DEEL II: CORPUS

Hoofdstuk 4. Tussen geboorte en overlijden: demografische transities binnen de cohorte.

In dit hoofdstuk wil ik stilstaan bij de keuzes die de cohorteleden maken op ‘demografisch’ vlak. Het gaat om beslissingen inzake huwelijk, gezin en migratie. Ik zal onder andere focussen op de partnerkeuze, de mogelijke drijfveren van de celibatairen, beslissingen inzake gezinsgrootte en –samenstelling en het opteren van sommigen voor migratie. Tussen die keuzes die een transitie van het ene naar het andere stadium teweegbrengen, kunnen verbanden bestaan. Zo kan de uitwijking naar een andere gemeente het gevolg zijn van een huwelijk met een partner van buiten de dorpsgrenzen. Het ligt voor de hand dat ik ook steeds oog zal hebben voor deze mogelijke relaties. Bovendien acht ik het nodig aandacht te besteden aan enkele demografische aspecten die niet onmiddellijk aan een ‘keuze’ onderhevig zijn, maar die de keuzes wel beïnvloeden. Een voorbeeldje kan dit duidelijk maken: twee vrouwelijke cohorteleden, Justina De Bruycker (Id 41) en Viergenie Martens (Id 140), zijn geestelijk niet volledig in gezond[1]. Dat hypothekeert natuurlijk hun kansen op de huwelijksmarkt: geen van beide zal ooit huwen. Het meest drastische aspect dat de keuzemogelijkheden beperkt is de mortaliteit. Daarom zal ik hieraan eerst een korte paragraaf wijten.

§1. Mortaliteit

Het leven, zelfs in de puur biologische zin van het woord, biedt niet voor iedereen dezelfde kansen. Er treden verschillen op naargelang geslacht, leefomgeving,... Deze ongelijkheid manifesteert zich al vanaf de eerste levensmaanden.

Tijdens het eerste levensjaar heeft men als jongen immers meer kans om te overlijden dan als meisje. Bij de geboorte bedraagt de seksratio (de verhouding jongens ten opzichte van 100 meisjes) immers gemiddeld 105. Tijdens het eerste levensjaar wordt het evenwicht tussen de seksen hersteld. De lezer heeft al gezien dat voor de cohorte van 1830/31 een verstoorde situatie optreedt met een seksratio van amper 87. Toch sterven ook meer jongens in de eerste twaalf maanden na geboorte, zo blijkt uit Tabel 4.1. Tijdens de kinder- en jeugdjaren ligt de mortaliteit bij meisjes dan weer wat hoger. Volgens Devos is dat te wijten aan de benadeling van meisjes door de ouders[2]. Deze achterstelling is het resultaat van de beïnvloeding door de heersende culturele en economische normen.

Ze uit zich in de dubbele werklast die op de schouders van meisjes wordt gelegd: naast het werk buitenshuis worden zij ook deels met  het huishouden belast. Zo worden zij vaker aan infectieziekten blootgesteld. Ook moeten zij het beste voedsel ontberen ten voordele van de vader en zoons des huizes, zodat ze ook vatbaarder zijn voor die infecties. Vanzelfsprekend worden de armere gezinnen hier het meest getroffen. Op volwassen leeftijd blijken de mannen dan weer kwetsbaarder te zijn. Bij de ouderen tenslotte zijn de hogere cijfers voor vrouwen te wijten aan het feit dat op dat moment nog meer vrouwelijke dan mannelijke cohorteleden in beeld zijn.

Wat de spreiding doorheen het jaar betreft, voldoet deze Asseneedse cohorte vrij goed aan het in hoofdstuk 3 aangehaalde algemene beeld met een overwicht aan overlijdens in het voorjaar en het vroege najaar. De ouderlingen sterven ook vooral in het voorjaar, terwijl bij de zuigelingen (-1 jaar) vooral de nazomermaanden september en oktober een piek vertonen.

