5. De jonge republiek gaat, verscheurd door interne strijd, ten onder (april-december 1790).

Uit het bronnenmateriaal blijkt dat de pamflettenschrijvers goed weergeven hoe de publieke opinie over de toenmalige machts-verhoudingen, staatsvormen en andere aangelegenheden van die aard redeneerde en standpunten innam. De publieke opinie verschilde, zoals wij zullen aantonen, soms aanzienlijk van provincie tot provincie.

In Brabant was het merendeel van de publieke opinie fel tegen de 'novateurs' gekant. Een kleine minderheid, probeerde hen tevergeefs te overtuigen.

Zo verwijst een vonckist in een pamflet, verschenen te Brussel op 20.2.1790, duidelijk naar de goede progressieve hervormingen in Vlaanderen die Brabant zou moeten navolgen :

"La charité nous invite à vous informer, Messieurs, que les états de Flandre, croyant qu'il n'est jamais trop tôt ni trop tard, pour opérer le bien public, viennent de procédér, à une meilleure repésentation & à l'organisation du gouvernement républicain qui, d'après le voeu Général du Peuple Flamand, vient d'être substitué chez eux au gouvernement ci-devant monarchique. Nous vous prions d'observer aussi que les états de Flandre ayant considéré, qu'en toutes, la plus sainte des règles est celle de la justice, & qu'il étoit juste que dans une république, chaque citoyen fut entendu sur l'organisation d'un gouvernement qui intéresse TOUS les individus. Nous vous invitons donc, Messieurs, à lire attentivement la constitution nouvelle & provisionelle des sages Flamands & de tâcher, s'il est possible, de ne plus traiter désormais, aussi peu charitablement que vous l'avez fait jusqu'à présent, des gens, qui sans aucun autre intérêt quelconque que celui du bien public, vous prouvent aujourd'hui, par l'exemple de leur voisins, qu'ils ne sont ni des Novateurs, ni des Brouillons, ni des Impies..." (1).

In een onmiddellijke reactie op de vespreiding van dit pamflet, stelde de pro-Staatse l'abbé Duvivier zeer duidelijk dat dit voorstel uit Vlaanderen bijzonder nefast is. Hij ontkende elke noodzaak om veranderingen (bijvoorbeeld een meer uitgebreide vertegenwoording) door te voeren, en beweerde dat de meerderheid van de bevolking dit gewoonweg niet wenste. Eigenlijk, zo stelde hij, verkoos de overgrote meerderheid van de bevolking niet eens aan de maatschappelijke besluitvorming deel te nemen :

"L'avis que je prends la liberté de vous donner, & que je vous prie de bien méditer, roulera sur le projet d'organisation provisionelle intérieure de la Flandre & consistera en deux réflexions bien simples : 1° que ce projet peut être funeste & désastreux pour la Flandre et 2° qu'il est parfaitement inutile au Brabant. (...) La tendresse paternelle a eu souvent des effets funestes, a fait dans des circonstances particulieres des enfans indociles & revêches, a même opéré quelquefois la subversion des familles. N'est-ce point le cas où se trouve la Flandre ? Je le crains, gare cette province, après avoir ouvert la porte à la victoire & à la liberté, n'introduise dans la Belgique l'anarchie ou l'esclavage ! Dieu veuille que mes alarmes soient vaines ! Le Peuple veut que sa Religion & sa Constitution restent & demeurent dans leur entier, telles qu'elles ont été ci-devant, puisque c'est pour le maintien de ces dépôts sacrés qu'il a combattu. Telle est la disposition

générale, tel est le desir, le cri la volonté du gros de la Nation, c'est-à-dire du parti si éminemment dominant, que les autres n'ont aucune existence morale & ne méritent aucune considération dans l'ordre politique. Le peuple est contre tout systême de représentation plus nombreuse, qui le précipiteroit, quoiqu'on en dise, dans tous les malheurs d'une cohue nationale, comme on en a l'exemple sous les yeux chez une nation voisine" (2).  

De vonckisten zagen echter geen enkele reden waarom de hervormingen die in de provincie Vlaanderen wél mogelijk waren, in Brabant onbespreekbaar bleken :

"Kan men aen het plan van den advocaet Vonck ofte selfs aen andere, die meerder volmaekt zyn, geen volkomen uytwerksel geven? Het geschiet by nae op dien voet ook in Vlaenderen, relaes tot het nieuwt gedrukt plan, geformuleert door den, seer geleerden publicist, den Heere Grave Cornet de Grez, tot aenneming van welk plan de Staeten van Vlaenderen seer genereuselyk grenonceert hebben aen allen hoogmoet, eerzugt ende eygen belang. O waere Vaderlanders-minnaers, ô onsterfelijke helden! wat geluk voor Brabant soude het syn dat UL. doorluchtig voorbeelt, het versteent hart der Brabantsche Staets-gezinde daer toe ook konde bewegen ! Men sal by middel van het vermelt plan de Provincie van Vlaenderen, dagelyks meerder ende meerder bloeyende zien worden ende in rykdom, voorspoet ende geluk toenemen : ende waerom ? Om dat in Vlaenderen allen slag van ingezetenen in de regeering 't zy directelyk 't zy indirectelyk invloet hebben ; ende dat daer en boven de bekwaemste, geleerste, ervaerenste ende ddeftige luyden aldaer immediatelyk aen het roer zyn. In Brabant is het teenemael anders" (3).

Om eendracht te bereiken, aldus de Brabantse vonckisten in hun schrijven aan de Staten, zou men de hervormingsgezinde voorstellen die in Vlaanderen opgang maakten, ook in Brabant moeten overnemen :

"Vous, Messieurs, Prélats, Nobles & Doyens, Empressez-vous d'adopter, pour rendre le calme aux esprits, les moyens qui vous ont été tant de fois suggérés. Restituez au Peuple l'exercice de ses droits les plus sacrés, & vous réunirez tous les Citoyens sous les Drapeaux de la Patrie, L'ennemi est à nos portes, il attend en silence le signal de nos dissentions. Otez-lui ce funeste & dernier espoir. Que le mot de liberté soit pour nous le cri de la Victoire. Respectez la pureté de nos voeux : ce ne sont ni vos droits, ni vos titres, ni vos propriétés que le peuple ambitione : la liberté & la justice vous en assurent la paisible possessions... mais descendez du Trône, car vous n'êtes pas nos Souverains, & vous ne le serez jamais. Les Etats de Flandre ont reconnu les droits du Peuple...imités-les" (4).

Op 2 april 1790 verspreidden Vonck en zijn aanhangers te Namen pamfletten waarin stond dat ze een "représentation plus satisfaisante , ainsi que l'exemple en a été donné par la Province de Flandre, dont les Etats n'ont pas méconnu les droits imprescriptibles du peuple" wensten (5). Nog op 8 februari 1790 betreurde M. de Proli in een van zijn polemische vlugschriften dat de statisten voornamelijk in Brabant de publieke opinie achter zich hadden :

"Leurs opinions ne mériteroient point, chers concitoyens, d'être examinées & discutées, tant elles sont absurdes & inadmissibles, si leur parti, malheureusement très-nombreux & dominant à

Louvain & à Anvers, n'étoit pas composé de deux espèces d'hommes dont la première mérite d'être ramenée à la connoissance des ses propres droits, & mise à l'abri des illusions de la seconde, qui consacre en quelque sorte, des vues peut-être intéressées, par le respect que des citoyens plus vertueux qu'éclairés portent à d'anciennes loix, faites pour un ordre de choses qui n'existe plus" (6).

Tevens werd de bemoeizucht van de Brabantse statisten in Vlaanderen door de vonckisten in een kwaad daglicht gesteld :

"Des Ecclésiastiques déguisés & sectaires du grand Pénitencier Van Eupen, ne cessent de calomnier fort impolitiquement l'Assemblée Nationale de France ; mais qui ne devient que plus agréable à la Nation Flamande, parce que parlà ils excitent les Flamands à lire avec une avidité surprenante tout ce qui se passe à cette Assemblée" (7).

Na de gebeurtenissen van 15 maart in Brussel, kwam er trouwens uit Gent scherpe kritiek op de vervolging van de vonckisten. Dit blijkt uit de "lettre d'un citoyen de Gand à un ami de Bruxelles du sujet ce qui c'est passé dans cette capitale de Brabant le 16 et 17 mars 1790" gedateerd van 20 maart 1790 :

"Au pillage qu'il y a eu à Bruxelles dans ces derniers jours, les Volontaires n'ont point paru pour empêcher qu'on pillât, qu'on massacrât quelques zelés & vrais Patriotes, on y a préféré d'appaiser la populace avec de l'argent distribué de la part des Aristocrates, plutôt que par la force, pour avoir cette même populace à leurs ordres, afin de s'en servir dans le besoin.

Voilà les Nobles sentiments du Clergé Brabançon et de sa Noblesse Aristocratique" (8).

Na de gewelddadigheden van midden maart 1790 en de mislukte pronunciamento van het leger zouden trouwens een aantal vonckisten - waaronder de hertog van Ursel - Brabant verlaten en hun intrek nemen in Vlaanderen (9). De toegenomen onverdraagzaamheid van de Brabantse statisten spaarde evenmin de hoge adel die met de vonckisten gesympathiseerd had. De Staten van Vlaanderen zouden daarentegen de verzoenende tekst die de Staten Generaal op 31 maart 1790 gepubliceerd had, in tegenstelling tot de Staten van Brabant, toch goedkeuren. De Staten verklaarden zelfs om - los van deze bekendmaking - hun eigen hervormingen verder door te voeren, wat op 2 april werd verkondigd :

"Les Etats de Flandre ont déjà commencé de satisfaire le voeu de leur Peuple sur l'Organisation projettée de leur Province, ils se reservent la faculté de la continuer & consommer sans devoir attendre la déclaration du Congrés" (10).

