further, high-ranking positions are acquired and maintained through the formation of alliances based on reciprocal obligations , alliances that are discontinued if one party repeatedly fails to reciprocate (i.e., cheats on the implicit reciprocal agreement)”

[286] Dit komt naar voren bij de sumptuary laws.

[2] Dit komt naar voren bij de sumptuary laws.

Polygynie	Monogamie	Polyandrie

♂ > ♀	♂ = ♀	♂ < ♀

	Runaway	Handicap
♀ selecteert kenmerk omwille van:	seksuele aantrekkelijkheid	indicator van bekwaamheid
		tot overleven

Adaptieve waarde voor kieskeurige ♀:	♂ nakomeling erft 'sexy' kenmerk	♂ en ♀ nakomeling erven
	, ♀ nakomeling erft	de overlevingskwaliteiten
	(merendeel) van seksuele voorkeur	van de vader

Wederkerig altruïsme	Tolerated theft	Delayed reciprocity	Showing Off

Succesvol jager krijgt	Succesvol jager beslist	Succesvol jager krijgt	Succevol jager
dezelfde waarde	vlees niet te verdedigen	waarde van vlees terug	verwerft 'status'.
terug.	want kosten van	in 'moeilijke' tijden.	Status biedt
	verdediging zijn groter	De waarde van vlees is	voordeel bij onder
	dan baten.	groter in moeilijke tijden	meer intraseksuele
		dan bij normale	competitie voor
		verwerving.	vrouwen.
			Status kunnen we begrijpen als een vorm van costly signal.