Boeddhisme en ecologie

mogelijke kruisbestuivingen voor ontwikkeling?

Jeroen Watté

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Departement Sociale en Culturele Antropologie
voor het behalen van het diploma van de Aanvullende Opleiding Culturen en Ontwikkeling

Academiejaar: 1999-2000

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN

Promotor: Prof. Dr.  F. De Boeck
Prof. dr. C. Cornille

The religion of the future will be a cosmic religion. It should transcend personal God and avoid dogma and theology. Covering both the natural and the spiritual, it should be based on a religious sense arising from the experience of all things natural and spiritual as a meaningful unity. Buddhism answers this description. ... If there is any religion that could cope with modern scientific needs it would be Buddhism.

        -- Albert Einstein

Dankwoord

1 INLEIDING

2 KORTE SAMENVATTING VAN HET BOEDDHISME

    2.1 LEVEN EN LEER VAN DE BOEDDHA

    2.2 DE THERAVADATRADITIE

    2.3 DE MAHAYANATRADITIE

3 OMKADERING

    3.1 SCHUMACHERS SMALL IS BEAUTIFUL

    3.2 SPIRITUALITEIT EN ONTWIKKELING

    3.3 WETENSCHAP EN WAARDEN IN ONTWIKKELING

    3.4 RELIGIE - NIEUWE FYSICA - SYSTEEMDENKEN : INHERENTE PERCEPTIEWIJZIGING?

    3.5 HET ECOZELF EN DE BOEDDHISTISCHE EPISTEMOLOGIE

    3.6 MENSELIJKE ECOLOGIE EN RELIGIE

    3.7 MILIEUETHIEK

    3.8 METHODOLOGISCHE PROBLEMEN

4 BOEDDHISME EN ECOLOGIE

    4.1 DE NATUUR IN HET LEVEN VAN DE BOEDDHA EN DE SANGHA

    4.2 DE JATAKAVERHALEN: MILIEUEDUCATIE AVANT LA LETTRE?

    4.3 CONCEPT VAN HET NIET-ZELF EN DE HIËRARCHIE VAN HET MEDEDOGEN

    4.4 KOSMOLOGIE VAN HET "JUWEEL NET VAN INDRA": ONDERLINGE VERBONDENHEID

    4.5 HET EERSTE VOORSCHRIFT: NIET-DODEN/LIEFDEVOLLE VRIENDELIJKHEID

5 KRITIEK

6 GEVALSTUDIE: THERAVADA BOEDDHISME IN THAILAND

    6.1 PRE-MODERNITEIT EN DE LAATSTE DECENNIA

    6.2 ECOLOGISCHE HERMENEUTIEK VAN BUDDHADASA EN DHAMMAPITAKA

    6.3 ROL VAN MONNIKENGEMEENSCHAP IN EEN GROEN THAILAND

7 GEVALSTUDIE: ECOBOEDDHISME IN HET WESTEN

    7.1 WEERSTAND TEGEN MODERNITEIT EN GROEIMANIE

    7.2 COMPLEXITEIT VAN HET KARMA IN HET MODERNE PRODUCTIESYSTEEM

    7.3 CREATIE VAN ECOLOGISCHE GEMEENSCHAPPEN

8 CONCLUSIE

9 NAWOORD

10 REFERENTIES

Samenvatting

Als snelstgroeiende religie in het Westen wordt boeddhisme steeds meer een levensfilosofie genoemd. Vaak werd de filosofie los gezien van een ethiek en praktijk, maar met de komst van boeddhisten naar het Westen is gebleken dat de filosofie niet zonder praktijk kan. Inherent hieraan is een ethiek waarvan, als gevolg van een groeiend besef van de omvang van de ecologische crisis, het ecologische aspect grondige studie vereist. In de paper wordt het theoretisch denkkader geschetst voor gelijkenissen tussen boeddhistische principes en westerse ecologie. De bedoeling is om na te gaan of er in het boeddhisme elementen zijn die kunnen bijdragen tot een milieuethiek (of morele ecologie). Hiertoe wordt eerst het verband tussen wetenschap, waarden en ontwikkeling verkend. De bevindingen van de hedendaagse wetenschap impliceren een wijziging in perceptie, die resoneert met het boeddhistisch zelfconcept. Perceptie van de omgeving is in grote mate cultureel bepaald, bijgevolg wordt de relatie tussen religie en menselijke ecologie nagegaan.

De houding tegenover de natuur in het boeddhisme wordt bestudeerd aan de hand van secundaire bronnen, die zowel het leven als de leer van de Boeddha trachten te analyseren op ecologisch relevant gedachtengoed. In dit proces zijn een aantal methodologische problemen aan de orde, die ondermeer betrekking hebben op de historische complexiteit en variabiliteit binnen het boeddhisme, verschillen tussen idee en praktijk van de religie, en de lokale culturele bodem waarin het boeddhisme is geworteld. Door middel van verhalen en symbolen wordt getracht licht te werpen op hoe boeddhisten de natuur ervaren. Ook de kosmologie en het eerste voorschrift van geweldloosheid wordt toegelicht. Voorts komt ook een kritische stem aan bod met antwoord vanuit de traditie.

Aan de hand van twee gevalstudies (in het Oosten en het Westen), worden verschillende discours belicht van milieu-activisten, monniken, en mensen met authoriteit binnen het boeddhisme. Weerstand van boeddhistische gemeenschappen tegen de westerse moderniteit bedient zich van een alternatief discours voor ontwikkeling. De beweging van de ecologiemonniken in Thailand wordt besproken, waarbij het boomwijdingsritueel gekaderd wordt in een ecologische en sociaal geëngageerde activisme, dat gebruik maakt van het boeddhistische gedachtengoed om aan cultuurvernieuwing te doen op gebied van educatie, spiritualiteit en levensstijl. De activisten proberen sommige principes te vertalen, aangepast aan een hedendaagse context.

Voorlopig wordt geconcludeerd dat boeddhisme geen milieuethiek heeft, omwille van de visie van het continuüm van alle leven, maar een milieuethiek is, doordat deugden ook toepasselijk zijn op niet-menselijk leven.