Van daadwerkelijke vernieuwingen zou er echter ondanks de loze beloften niets in huis komen. Aangezien Van der Meersch de publieke opinie in die streek op zijn hand wist, was het niet meer dan logisch dat tijdens de pronunciamento van het leger hij een estafette naar de Staten van Vlaanderen zond, in de hoop steun te krijgen bij zijn conflict met het Congres en de Staten van Brabant :

"Dans une conférence que nous avons euë aujourd'hui vèrs le midi avec Mr. le Général Van der Mersch, il nous a dit, en se

plaignant vaguement du prétendu délabrement de l'armée à ses

ordres, qu'il s'étoit communiqué avec les Etats de la Province

de Flandres, avec lesquels, a-t-il ajouté, il vouloit s'entendre" (11).

De Staten van Vlaanderen veroordeelden echter dadelijk in scherpe bewoordingen de pronunciamento van het leger (12). De koerier die de rebellerende officieren naar de Staten hadden gezonden om steun te krijgen, werd bovendien gevangen gezet. In een brief aan Van der Meersch, gedateerd op 2 april 1790, wordt hun standpunt in ondubbelzinnige bewoordingen uitgedrukt :

"Nous desaprouvons hautement la conduite des Officiers, qui ont signé la requéte du 30 mars adressée aux Etats des Provinces, & qui rend non seulement à un bouleversement total de la subordination, mais à introduire le schisme dans l'Armée & le soulèvement dans le Pays, en conséquence notre intention est, que vous repectiez en tout les ordres qui émaneront de la part du Congres..." (13).

In een brief van diezelfde dag, gericht aan het Congres, gingen de Staten van Vlaanderen zelfs nog verder :

"Nous ne désapprouvons pas seulement la conduite du Général Vander Mersch, mais elle a porté l'indignation dans tous les coeurs, sans vouloir Vous prescrire les mesures à prendre, nous desirerions que le Congrès fit sans délai une sommation au Général Vander Mersch de se rendre incessamment à votre Assemblée pour rendre compte de sa conduite, à peine d'encourir toute l'indignation des Etats, & d'être déclaré Ennemi de la Patrie" (14).

Nog op 5 april, wanneer in Namen de legers van Schoenfeldt en van Van der Meersch tegenover elkaar komen te staan, laten de Staten Van Vlaanderen aan duidelijkheid niets te wensen over :

"Vous jugerez, Messieurs, qu'il est plus tems de mettre de bornes aux prétentions de cet homme " (Van der Meersch) (15).

De Staten kantten zich dus duidelijk tegen Van der Meersch, en pleitten openlijk voor de noodzaak dat de afgezette generaal voor een krijgsraad berecht zou worden (16). Het is dus opvallend dat de Staten een geheel andere politiek voeren dan de publieke opinie zou wensen (17). Dit zal ook in het vervolg van het bronnenmateriaal -de zaak Van der Meersch die grote delen van Vlaanderen in beroering zou brengen- goed tot uiting komen. Als men de pamfletten analyseert, komt de doorsnee Brabander diametraal tegenover de doorsnee Vlaming te staan. Het merendeel van de Vlamingen uitten hun verontwaardiging over de behandeling van 'hun' held Van der Meersch, die zonder vorm van proces in de citadel te Antwerpen werd opgesloten ; de Brabanders waren woedend over het feit dat de Vlamingen niet tot de vervolging van vonckisten schenen over te gaan en dat zij Van der Meersch bleven verdedigen. De strijd werd trouwens hoe langer hoe meer gepersonaliseerd. Ook Vonck zelf werd daar het slachtoffer van toen hij in de pro-Staatse pamfletten als het kwade brein achter alle ongelukken werd afgeschilderd :

"Gy dan, Vonck, mits gy het zyt, die in het wettig bestaen van het waerachtig Lichaem der Dry Staeten wilt betwisten ... is het oneyndig getal van het Volk in veertig Vry-geesten vaster beknoopt als in het Volk zelfs ? waer dwaelt gy ? waer gaet gy nae toe ? ... vervloekte afgunst ! " (18).

Het is in dit kader dat de pejoratieve term "vonckismus" in de pamflettenstrijd gelanceerd werd. Van hun kant insinueerden de hervormingsgezinden dan weer dat Van der Noot de alleenheer-schappij (zelfs een koningskroon) voor zich nastreefde (19). Ze trachtten dan ook Van der Noot persoonlijk als hoofdschuldige te viseren (20). Deze tendens bleef overigens nog geruime tijd in de liberale historiografie - die Vonck als een voorloper zag - aanwezig (21).

Maar vooral de zaak Van der Meersch was het onderwerp bij uitstek dat de publieke opinie bijzonder sterk zou beroeren en Vlamingen tegenover Brabanders zou plaatsen :

"La nouvelle de l'emprisonnement de son héros mit toute la Flandre en émoi. On réclamait à grands cris pour lui des juges flamands sur le sol natal. La passion en vint au point qu'une expedition fut complètement organisée pour la delivrance de Vandermeersch" (22).

Vanuit Staatse hoek had men al gewezen op het gevaar van het feit dat men Van der Meersch, indien hij zou opgesloten worden in de Antwerpse citadel, een martelaarsrol zou toekennen waardoor een revolutie in Vlaanderen zou kunnen ontstaan (23). Dit was precies wat de vonckisten trachtten te verwezenlijken. Onmiddellijk na de inhechtenisneming van Van der Meersch begon de vonckistische oppositie haar acties voor te bereiden (24). De organisatie Pro Patria, onder leiding van Vonck, die al geruime tijd vanuit Rijsel pamfletten tegen de Staten drukte (25), en vooral propaganda maakte voor het organisatieproject van Cornet de Grez en de vernieuwing van de Collatie, trachtte eveneens in april-mei politieke munt te slaan uit de verontwaardiging in

Vlaanderen tengevolge van de in hechtenisname van Van der Meersch. Al gauw zonden vele dorpen en steden talloze representaties t.v.v. de vrijlating van Van der Meersch (26). Vooral op het platteland rond de steden Kortrijk en Menen  (de geboortestreek van Van der Meersch) werd de bevolking opgehitst om tegen de Staten op te trekken :

"Heel deze Stad, van den minsten tot den meesten, zyn ten alderhoogsten verontweerdigt over de alderschreeuwenste onrechtveerdigheyd ende misachtinge, waer mede men in Braband bejegend eenen inboorling onzer Provincie, eenen waeren Vaderlander, immers den vader der vaderlanders, den onsterfelyken en overlydbaeren Generael-Veld-Tuyg-Meester Vander Mersch (...) den welken voor de oogen van heel Europa als eenen Verraeder word voorgesteld, om dat hy getrouw wilt blyven aen zynen eed, gedaen aen het Volk en de Natie, om dat hy geweygerd heeft te treden in de verfoeylyke inzigten van eenen Van der Noot, eenen Van Eupen, de welke bezig waeren met boeyen te smeden voor onze Provincien" (27).

De stad Kortrijk zond trouwens speciaal twee afgevaardigden naar de citadel te Antwerpen om te inspecteren hoe Van der Meersch er behandeld werd (28). Ook te Oostende (29), maar vooral te Gent, van waaruit Van der Meersch' advocaat Sandelin apologetische pamfletten verspreidde (30) en een alliantie sloot met de omstreden Meyeristen (31), bleek de bevolking zeer gevoelig voor deze vonckistische propaganda (32). Voor vele Vlamingen was hun volksheld zonder enige vorm van proces op een schandalige manier behandeld en ten onrechte gevangen gezet, en voor de democraten was Van der Meersch een symbool van de onderdrukte mede-hervormingsgezinde (33).

Al gauw werd de vrijlating van Van der Meersch gekoppeld aan de eis om de Collatie ten koste van de Staten meer rechten toe te kennen (34). De Brabantse statisten dienden Van der Meersch zo snel mogelijk vrij te laten :

"De Vlaemingen vraegen dat hy tot Gend getransporteert worde, eerst om dat hy niet verdiend en heeft in eene Gevangenisse te zitten, omringd van zyne Vyanden die hem beschimpen; en ten tweeden, om dat zy zeker zyn, dat zoo lange hy aldaer is, niet en zal voor den dag komen van wegen de Deugenieten die tegen hem zyn; (...) Daer zyn die groote plichtige Verraeders en Deugenieten, 't zyn zy, die Van der Meersch vervolgen, om zelve niet gekend te zyn, blyft hy tot Antwerpen, hy is verloren; want hy zal den naem houden van verraeder..." (35).

Als men de briefwisseling van de Staten van Vlaanderen bestudeert, kan men opmerken dat zij door Van der Meersch  onophoudelijk onder druk werden gezet door zijn herhaaldelijk schrijven waarin hij klaagde over zijn onfaire behandeling, en tevens de wens uitte om naar Vlaanderen terug te keren om aldaar berecht te worden (36).

Ook de publieke opinie in Vlaanderen zette de Staten van Vlaanderen sterk onder druk om bij het Congres te insisteren dat Van der Meersch zou berecht worden in Vlaanderen teneinde een eerlijk proces te verkrijgen (37). Het Comité-generaal spande zich terdege in om Van der Meersch naar Vlaanderen te laten overbrengen (38). Niet mis te verstane waarschuwingen werden aan de Staten overgemaakt. Het moeizame modus vivendi tussen de bestaande machtsstructuren enerzijds en de hervormingsgezinden anderzijds, liep door deze crisis ernstig gevaar :

"Vos ennemis, Messeigneurs, sont les nôtres, ceux de la Patrie, disent qu'il y a deux partis. Nous n'en connoissons qu'un, celui des vrais & loyaux Républicains. Mais si jamais cette distinction odieuse d'Aristocratie & Démocratie venoit à s'établir ici comme en Brabant, à quels malheurs cette Province si unie, si heureuse jusqu'ici ne seroit-elle pas exposée ? Nous n'en voyons pas encore le danger, Messeigneurs, mais nous ne pouvons pas dire non plus qu'on est par-tout tranquille; nous osons, nous devons le dire, nous serions criminels si nous vous le laissions ignorer. L'affaire du Général Vander Mersch devient inquiétante ; prévenez Messeigneurs, nous vous en conjurons, prévenez-en le danger; soutenez hautement & avec force sa translation dans cette Province; qu'on lui donne des Juges compétens, accordez votre confiance au public ... " (39).

De druk nam nog toe toen er pamfletten verspreid werden waarin Van der Meersch' onschuld werd verkondigd en Van der Noot en Van Eupen ervan beschuldigd werden deze laster tegen hem te hebben op touw gezet (40). Ook de Collatie pleitte op 26 april openlijk voor Van der Meersch en klaagde dat de Staten  zich tot nog toe te weinig hadden ingespannen om de generaal weer naar Vlaanderen te laten overbrengen teneinde deze een eerlijk proces te gunnen (41). De Gentse statisten kantten zich uiteraard resoluut tegen dit voorstel (42). Toch voelden de Staten van Vlaanderen zich uiteindelijk verplicht te protesteren en het Congres voor te stellen Van der Meersch van Antwerpen naar Dendermonde te laten overbrengen (43). Dit werd door het Congres uiteraard verworpen (44). Daarop zonden de Staten van Vlaanderen drie afgevaardigden naar de citadel van Antwerpen om te inspecteren of Van der Meersch wel correct behandeld werd (45).

Dit was hoogstwaarschijnlijk het resultaat van de druk die ook de Gentse bevolking op de onwillige Staten van Vlaanderen uitoefende (46). Ook de vonckisten die nog in Brabant verbleven, uitten hun steunbetuigingen aan het democratisch protest in Vlaanderen dat zich rondom de persoon van Van der Meersch kristalliseerde (47). De democraten aldaar gebruikten Van der Meersch voor hun propaganda en bespeelden de particularistische snaar om zoveel mogelijk mensen op hun hand te krijgen. De taal tegen de Staten werd steeds harder (48). Het Congres werd zelfs openlijk opgeroepen Van der Meersch gewoonweg vrij te laten (49). Uit het bronnenmateriaal blijkt overigens dat de publieke opinie in Vlaanderen bijzonder ontevreden was over de manier waarop de conservatieve Staten hun zienswijze verwoordden ten overstaan van het Congres :

" 5 of 6 Persoonen in Vlaenderen die Meesters willen zyn, doen al wat zy konnen om Van der Mersch tot Antwerpen 'thouden ; het Comité, de Collatie en alle de goede Vaderlanders vraegen dat hy tot Gend komt" (50).

De magistratuur en de locale nomenclatura werden er dus openlijk van beschuldigd met de Staten van Brabant tegen Van der Meersch samen te spannen teneinde diens ondergang te bewerkstelligen :

"Wie in Vlaenderen zal herteloos genoeg zyn om zyn goed en niet zyn bloed te pande te stellen voor de onsterfelyken van der Meersch, den Verlosser van het Vaderland ? wie en ziet niet, dat het Congres het Land wil onderwerpen aen zyn gebied ? wie en ziet niet dat gy met den baetzuchtigen Rihaert, Smet, Eugene d'Asper, den Greave Steenhuyse, den Raedsheer Graeve en eenige

Procelieren Vlaenderen wilt regeren ? Peyst Gy-lieden dat de Vlaemingen zoo lafhertig zyn, om dit langer te lyden (...) Lang leve Vander Meersch , Lang leve het Vlaemsch volk !" (51)

Van der Meersch was bijgevolg in de handen van de hervormings-gezinden een krachtig propagandawapen geworden dat evenzeer tegen de conservatieve Staten van Brabant gehanteerd kon worden:

"J'ai appris avec une surprise extraordinaire, que quelques Souverains Brabançons, pour remplir plus aisément leur poche & conserver tous les emplois entre leurs parents, ne s'embarassent ni de calomnies ni de sacriléges pour perdre notre unique Libérateur le Général Vander Mersch. (...) Nous connoissons l'innocence de notre Compatriote, & nous n'hésiterons point de verser jusqu'a la derniere goutte de notre sang pour la soutenir" (52).

De tegenpropaganda liet uiteraard niet lang op zich wachten. Een felle campagne tégen Van der Meersch werd uiteraard vanuit Brabant georganiseerd, aangezien de gevestigde macht aldaar zich ook geviseerd voelde (53). Een Gentse statist komt in vergelijking met een Brabants statist nog vrij gematigd over :

"le Général vander Meersch qui peut-être n'étoit coupable que de négligence & de manque de respect envers ses maîtres  qui répresentent de droit la nation entière (...) C'est dommage que le général vander Mersch n'est pas encore translaté en Flandre (...) mais j'espère qu'on le laissera dans la place d'arret qu'il occupe" (54).

De Vlaamse statisten voelden zich dus min of meer verplicht om in dit stadium een meer gematigde toon aan te slaan dan hun Brabantse medestanders (55). Van der Meersch werd, volgens hen, door de gewetenloze vonckisten "verblind, misleyd en bedrogen" (56). Hoe dan ook had het Congres toch het volste recht gehad hem te arresteren (57). Zij combineerden bovendien in hun propaganda vaak het vertrouwen in het Congres en de Staten met een aanval op de Collatie die zich voor Van der Meersch had uitgesproken (58). Ook in dit stadium waren zij genoodzaakt aanvankelijk een meer gematigde toon aan te slaan (59). Naarmate de machtsstrijd tussen de oppositie en de Staten zich in de zomer rond de Collatie zou kristalliseren, zou dit echter veranderen. Het is in dit opzicht dan ook niet verwonderlijk dat de invloedrijke democratisch gezinde advocaat Meyer in het bijzonder geviseerd werd (60). Maar ook Van der Meersch' advocaat Sandelin was een uitgesproken doelwit voor pro-Staatse pamfletten (61). In een pro-Staats pamflet "Aux Flamands, par un brabançon", geschreven door een Brabander, is Van der Meersch gewoonweg niet meer dan een verrader, die niet verdiende gesteund te worden :

"Pauvres Flamands ! Pauvres Gantois ! ciest pour un homme, pour un seul homme ... (& quel homme grand Dieu) que vous voulez troubler le repos de trois millions d'hommes, dont il n'est que le serviteur ? Vander Mersch, qui approuva de sa main la rebellion la plus ouverte, qui prit les armes contre ceux qui les lui avoient mises en mains pour sauver la Patrie, Vander Mersch qui osa faire porter des mains sacrilèges sur les Représentans de ses Maîtres, ce Vander Mersch devient le prétexte, vain la vérité, mais inconsidérement accrédité, pour soulever les Flamands contre leurs autres alliés & amis.

Pourriez-vous donc vous laisser entraîner jusqu'au point d'allumer une guerre civile ? de lever votre bras pour frapper, pour percer le sein de vos frères ? & pourquoi ? pour satisfaire aux vues isolées & privées de quelques personnages ambitieux, qui, excités par la haine & l'envie, voudroient vous immoler, à leur rage , & voir périr la Belgique entière. Au reste, leur intention étant de vous soulever contre nous, comme ils ont voulu faire à nos troupes communes (...) ils jouent le rôle de médiateur entre nous et Léopold, pour nous livrer à sa domination" (62).

Deze tegenpropaganda heeft de beweging Pro Patria, die Van der Meersch wenste te bevrijden, zeker geen goed gedaan, vooral omdat een deel ervan op waarheid berustte : het was de bedoeling der Vonckisten om eerst Gent te bezetten en vervolgens de conservatieve Staten van Brabant aan te vallen. Van der Meersch was voor sommigen onder hen enkel een symbool waarmee de locale bevolking tegen de Staten kon opgezet worden (63). Dit feit was trouwens voor de statisten al voldoende om resoluut te weigeren hem weer in vrijheid te stellen (64). Bovendien onderhielden verschillende vooraanstaande leden van de voormalige Société Patriotique (waaronder Walckiers en de graaf van la Marck) goede contacten met de Oostenrijkse keizer Leopold II (65). Binnen Pro Patria, waarin ballingen die te Rijsel verbleven, zich verenigden, maakten de royalistische democraten dankzij hun talrijke financiële middelen overigens de sterkste groep uit (66). Ook de vooraanstaande democraat Cornet de Grez had zijn nauwe banden met het Weense hof behouden (67). Deze contacten werden herhaaldelijk als bewijsmateriaal aangevoerd om te verkondigenen dat alle hervormingsgezinden in feite landverraders waren (68) .

Aldus werd de taak van de pro-Staatse propaganda om vonckisten en keizersgezinde landverraders als één pot nat voor te stellen, vergemakkelijkt (69). De quasi gelijktijdige agitatie van vonckisten nabij Kortrijk enerzijds en de pro-Keizerlijke boerenopstand rond Oudenaarde anderzijds (eind mei 1790 in dezelfde regio), versterkte nog die indruk :

"Zy en hunne aenhangers, hebben geld gestroyt onder de Boeren, zy hebben belooft dat zy veel min lasten zouden betaeld hebben, dat zy geene thienden meer en zouden moeten betaelen en zoo voorts" (70).

"Nu en beginnen maer eerst de oogen open te gaen van veele, sy beginnen te gevoelen dat het voor den Generael Vander Meersch niet en is daer sy toe getrokken worden, maer wel tot het maeken van eene divisie, om daer zoo veel te gemakkelykker de Oostenrykers in het land te brengen, en ons alle aen Leopoldus over-te-leveren" (71).

Ook de Staten van West-Vlaanderen deden al het mogelijke om de pogingen tot vrijlating van Van der Meersch op een falen te laten uitdraaien (72). De vonckistische inval nabij Menen werd onmiddellijk officieel scherp veroordeeld (73). De eens zo populaire volksheld Van der Meersch (74) werd nu door staatse propaganda genadeloos door het slijk gehaald (75). Vlaanderen werd bestookt met staatse pamfletten die uit Brabant afkomstig waren, met de bedoeling de Staten van Vlaanderen te helpen de publieke opinie te beïnvloeden (76). Het comité dat in Gent resideerde en openlijk voor Van der Meersch had stelling genomen, werd vanuit Brabant zwaar onder vuur genomen (77).

Elk voorstel tot hervormingen of vernieuwingen dat in Vlaanderen de ronde deed, werden van de hand gewezen (78). De hervormingsgezinden in Gent laakten van hun kant de bemoeienissen van de Brabantse statisten in hun provincie (79).

Uiteindelijk had de Vlaamse bevolking had zich wel degelijk met de enige Vlaamse held van de Omwenteling geïdentificeerd en haar reserves t.o.v. de Brabantse leiders getoond (80), maar de inval der Vonckisten eind mei in Zuid-West-Vlaanderen werd tegen alle verwachtingen in toch een complete mislukking : de geestelijkheid en de gezanten van Van der Noot hadden de Vonckistische campagne effectief in discrediet gebracht (81). De staatse propaganda kon thans efficiënt haar taak vervullen (82). Ook de repressie werd opgevoerd : diegenen die de vonckistische inval hadden ondersteund, werden streng vervolgd (83). De Staten van Vlaanderen beloofden een geldsom ter beloning aan al wie een opstandeling kon aanduiden die later schuldig zou bevonden worden (84). Tevens werden premies voor verklikkers van deserteurs uit het leger uitgereikt (85). Na de repressie ging de staatse propaganda overigens onverminderd door, en beschreef tot in detail de "grouwelijke conspiratie" van de vonckisten in Vlaanderen (86). Het machtsapparaat van de Staten en de lokale machtigen van Vlaanderen hadden eens te meer hun efficiëntie en sterke ruggegraat bewezen (87). Quasi tegelijkertijd werd de royalistische boerenopstand nabij Oudenaarde bloedig neergeslagen.

Desalniettemin noopte de internationale situatie en de vonckistische agitatie die ook in Brussel bleef voortduren (88) de meer gematigde Brabantse statisten ertoe met vooraanstaande hervormingsgezinden (waaronder Walckiers, Verlooy, Weemaels, Sandelin, d'Aubremez en Cornet de Grez) in Douai onderhandelingen te beginnen (89).

Van Eupen, die tot de gematigde vleugel der statisten behoorde, had ingezien dat het blinde vertrouwen van Van der Noot in hulp van Engeland, Pruisen en de Verenigde Provinies, op niets berustte en deed in naam van het Congres verzoeningsvoorstellen om opnieuw een gesloten front tegen Oostenrijk te vormen (90). Er werd overeengekomen dat Van der Meersch als opperbevelhebber van het leger zou vrijgelaten worden, dat de in ballingschap levende democraten weer naar huis zouden kunnen terugkeren en dat er democratische hervormingen zouden mogelijk worden (91).

Op 1 juni 1790 stuurden Vonck, Verlooy, Weemaels, d'Aubremez en Sandelin vanuit Rijsel een open brief naar het Congres met de oproep de geschillen bij te leggen en één front te vormen om een Oostenrijkse invasie succesvol te weerstaan (92). De conservatieve statisten in Brabant wensten echter van geen toenadering te weten (93).

Zij verweten integendeel openlijk het Congres een te lakse houding tegenover de vonckistische verraders (94). Al geruime tijd pleitten de meer extreme statisten voor de inhechtenisneming van verdachte individuen (95). Zowel de vonckistische als royalistische oppositie diende immers hard aangepakt te worden (96). Sommige Brabantse statisten beschouwden dit zelfs als een kwestie van louter zelfverdediging (97). Nog terwijl de gesprekken in Douai aan de gang waren, veroorzaakte deze onverzoenlijke harde kern der statisten op 27 en 28 mei straatgeweld in Brussel. Het gerucht had zich immers verspreid dat de vonckisten van plan waren geweest een greep naar de macht te wagen (98). Er was sprake geweest van een complot tegen de constitutie en de religie, aldus de fanatieke statisten (99).

In de stad werden dadelijk tientallen personen, verdacht van vonckistische sympathieën, gearresteerd. Bijna allen behoorden tot de gegoede middenklasse (advocaten, geneesheren, kooplui, renteniers, café-uitbaters, drukkers,...) (100). Sommige gearresteerden werden verplicht een tekst te ondertekenen, waarin zij verklaarden dat de Staten als wettige vertegenwoordiging te erkennen en hen te gehoorzamen. Deze teksten werden achteraf openbaar gemaakt (101). Anderen verbleven dan weer wekenlang zonder enige vorm van proces of zelfs zonder door de jusitie te zijn beschuldigd, in de gevangenis (102).

Toen Van Eupen in Brussel terugkeerde, merkte hij dat de door hem voorgestelde verzoening onmogelijk was geworden : een extremistische beweging, aangemoedigd door de trouwste volgelingen van Van der Noot (dekens van corporaties, ambachten, monniken), gekenmerkt door religieus fanatisme, verering voor oude privileges en eng patriottisme, slaagde erin de Brabantse plattelandsbevolking op stang te jagen (103). Na het bijwonen van de mis trokken de Brabantse dorpelingen met duizenden gewapend naar de stad Brussel om er zowel aan de Staten als aan Van der Noot hun steun te betuigen (104). In deze extremistische sfeer werd er voor de Vereenigde Belgische Staaten overal massaal geld ingezameld om de slepende oorlogskosten te kunnen financieren, en onder aanvoering van de locale clerus werd er een massale mobiliseringsactie voor het leger op touw gezet (105). Vooral de Brabantse plattelandsgemeenten, enkele uitzonderingen nagelaten (106), ondersteunden deze acties tot het bittere einde en kenden een zeer hoge graad van loyauteit tegenover het Congres en de Staten (107).

Als extra stimulans werden de namenlijsten van milde schenkers in pamfletten gepubliceerd. Van alle goede parochianen werd verwacht naar vermogen een bijdrage te leveren om de oorlogsinspanning te ondersteunen (108).

De Brabantse statisten richtten vervolgens in de zomer van 1790 hun pijlen op de hervormingsgezinden in Gent, die in de Collatie actief waren (109). De bevoegdheden en de legitimiteit van de Collatie werden herhaaldelijk in vraag gesteld (110). De Gentenaars en de Vlamingen werden opgeroepen om zich niet door de vonckisten te laten misleiden (111). Hen werd de goede raad gegeven om hen, net zoals in Brabant, te vervolgen en uit het land te jagen (112). Vooral de bevolking van Gent zelf was in deze campagne de doelgroep van de propaganda (113). Men trachtte hen via pamfletten in dialoogvorm ervan te overtuigen dat het invoeren van een Collatie enkel rampzalige problemen voor de republiek met zich mee zou brengen (114). De vonckisten werden overigens openlijk geassocieerd met al het tumult rond de Collatie (115).

De Duitser Georg Forster (1754-1794) die in deze periode door de Zuidelijke Nederlanden op doorreis was, was verbaasd over de enorme toevloed van pamfletten. Nooit objectief, meestal vol met scheldwoorden en in een bedenkelijke taal geschreven, gaven zij volgens Forster een eenzijdige visie van de feiten weer. De stroom van pamfletten en vlugschriften was in handen van de Brabantse aristocraten tot een instrument uitgegroeid waarmee het fanatisme van de bevolking werd aangewakkerd, aldus Forster, die de Omwenteling maar een erg conservatieve bedoening vond (116).

De publieke opinie in Brabant begon door deze extremistische campagne een zodanig behoudsgezinde koers te varen dat het door Van Eupen voorgestelde compromis in Douai niet meer te verwezenlijken was. Zij zou van dan af meer en meer extreem-conservatieve stellingen gaan verdedigen (117).

Deze radicalisering werd nog in de hand gewerkt door de militante houding van de locale clerus. In een pamflet, gericht aan de pastoors van Oost-Vlaanderen, deed het Congres een oproep om de bevolking er onophoudelijk van bewust te maken dat zij zich zoveel mogelijk zouden moeten inspannen om hun geloof en bestaande instellingen te vrijwaren :

"Wapent hun tegen de bedekte poogingen van hunne inwendige Vyanden, de welke hun door tweedragt tragten te misleyden, en van hun willen wegnemen het vertrouwen in hunne wettige Representanten" (118).

De Kerk identificeerde zich inmiddels zoals gezegd hoe langer hoe meer met het conservatieve regime : toen alle Jozefistische hervormingen ingetrokken werden, werden ook het tolerantie-edict en de huwelijkswetgeving opgeheven ; kloosters werden heropgericht en in de Kerk pleitte men voor een herstel van de jesuïtenorde en een verscherpte boekencensuur. Binnen de Zuidnederlandse Kerk was er geen plaats meer voor een veelheid aan opinies ; het ultramontanisme had een dogmatiseringsproces ondergaan waarbij het van één strekking binnen de Kerk tot de officiële leer was uitgegroeid (119). Processies en votiefmissen riepen het volk op voor de zaak van het vaderland en de religie: duizenden vrijwilligers geleid door pastoors en monniken,

vervoegden in de nazomer van 1790 het republikeins leger (120).

Het fanatisme vierde hoogtij. De Kanselpolitiek die in Brabant gevoerd werd, wierp in dit stadium in elk geval haar vruchten af (121). 

5.1 De evolutie in Vlaanderen

De publieke opinie in Vlaanderen daarentegen kende langzaam maar zeker een radicalisering in de andere zin ; vooral de hervormingsgezinde fracties in Gent ijverden voor een vernieuwde Collatie die op 2 mei 1790 werd verkozen. De kleine burgerij deed hiermee haar intrede in de Collatie (122).

Het antagonisme tussen de publieke opinie in Brabant en die in Vlaanderen nam rond de strijd om de collatie tijdens de zomer van 1790 inmiddels voortdurend toe (123). Van der Noot werd in pamfletten, gedrukt te Gent, omschreven als een Catilina die de republiek met zijn despotisme naar de ondergang zou brengen (124).

De derde stand werd er bejubeld (125). De bevolking werd opgeroepen haar eigen vertegenwoordigers te kiezen (126).

Ook de Staten van Vlaanderen werden geviseerd, aangezien deze zich grotendeels op de lijn bevonden van de Staten van Brabant. Zij waren, zoals boven vermeld, niet alleen gekant tegen de terugkeer van Van der Meersch naar Vlaanderen, maar wensten evenmin de Collatie enige inspraak te geven :

"De Staeten van Vlaenderen hadden nogtans in d'uytgaeve der nieuwe organsatie het volk Souvereyn herkent, en zelfs voorgenomen en geschikt, van die naemaels geheel en gansch aen d'oeffening en bewind van 't volk over te laeten, maer nu veranderen zy ook van tael en van gedrag, naer dat het

Vandernootendom hun stookt en naer maeten dat zy in hunne invaering gelukken. Ende dus in dezen zin een van d'alderplompste, maer nogtans genoeg doordronge bedrog, is dat zy zeggen de Souveryniteit van 't volk te herkennen, maer dat zy alleen gerechtigt zyn om 't volk te vervatten en te verbeelden.

En tot nog toe d'onnoozele boeren, die hun dagelyks komen hulden en trouw zweren, verblinden zy, en weten zy te doen gelooven dat het volk Souveryn is, en dat de staeten de Souveryniteit van 't volk maer oeffenen. Wat is dit anders gezyd als : gy zyt meester van uw borze, maer ik zalze draegen én uytgeven, gy zyt meester van uw huys, maer ik zal 't voor u bewoonen, gebruyken en dan inbrengen wie ik wil ? gy zyt koning maer ik zal voor u regeeren" (127).

De Collatie moest volgens de democraten zoveel mogelijk macht in handen krijgen ten nadele van de Staten. Zij werd tevens als een voorbeeld gesteld voor de andere provincies (128).

Tussen beide instellingen werd een felle strijd om de macht gevoerd (129). Geen wonder dus dat de Brabantse statisten zich zo hevig tegen de Collatie kantten. De nog overgebleven democraten in Brussel ondersteunden van hun kant natuurlijk de hervormingsgezinden in de Collatie (130).

Uiteraard kantten ook de Gentse statisten zich tegen de aanspraken van de Collatie en trachtten zij hun medeburgers ervan te overtuigen dat deze vorm van vernieuwing te wensen overliet (131). De Collatie werd opgeroepen haar activiteiten stop te zetten omdat deze de eendracht onder de Vlamingen zou bedreigen (132). De vonckistische agitatie werd uiteraard weeral scherp veroordeeld (133). De Staten van Vlaanderen dienden het vertrouwen van alle burgers te behouden (134). Dit was echter niet het geval.

In een pamflet maakte een Gentse statist terloops een treffende beschrijving inzake het verschil tussen de publieke opinie in Vlaanderen enerzijds en Brabant anderzijds:

"Les Etats de Flandre ont été odieux au Peuple ; les Etats de Brabant en sont les idoles chez eux" (135).

De Gentse statisten lieten ook niet na erop te wijzen dat het Oostenrijkse hof in contact stond met vooraanstaande vonckisten zoals de hertog van Ursel. Het is inderdaad een feit dat vele vonckisten geneigd waren naar een Oostenrijkse restauratie over te hellen, aangezien zij hoopten dat deze het conservatieve staatse bewind zou wegvegen en democratische teogevingen zou doen. Dit flirten met de aartsvijand kwam uiteraard enkel de staatse propaganda ten goede (136).

Ondertussen bleven de Staten van Vlaanderen in de zomer van 1790 hun conservatieve politiek doorzetten (137). Op 16 juni 1790 verspreidden de Staten van Vlaanderen een verordening waarin zij alle Vonckisten, alle aanhangers van Van der Meersch en alle royalisten als verraders van het vaderland bestempelden. Aldus konden tegenstanders van het regime ter dood gebracht worden en hun goederen geconfisceerd worden (138).

Op 25 juni verstuurden de Staten van Vlaanderen een circulaire naar alle ondergeschikte instellingen, die zij verboden bepaalde standpunten in te nemen of verordeningen uit te voeren, zonder voorafgaandelijk de instemming van de Staten te hebben verkregen (139). Dit belette de Collatie niet om op 26 juni haar nieuw reglement voor het bestuur van de stad Gent goed te keuren (140).

Daarop legde de Collatie o.l.v. Charles Van Hulthem haar organisatieplan voor Gent aan de Staten voor. Deze stonden wel toe dat de Collatie enige opengevallen plaatsen in de magistraat vulde door verkiezingen, maar de Collatie eiste een algehele vernieuwing van de magistraat, hetgeen de Staten een gevaarlijk precedent toescheen, en hoe dan ook de voorlopige status quo zou verbreken. De Staatse propaganda in Vlaanderen had zich inmiddels helemaal bij de Brabantse voorbeelden aangesloten en maakte zich meer en meer los van het Organisatieproject. De Collatie beschouwde zich echter als enig volledig wettelijk georganiseerd corpus, en de magistraat en de Staten slechts als voorlopig georganiseerd. Daartegenover stelden de Staten dat zij het volk van Vlaanderen vertegenwoordigden en de Collatie enkel dat van Gent (141). Verzoeken uit Oostende en Kortrijk om ook daar Collaties op te richten, werden verboden (142). Te Brugge bevonden er zich eveneens enkele voorstanders (143). De Collatie te Gent kon echter steunen op een brede en succesrijke volksbeweging zodat een samenscholing de gevestigde macht onder druk kon zetten om hervormingen door te voeren (144).

Als reactie hierop trachtten de Staten van Vlaanderen begin juli hun machtspositie te verstevigen door zoveel mogelijk inwoners van de gemeenten uit de omstreken van Gent de 'eed van getrouwheid' aan de Staten te laten afleggen (145). Ook de duizenden Vlaamse vrijwilligers die naar het front trokken, werden aan de Staten verplicht trouw te zweren (146). Deze symbolische eed van loyauteit aan de Staten werd vervolgens ook nog eens voor het Congres in Brabant herhaald (147).

Het ongenoegen aan de basis bleef echter aanwezig en de Collatie kon blijkbaar bij brede lagen van de bevolking steun vinden.

Cornet de Grez schreef op 10 juli 1790 naar de baron van Haveskerke :

"Les Etats qui sont odieux à la pluralité à Gand, sont perdus, et les affaires publiques avec eux!" (148).

Op 22 juli traden magistraat, Staten en Collatie tenslotte in overleg over het herstel van de rust in Gent : de spanningen waren er inmiddels tot een hoogtepunt gekomen (149). De Staten wensten maatregelen uit te stellen, maar tegenover de massa die het plein en de aanpalende straten vulde en "Vandaag, vandaag" scandeerde, gaven de magistraat en de Staten angstig toe. Op 23 juli zagen de statisten zich zeer tegen hun zin verplicht de democratisch gezinde hertog van Ursel vrij te laten (150). Op 24 juli verkoos de Collatie een nieuwe magistraat ; verschillende Statenleden vluchtten vervolgens uit Gent weg. Deze gebeurtenissen schokten alle conservatieven en niet in het minst die in Brabant (151). De Staten overwogen zelfs om hun vergaderingen voortaan in een andere stad dan Gent te houden (152). Het feit dat de hertog van Ursel einde juli in Gent aan het hoofd van de democraten stond, en omwille van zijn inhechtenisneming de Staten allesbehalve goedgezind was, zal wel tot de paniekstemming bijgedragen hebben (153).

Nochtans waren de veranderingen ten gevolge van "la cabale" op 24 juli beperkt te noemen : zij die als nieuwe schepenen werden aangesteld, waren in hoofdzaak nieuwe figuren, maar behoorden in sociaal opzicht tot het meest notabele deel van de bevolking. De sociale status van de magistratuur bleef dus in feite ongewijzigd (154), dit in tegenstelling met de publieke opinie die langzamerhand meer en meer gewonnen werd voor hervormingen, een fase die afgebroken werd door de eerste Oostenrijkse restauratie (155).

De agitatie en de spanning bleef lang na 24 juli overigens nog latent aanwezig. Ter gelegenheid van het vertrek van enkele honderden Vlaamse vrijwilligers naar het leger, trokken processies achter gewapende priesters naar de vergaderzaal van de Collatie om deze onder tromgeroffel te bedreigen (156).

De Gentse statisten veroordeelden de gebeurtenissen van eind juli en de houding van de Collatie uiteraard in scherpe bewoordingen (157).

In oktober vonden er steeds meer staatse processies plaats, waar veel volk aan deelnam. Verdeeld in groepen van 50 à 60 personen, voorafgegaan van één persoon die luid gebeden voorzegde, bleven de processies stilstaan aan de woningen van de Keizersgezinden en de democraten om hun bekering te bekomen. De nieuwe organisatie die op 22 juli met veel omhaal was goedgekeurd en afgekondigd, werd weer ingetrokken. Op 10 november 1790 besliste de Collatie zelfs dat

"alles by provisie in hun gesag sal blyven op den voet en maniere als de saeke was voor den 22e juli 1790" (158).

De Collatie was niet in staat gebleken het gehele bewind juridisch over te nemen, en wenste zo'n vergaande actie in feite ook niet : de volksmenigte van Gent had haar enkel vooruitgejaagd (159). Bijgevolg resulteerde de langzame radicalisering van de publieke opinie in Gent niet daadwerkelijk in een radicale koerswijziging van beleidsopties. Langzaam maar zeker waren de hervormingsgezinde krachten in Gent weer in het defensief gedrongen (160).

Men kan dus besluiten dat de hervormingsgezinde oppositie die in de Zuidelijke Nederlanden achterbleef, haar democratisch, anti-aristocratisch en revolutionair karakter behield, en door de

voortdurende (vruchteloze) machtsstrijd  radicaler werd dan zij voorheen geweest was. De enorme heterogeniteit van deze oppositie (de comités, de Collatie, de Van der Meersch- gezinden, de aanhangers van de hertog van Ursel, de volksmassa, de Meyeristen, de vonckisten en zelfs keizersgezinden) is een

van de belangrijkste oorzaken geweest van het uitblijven van concrete én duurzame verwezenlijkingen in de provincie Vlaanderen (161).

5.2 De evolutie in Brabant

Ondertussen nam overal - maar vooral in Brabant - het staats extremisme toe : toen de militaire situatie er voor de Vereenigde Belgische Staaten na de slag te Falmagne ( 22 september 1790 ) desastreus uitzag, werd er in een fanatische sfeer in de Kerk en in pamfletten opgeroepen de nog achtergebleven vonckisten uit te moorden :

"Les vonckistes sont prédestinés à la damnation éternelle jusqu'à la quatrième génération et par cette raison c'est une oeuvre méritoire de les massacrer, puisqu'en les tuant on les empêche de faire des enfans prédestinés à la damnation éternelle" (162). 

De vervolging der vonckisten kreeg aldus een religieuze dimensie die een legitimatie voor de terreur vormde (163).

Van der Noot die het staatse regime incarneerde, werd anderzijds zelf het onderwerp van talloze lofzangen en heldendichten (164).

Zijn verheerlijking bereikte in de zomer van 1790 een waar hoogtepunt (165).

Maar de internationale ontwikkelingen keerden zich tijdens de Conferentie van Reichenbach (27 juli 1790) tegen de republiek. De economische situatie verslechterde aanzienlijk en de militaire situatie werd zelfs onhoudbaar (166).

Het Congres scheen overigens uiterst spaarzaam om te springen met waarheidsgetrouwe mededelingen aangaande de oorlogsverrichtingen (167). Nochtans verhardde deze uitzichtloze toestand klaarblijkelijk enkel het fanatisme van de Brabantse statisten, wier onvoorwaardelijke trouw aan Van der Noot onveranderd bleef. Van onderwerping aan Oostenrijk kon geen sprake zijn : "Vrij of dood !" werd een vaak gehoord leuze (168).  Men weigerde de Oostenrijkse militaire herovering, die alsmaar meer tot de mogelijkheden ging behoren, realistisch onder ogen te zien. De in allerijl gevormde republikeinse vrijwilligers waren geen partij voor het Oostenrijks keizerlijk leger (169). De staatse propaganda kon enkel trachten via pamfletten de dreiging te minimaliseren, terwijl men fanatiek de bevolking tot het uiterste wilde laten gaan :

"Nous faisons fort peu de cas de trente mille hommes que Léopold menace de nous envoyer, nous savons que qui menace ne frappe pas : au moins, s'il avoit envie de venir ici, ou plutôt s'il pouvoit y venir avec tant de monde, il le feroit à notre insçu, n'étant pas reconnu pour un prince assez humain, assez généreux, pour nous prévenir de l'arrivée de ses troupes meurtrières. D'ailleurs supposons que cela soit ainsi, nous préférerons toujours la mort à l'esclavage, & nous aurons sans cesse pour refrein libre ou mourir" (170). Nochtans wist het Congres wel degelijk hoe slecht de militaire situatie van het republikeinse leger er voorstond (171).

Desondanks bleven de Staten de gehele zomer optimistische geruchten over de toekomst van de onafhankelijke republiek verspreiden (172).

Militaire mislukkingen werden in de schoenen van de vonckisten geschoven die, zo beweerden de statisten, als een vijfde collone achter de linies opereerden en het leger ten ondergang wensten te brengen (173). Het zondig gedrag van vele Belgen en het gebrek aan onderwerping aan de Staten waren de ware oorzaken van het uitblijven van blijvende vrede en stabiliteit (174). Zelfs toen de militaire situatie onhoudbaar werd, weigerden de fanatieke statisten in te gaan op het voorstel van enkele gematigden die voor een verzoening met de vonckisten pleitten  teneinde gezamenlijk tegen de Oostenrijkers op te trekken om zo de onafhankelijkheid van de republiek nog te kunnen vrijwaren (175). Van verzoening ter elfder ure kon geen sprake meer zijn. Het propageren van repressie tegenover alle mogelijke landverraders werd door het Staats regime onverminderd voortgezet (176). Tot op het ogenblik dat de zeepbel uiteenspatte, bleef het merendeel van de statisten fanatiek oproepen tot de laatste man te strijden (177).

5.3. De opposite in ballingschap

Ook de ballingen die in Rijsel verbleven, waren onderhevig aan een radicaliseringsproces : steeds meer democraten zagen hun anticlericalisme vergroten, en waren bereid met de Oostenrijkse keizer onderhandelingen aan te gaan en/of de royalistische boerenonlusten op het platteland te ondersteunen om zo het Staatse regime te kunnen destabiliseren.

In ieder geval wensten zij niet langer de Staten als machtsstructuren te erkennen (178).

Ook de invloed van de ontwikkelingen in de Franse revolutie nam op de ballingen toe. Vele democraten waren zo naïef te hopen dat Leopold II, na de herovering der Nederlanden, bereid zou gevonden worden democratische hervormingen door te voeren (179). Cornet de Grez verspreidde in september 1790 zelfs druksels ten voordele van de terugkeer van de keizer en verwees naar diens declaratie van 2 maart 1790 (180). Een niet onaanzienlijk deel van de vonckistische oppositie zocht dus eens te meer openlijke toenadering tot Oostenrijk (181). De Conferentie van Reichenbach veranderde echter de internationale machtsverhoudingen op een belangrijke wijze, zodat Leopold II niet langer bereid bleek zijn opstandige onderdanen dezelfde voorwaarden aan te bieden als in maart 1790 (182). Bovendien was de vonckistische oppositie inmiddels erg verzwakt en haar mislukte pogingen om het Staats regime te destabiliseren, lieten bij de Oostenrijkers maar een bedenkelijke indruk na. Op 6 juni beschreef Aartshertogin Maria-Christina in een brief aan keizer Leopold II de vonckistische oppositie als

"Une poignée de jeunes gens, philosophes français, qui veulent imiter l'Assemblée Nationale de Paris... dont les entreprises mal combinées, mal imaginées, échouent toujours par le manque de réflexion et par trop de précipitation... ce parti est au abois..." (183).

De bannelingen bleven echter verdeeld tegenover het grote doeltreffende machtsapparaat van hun tegenstanders, en de sympathisanten van Van der Meersch sloten zich niet massaal bij hen aan. Hierdoor bleef er van de democratische oppositie in Rijsel weinig meer over dan wat pamflettaire acties (184).

5.4 Afloop

Tegen november 1790 hadden de financiële moeilijkheden van de Verenigde Belgische Staten bijzonder grote proporties aangenomen (185). Tevens werd de militaire situatie onhoudbaar. Op 15 november riep het Congres de hele natie onder de wapens, maar het bezat geen enkele macht meer en het leger was totaal ontredderd. De Staten-Generaal ondernam nog een wanhoopspoging om de Oostenrijkse bezetting in extremis uit te stellen door aartshertog Karel, de derde zoon van keizer Leopold II, op 21 november tot groothertog van België uit te roepen. Tevergeefs : 3 dagen later werd Namen door de Oostenrijkse troepen bezet, en de Staten van Namen zagen zich verplicht het gezag van Leopold II weer te erkennen (186).

Op 26 november onderwierp de Westvlaamse Statenvergadering zich als eerste vrijwillig aan het Oostenrijkse regime (187). Van der Noot en Van Eupen vluchtten daarop naar de Verenigde Provincies. De 2de december werd Brussel officieel door de Oostenrijkers bezet, de 4de Mechelen, de 6de Antwerpen, de 7de Gent. Zonder noemenswaardig verzet viel de ene stad na de andere in handen van het Oostenrijkse leger (188). Daarmee kwam er een abrupt einde aan de onafhankelijkheid van de republiek.

De vrij grote basis van de oppositie in Vlaanderen laat echter veronderstellen dat de repressie van de Staten niet had kunnen blijven duren, en dat het initiatief weldra weer aan de volksmassa zou geweest zijn, die ontvankelijk bleef voor de vonckistische propaganda (189).

In die zin was de eerste Oostenrijkse Restauratie ironisch genoeg voor de conservatieven alsnog de beste garantie voor het behoud van de autoritaire, traditionele gevestigde machtsstructuren.

De oude orde werd niet, zoals menige vonckist in ballingschap hoopte, door Leopold II omvergeworpen, maar beveiligd (190). Dit gegeven scheen echter bij slechts weinig tijdgenoten ten volle te zijn doorgedrongen (191).

Voetnoten bij het hoofdstuk

5. Een comparatief onderzoek aangaande de publieke opinie in Brabant en Vlaanderen : december 1789 - april 1790.

(1) RUG 233 A 157 (1)

(2) RUG bib., G. 17553

(3) RUG 233 A 172 (45)

(4) "Remonstrances aux Etats de Brabant" KUL,B,A43974XIX2bis

(5) RUG, bib. G. 17260

(6) RA 1174 (23) doc 3309057

(7) RUG 233 A 117 (11)

(8) RUG 233 A 29 (4)

(9) KUL,B,A43978XIII p. 25

(10) Avb,biblio 3386/12

(11) RUG 233 A 160 (11)

(12) "Avis à la nation" Avb, biblio 3386/9

(13) KUL,BG,180C1/5/6

(14) Avb,biblio 3386/14

(15) Van de Staten van Vlaanderen, 5.4.1790 B.R.,R.P. LP8536C29

(16) KUL,BG,1C8/25 (9.4.1790)

(17) Réponse des citoyens Flamands à la lettre adressée à messeigneurs les Etats de Flandre par leur députés à Bruxelles" 12.4.1790 Avb, biblio B11/21

(18) RUG 233 A 206 (13)

(19) RUG 233 A 117 (38)

(20) RUG 233 A 93 (9)

(21) E. Defoort "Hendrik Van der Noot. Historiografische vingeroefeningen" in F. Vanhemelryck (red.) "Revolutie in..." ibid., p. 121-131 ; Voor de historiografie cf. M. Van Peel "De historiografie van de Brabantse Omwenteling" onuitgegeven licentiaatsverhandeling, RUG, 1971 ;

(22) F. Hennebert "Etude sur la république des Etats-Belgiques-unis" Extrait de la Revue Trimestrielle , 2e série,t. VII et VIII juillet 1865, p. 8 ;

(23) KUL,BG,180C1/5/24

(24) Gand, 8.4.1790 Avb,biblio 2/76/9

(25) "Le Brutus belgique" ULB dfp, LPB1797/77

(26) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 535 ;

(27) "Brief van de Kortryksaenen aen de gendsche vaderlanders" 21.4.1790 RUG 233 A 159 (14) en RUG bib. G.17429

(28) Rapport van J. Mayeur en J.B. Robyn : Avb, biblio 2176/29

Dit rapport werd door de statisten natuurlijk dadelijk geridiculiseerd : KUL,BG,180C5/15/19 en KUL,B,A43980/III

(29) Oostende, 16.4.1790 RUG 233 A 159 (2)

(30) RUG 233 A 160 (59) 

(31) F. Leleux "Gentse revolutionaire figuren" in "Ghendtsche Tydinghen, 1988, nr. 4, pp. 223 ;

(32) RUG bib. G. 17243

(33) RUG bib. G. 17839

(34) KUL,BG,180C5/16/13

(35) "Lieven Vaderlander !" Gend, 26.4.1790 in RUG fonds Vliegende Bladen, II.R.19

(36) 8.4.1790 ULB,dfp,LPB 1801/5

Bruxelles, 10.4.1790 KUL,B,A43979/IX2 ; KUL,BG,180C1/5/20

Bruxelles, 11.4.1790 KUL, BG,180C6/6/17

Bruxelles, 13.4.1790 KUL,B,A43979/IX

(37) ULB,dfp,LPB 1801/5 bibl. DLC (26.4.1790)

(38) "Propositions aux hauts & Puissants Seigneurs les Etats de Flandre touchant la translation de Vander Mersch en Flandre" 10.4.1790 Avb,biblio 815/16 ; "Lettre d'un membre du comité de Flandre à son ami" Gand, 19.4.1790 Avb, biblio 811/34

(39) KUL, BG,180 C1/5/38 Het comité-generael van Vlaenderen aen de Staten van Vlaanderen, Gent, 22.4.1790 RUG 233 A 20 (19)

Ook op 21.4.1790 drongen formuleerden ze in andere bewoordingen dezelfde eisen aan de Staten : RA1174(25a) doc. 3309137

(40) "Réponse a la Lettre adressée à Messeigneurs les Etats de Flandre, par leurs Députés à Bruxelles, en date du 3 avril 1790, signée De Grave, par des citoyens Flamands qui connoissent les sentiments de leurs braves Compatriotes" Gand, 12.4.1790 RUG bib. G. 17556 Gand, 17 mai 1790 ULB,dfp,LPB1802/7

(41) KUL,BG,180C1/5/37 (in generale vergaederinge van de Collatie der stad Gend, 26 april 1790)

(42) KUL,B,A43979/XXVI ; ULB,dfp,LPB 1804/20 Over diens activiteiten om Van der Meersch in vrijheid te laten stellen : KUL,BG,180C6/16/25 en RUG 233 A 56 (2) ; RUG 233 A 160 (51)

(43) Avb, biblio 2176/23 ; KUL,BG,180C6/6/18 (15.4.1790)

(44) RUG 233 A 160 (49) (Bruxelles, 16.5.1790)

(45) KUL,BG,180C1/5/34 (rapport van 21.04.1790)

(46) Gent 18.4.1790, RUG 233 A 20 (33)

Gent, 13.4.1790 Avb,biblio 811/27

cf. A. Vermast "Generaal..." ibid., p. 81 ;

KUL,B,A43979/XI

(47) Bruxelles, 9.4.1790 KUL,B,A43979/XII ; Bruxelles, 28.4.1790  Avb, biblio 811/36

(48) KUL,B,A43974/XVI

(49) KUL,BG,180C1/5/31

(50) "Lieven Vaderlander !" Gent, 26.4.1790 RUG fonds Vliegende Bladen II.R.19

(51) RUG 233 A 65 (9)

(52) "Lettre d'un membre du comité de Flandre a son ami" Gand, 19.4.1790 RUG 233 A 159 (2)

(53) RUG 233 A 159 (26)

(54) "Au peuple flamand par un gantois, ami de la paix et de la justice" RUG 233 A 189 (25)

(55) "Ce que l'honnête & vertueux citoïen Flamand peut & ne peut pas conçevoir" KUL,B,A43974/II ; KUL,B,A50803/VIII

(56) RUG 233 A 125 (16)

(57) KUL,BG,180C6/16/23

(58) ULB,dfp,LPB 104/20 ; KUL,BG,180C5/16/3 (Gent, 1790)

(59) 'broederlijke berisping van eenen goede borger van Gend aen zyne medeborgers' : RUG 233 A 93 (7)

(60) KUL,BG,180 C6/16/29 ; KUL,BG,180 C5/10/3

(61) RUG bib. G. 17293 ; KUL,BG,180C5/15/20 ; RUG bib. G. 17521

(62) RUG 233 A 159 (25)

(63) J.C.A. De Clerck, ibid., p. 118 ;

(64) RUG 233 A 189 (26) ; RUG bib. G. 14248

(65) S. Tassier "Figures..." ibid., p. 26 ;

(66) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) , p. 545 ;

(67) P. Verhaegen "Le conseiller..." ibid., p. 89-143 ;

(68) Avb, biblio 811/38bis Malines, 22.4.1790

Avb, biblio 3386/37 Malines, 1.5.1790

SAM,M796(a)C Malines, 28.5.1790

KUL,B,A28897/X 18.5.1790

(69) RUG 233 A 187 (29) ; KUL,B,A43981/VIII ; KUL,B,A43979/X ; KUL,BG, 180C1/5/2

(70) RUG 233 A 14 (8)

(71) "Het verraed van eene grouwelyke conspiratie in Vlaenderen" Gent, 30 mei 1790, RA1176 doc 3314150

(72) RUG 233 A 118 (14) (Yper, 29 .05.1790)

(73) Avb, biblio 815/20 (29.5.1790)

(74) RUG bib. G.17211

(75) RUG bib. G.17257 ; KUL,BG,180 c6/6/19 ; Avb, biblio 1985/48

(76) "Lettre d'un Bruxellois à Gand qui veut calmer l'agitation là en faveur de Van der Mersch" RUG bib. G.17440

(77) KUL,BG,180 C1/5/30 ; Avb, biblio 811/24 (april 1790)

(78) KUL,B,A43974/III ; RUG 233 A 172 (4)

(79) ULB,dfp,LPB 1802/7 (Gand, 17.5.1790)

(80) RUG bib. G. 17449 ("Les oligarques brabançons veulent perdre le general Vander Mersch" Gand, 19.04.1790)

(81) "Aen de inwoonders van het plat-land" Avb, biblio 8/2/20

Avb, biblio 815/23 (Oudenaarde 1.6.1790) ; "Den patriot, den vonckist en den fyge" RUG bib. G. 17520 p. 11

(82) Avb, biblio 811/38 ; KUL,BG,180C1/5/47 ( Kortrijk, 31.5.1790 )

(83) De Staeten van Vlaenderen (16.6.1790) RUG 233 A 119 (48)

Op bevel van de Staten van Vlaanderen wordt op 31 mei een mislukte poging ondernomen om J. de Meyere in hechtenis te nemen. De hertog van Ursel wordt diezelfde dag aangehouden en in de abij van Baudeloo opgesloten : D. Destanberg, ibid., p. 227-228 ;

(84) Officieel bericht uitgaande van de Staten van Vlaanderen verschenen in de Gazette van Gend (5 juni 1790). Als vijanden werden aanzien : de vonckisten, de verdedigers van generaal Van der Meersch en de Royalisten : D. Destanberg, ibid., p. 230 ;

(85) Yper, 27.5.1790 RUG 208 A 24 (6)

(86) SAM,M3137E

(87) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3), p. 536-537 ;

(88) RUG bib. G.17428

(89) J.F. Vonck "Onzzydige aenmerkingen" ibid., p. 138 ; Vonck zelf kon niet op de bijeenkomst aanwezig zijn wegens ziekte.

(90) L. François "Elite en gezag..." ibid., deel IV, p. 1593 ;

(91) J.C.A. De Clerck, ibid., p. 119 ;

(92) S. Tassier "les démocrates..." ibid., p. 380-381 ;

(93) "Réponse à la lettre de messieurs JF Vonck, JBC Verlooy, JB Weemaels, Antoine Daubremé et Sandelin" 1.6.1790 KUL,BA43980/XII ; Avb, biblio 3325/40

(94) (23.5.1790) KUL,B,A43979/XIII

(95) Avb, biblio 2903/50-77

(96) ULB, dfp. LPB,1804/24 ; Avb, biblio 2176/13 (Bruxelles, 9.4.1790) ; RUG 233 A 39 (8) (Brussel, 27.5.1790) ; KUL,B,A43973/XXXVII (Bruxelles, 12.5.1790)

(97) "Avis d'un avocat au conseil de Brabant" Avb,biblio 8/12/25

(98) Avb, biblio 812/39 (Bruxelles, 30.5.1790)

(99) RUG bib. G.17439

(100) RUG 233 A 118 (6)

(101) KUL,B,A43973/XXXIX (Brussel, 27.5.1790 door J.J. Chapel) & Avb,biblio 812/24 (Brussel, 29.5.1790 door J.B. Donroy)

(102) Laken, 1.7.1790 , smeekschriften aan de Staten van Brabant en aan H. Van der Noot RUG 233 A 118 (8)

(103) F. Vanhemelryck "Revolutie in..." ibid., p. 58-59 ;

ULB,dfp,LPB 1800/13

(104) "Den iver der inwoonders van het plat-land van Brabant" KUL,B,A43980/XIII (1.6.1790)

(105) C. Bruneel "L'adhésion populaire à la révolution: les campagnes brabançonnes en 1790" in Handelingen van het Colloquium, ibid. 1984, pp. 133-161 ;

(106) "Eenen pachter ende gegoeyden van de Meyereye van Grimbergen aan zijn vriend, inwoonder van de Meyereye van Merchtem" bekritiseert het beleid van Van der Noot en pleit voor een vertegenwoordiging van het platteland in de Staten van Brabant (17.5.1790) : Avb, biblio 810/17

(107) KUL,B,A43985/XIX ; RUG 233 A 172 (5) ; RUG 233 A 39

(108) KUL,BG,Q 180C2/1/1 ; Avb, biblio 2921/169

(109) Lettre de Mr. le C. de xxx à Bruxelles , 31/07/90 Avb, biblio 2390/4 ;

L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3), p. 618;

(110) KUL,B,A4398/XV ; KUL,BG,180C5/10/4

(111) KUL,BG, Fonds Mechelen, 4045

(112) "Aux vonckistes et aux Flamands" Avb, biblio 812/37

(113) Avb, biblio 1800/13

(114) "Zamen-spraak tusschen eenen patriot van Brussel en eenen Gendschen vonckist of Koning-gezinden, over den iegenwoordigen toestand der Stad Gent" KUL,B,A43979/III

(115) KUL,B,A43980/XXIII

(116) P. Poulussen "De persoonlijke kijk van Georg Forster -geleerde, wereldreiziger en politiek denker- op de Brabantse Revolutie" in F. Vanhemelrijck (red.) "Brabant in..." ibid., p. 171-207 ;

(117) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 543 ;

(118) RA 1173 (7b) doc 3302920

(119) J. Roegiers "De gedaantewisseling van het Zuidnederlands ultramontanisme, 1750-1830" in "De Kruistocht tegen het Liberalisme" , Leuven, 1983, p. 11-37 ;

J. Roegiers "Kerk en Revolutie onder de Brabantse Omwenteling" in F. Vanhemelryck (red.) "Brabant in..." ibid., p. 107-120 ;   (120) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 700 ;

(121) A. Tihon "Catholicisme..." ibid., pp. 108 ;

(122) L. François "Elite en gezag..." ibid., deel IV, p. 1638 ;

(123) Lettre d'un espion de qualité à son excellence Mr. Henri Vander Noot" Gand, 26 mai 1790 (Chez De Goesin) KUL,BG,180C1/5/15

(124) KUL,A43978/VIII Gand, 1790

(125) RUG bib. G. 17573 Gent, 1790

(126) KUL,B,A43980/XXVII (augustus 1790)

(127) RUG bib. G. 17839

(128) RUG 233 A 56 (24)

(129) RUG 233 A 163 (15)

(130) Bruxelles, 6.8.1790 KUL,B,A28912/VIII

(131) "Adresse a la collace de la ville de Gand par plusieurs de ces concitoyens" RUG 233 A 189 (48) ; RUG bib. G. 17520 ; KUL,B,A43980XV ; RUG 233 A 163 (24) (Gent, 1 july 1790)

cf. ook de analyse van L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3), p. 619-622 en p. 631-633

(132) KUL,B,A43980/XIX1 ; KUL,B,A43980/XIX3

(133) ULB,dfp,LPB 1804/11 (29.7.1790)

(134) RUG bib. G. 17303 ; RUG bib. 17820 ; RUG bib. G. 17348

(135) Gand, 30.08.1790 , KUL,BG,180C1/4/20 p. 5

(136) RUG 233 A 22 (35) ; KUL,B,A4381/XVI ; KUL,B,A43981/I

(137) Gent, juni 1790  RUG 233 A 163 (23)

(138) RUG 233 A 119 (48)

(139) ULB,dfp,LPB 1804/8

(140) KUL,BG,180C5/15/23 (Gand, 26.6.1790)

(141) 'Discours en faveur des Etats de Flandre contre la Collace de Gand qui s'arroge un pouvoir qu'elle ne peut légalement exercer' RUG bib. G. 15076

(142) L. Dhondt "De andere Omwenteling..." ibid., pp. 176-177 ;

(143) RUG 233 A 56 (34)

(144) "Republike praet voor den derden staet. Tot Gent en alom in de andere steden van Vlaenderen bij de voornaemste republike-drukkers" Gend, 1790 is een pleidooi voor de Collatie : KUL,B,A43980/XX

(145) "Zamenspraak tusschen een patriot van Brussl en eenen Gendschen Vonckist" KUL,B,A43979III

(146) D. Destanberg "Gent onder..." ibid., p. 236 ;

(147) KUL,B,A43974XIV

(148) P. Verhaegen "Le conseiller..." ibid., p. 192 ;

(149) "Laeste vermaenige aen het gendsch volk" KUL,B,A43980/XXIII

"Republiekenpraet te Gend" RUG bib. G.17504

(150) D. Destanberg "Gent onder..." ibid., p. 237-240 ;

Over de mislukte poging van de Staten van Vlaanderen om de hertog aan de Staten van  Brabant uit te leveren : KUL,B,A28912/VII (verslag van baron de Coppens 24.7.1790).

(151) RUG bib. G. 17602

(152) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 612-614 ;

(153) KUL,BG,180C6/16/30 ; D. Destanberg, ibid., p. 241 ;

(154) H. Balthazar "Structuren en mutaties bij het politiek personeel. Een studie van het sociaal wisselingsproces te Gent in de vormingsjaren van de Hedendaagse Tijd (1780-1848)" , onuitgegeven doctoraatsverhandeling, RUG, 1970, deel 2, p. 533-536 ;

(155) Y. Vanden Berghe "Jacobijnen..." ibid., deel 1, p. 397-98;

L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 694-96;

(156) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 624 ;

(157) KUL,B,A43980/XXIII ; Avb, biblio 813/11 ; RUG 233 A 93 (7); KUL,BG,180C1/4/20 (Gand, 30/8/1790) ; KUL,BG,180C5/15/25 (20/8/1790).

(158) D. Destanberg "Gent onder..." ibid., p. 251-254 ;

(159) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) , p. 605 ;

(160) Een treffend voorbeeld is hiervan de openlijke beschuldiging dat J.B. Goethals, schepen van de keure te Gent, als vonckist beschuldigd wordt (2.11.1790) Avb, biblio 2176/37

(161) Aangaande de verschillende fracties in Gent cf. het dagboek van Malingie, sedert 1785 secretaris van de St. Pietersabdij : D. Destanberg "Gent onder..." ibid., p. 214-216 ;

(162) "La quinzième leçon" RUG 233 A 94 (6)

(163) "Les sept peaumes penitentiaux par des vonckistes" Avb, biblio 3385/29

(164) RUG 233 A 212 (52) (Brussel, 14.7.1790) ; SAM, M1813 (b) A ; SAM, M1813 (b) B (Mechelen, juli 1790) ; RUG 233 A 121 (1) (Leuven, 15.7.1790) ; RUG 233 A 147 (49) ; RUG 233 A 121 (7) ; RUG bib. G.17819 ; RUG bib. G. 17848 ; KUL,B,A43974/XXVII ;

(165) Ch. Terlinden "Un triophe éphémère, les cortèges de la Saint-Henri à Bruxelles en l'honneur de Van der Noot" in Le Folklore brabançon, CXCIII, 1972, pp. 67-74 ;

(166) J.J. Heirwegh "La fin de l'Ancien Régime et les révolutions" in H. Hasquin (e.a.) "La Belgique Autrichienne 1713-1794" Bruxelles, 1987, p. 492 ;

(167) Avb, biblio 3386/46

(168) RUG bib. G. 17886 (Gent, 1790) ; RUG 233 A 123 (44) (Bruxelles, octobre 1790) ; RUG 233 A 125 (16) ; KUL,B,A43981/XVI (Gand, 22.07.1790) ; RUG bib. G.17614

(169) A. Capaert "Courte histoire d'une jeune armée révolutionnaire ou les troupes de la Révolution brabançonne (1789-1790)" in Le Folklore brabançon, CCLXIII, sep. 1989, pp. 194-228 ;

(170) RUG bib. G. 17558 (Bruxelles, 23.11.1790)

(171) Ch. Terlinden (éd.) "Mémoire concernant l'organisation de l'Armée des Etats-Belgiques-Unis, adressé par le général Dumouriez au Congrès Souverain, le 22 juillet 1790" in Bulletin de la Commission Royale d'Histoire, 100, 1936, pp. 209-226 ;

(172) L. François "Elite en gezag..." ibid., deel III, p. 1068;

cf. ook de Gazette van Gent, 28 augustus 1790 in D. Destanberg "Gent onder..." ibid., p. 246 ;

(173) "Vrij of dood" 233 A 125 (16)

(174) "Waarom zijn wij niet vicorieus ?" Mechelen, 1790 SAM,M764(a)

(175) Avb, biblio 809/7 (Gent, 23.11.1790)

(176) "Note remise aux deux premiers ordres des Etats de Brabant par les nations" 5.11.1790 Avb, biblio 1985/19

(177) RUG 233 A 124 (39) ("Le vrai Belge" Bruxelles, 6.11.1790)

(178) KUL,B,A43978/XI

(179) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3), p. 547-548 ; Nog in december 1790 vroegen de vonckisten aan Leopold II om nieuwe vertegenwoordigers van de Staten te laten verkiezen: Avb, biblio 818/4

(180) P. Verhaegen "Le conseiller d'état..." ibid., p. 196 ;

(181) "Projet de Représentation de la part des Habitans des Provinces Belgiques à Sa Majesté Le Roi de Hongrie" Août 1790 KUL,B,A43974/XXIX

(182) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) , p. 698 ;

(183) F. Vanhemelryck "Revolutie in..." ibid., p. 60 ;

(184) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) , p. 549 ; bv. "Grieven tot laste van de staeten van Brabant" (27.11.1790) : KUL,B,A 28901/I ; "H. Vandernoot ontmaskert !" KUL,BG,180C5/10/1

(185) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 686-693 ;

(186) F. Vanhemelryck "Revolutie in..." ibid., p. 61 ;

(187) E. Defoort "De Staten van West-Vlaanderen 1787-1791" onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KUL, 1965, p. 97 ;

(188) L. Stroobant "La révolution brabançonne à Gand, d'aprés le journal de Schamp" in Petite Revue illustrée de l'art et de l'archéologie en Flandre", IV, 1903, pp. 146 ;

(189) "Aen de vaderlanders" door kanonik Petit (7.11.1790) is een veroordeling van het staatse regime en een oproep tot het Vlaamse volk om haar eigen vertegenwoordigers te kiezen, met de Collatie als voorbeeld : ULB,dfp,LPB 1804/9 (190) L. Dhondt "Verlichte monarchie..." ibid., deel VII (3) p. 707 ;

(191) B.J. Sym was duidelijk een uitzondering : als vonckist waarschuwde hij terdege voor het gevaar van een Oostenrijkse restauratie (27.10.1790) : ULB,dfp,LPB 1804/7