De hoge cijfers voor de zuigelingensterfte in het geheel zijn trouwens opvallend. Ik moet wel opmerken dat het aandeel enigzins overdreven is omdat op latere leeftijd heel wat mensen verhuizen. Dat neemt echter niet weg dat al een groot aantal cohorteleden voor hun eerste verjaardag sterft. Ik maak onderscheid tussen de overlijdens binnen de eerste maand na de geboorte en deze die binnen de rest van het eerste levensjaar vallen. Dat houdt verband met het onderscheid tussen endogene en exogene sterfte. Verdere uitleg hieromtrent wordt in de volgende paragraaf onder het deeltje ‘overlevende kinderen’ verschaft. Hier wil ik enkel kwijt dat endogene sterfte vooral te wijten is aan biologische factoren, terwijl exogene sterfte juist door omgevingsfactoren wordt veroorzaakt. De endogene sterfte bedraagt hier ten opzichte van het aantal levendgeborenen 4,9% voor de meisjes en 14,4% voor de jongens. Het cijfer voor de meisjes is aan de lage kant, dat voor de jongens aan de hoge kant. Eén van de biologische factoren is dus het herstel van de balans tussen de geslachten. De waarden voor de exogene sterfte bedragen 16,6 en 14,4%. Dat zijn middelmatige cijfers. De oorzaak ligt waarschijnlijk in het feit dat Assenede zowel polders als zandgebieden bezit. In de poldergebieden is een hoog cijfer normaal wegens het verminderd toedienen van borstvoeding door vrouwen die op de grote bedrijven werken. In zanderige regio’s met meer thuisarbeid zorgt de langdurige borstvoeding wel voor lagere cijfers. Een indeling naar het hoofdberoep van het gezinshoofd leert dat zowel endogene als exogene sterfte in alle beroepsgroepen voorkomen (Bijlage 4). De enige opvallende vaststelling die ik uit deze indeling kan trekken, is dat de exogene sterfte erg vaak in de textielsector optreedt: maar liefst zeven keer op een totaal van 45 sterfgevallen. Het gaat in dze gevallen bovendien vaak om onwettige moeders. Dat wijst erop dat de armoede in deze groep begin jaren dertig al erg groot moet zijn: blijkbaar kan men de zuigelingen niet voldoende voeden. Een indeling maken volgens inkomen, is niet mogelijk omdat ik niet voor alle vaders gegevens heb over het inkomen en de info die er wel is, pas beschikbaar is vanaf 1838 en dan zijn de cohorteleden al enige tijd gestorven (zie Hoofdstuk 6).

§2. Gezin, huwelijk en migratie

In het dagelijks leven van individuen neemt het gezin een dominante positie in. Het gezin vormt een (tijdelijk) emotioneel en economisch geheel. In verband met de affectieve bindingen binnen het gezin, die voor het individu zeker een erg belangrijke rol spelen, hebben onderzoekers zich lange tijd blind gestaard op ideaaltypes[3]. Slechts recentelijk is daar onder invloed van de antropologie verandering in gekomen. Andere onderzoekers hebben het affectieve aspect echter helemaal terzijde gelaten en zagen het gezin vooral als een puur economisch samenwerkingsverband[4]. Een zuiver economische benadering schiet echter te kort. Niet enkel de complexe verhouding tussen economie en affectie, maar ook  de heersende sociale en culturele normen hebben invloed op de relaties binnen en op het handelen van gezinnen[5]. Via de levensloopanalyse kunnen ook andere dan economische variabelen in rekening worden gebracht en kan de brug worden geslagen tussen de economische, sociologische, demografische en sociaal-culturele benadering van het gezin[6]. Toch laat de aard van de hier gebruikte bronnen dat slechts in beperkte mate toe.

Een hele tak van de historische wetenschap houdt zich al vijfendertig jaar lang bezig met de ‘gezinsgeschiedenis’. De ‘Cambridge Group for the History of Population and Social Structure’ onder leiding van Laslett en Wall voerde jarenlang de toon aan en zorgde voor een aantal ophefmakende vaststellingen. Na verloop van tijd werd echter duidelijk dat begrippen zoals ‘gezin’ en ‘familie’ niet eenduidig te interpreteren zijn. Vooreerst is het niet volledig duidelijk wie als ‘gezinslid’ beschouwd kan worden[7]. Ten tweede moet de onderzoeker rekening houden met het feit dat de samenstelling en organisatie van gezinnen voortdurend aan veranderingen onderhevig zijn. Ten derde verdienen ook de interne machtsverschillen binnen voordien als homogeen en egalitair beschouwde gezinnen aandacht. Op de eerste vraag, namelijk wat eigenlijk onder een gezin kan worden verstaan, lijkt het voorlopig het beste om een tweeledig antwoord te geven[8]. Enerzijds kan de onderzoeker het belang van de verwantschapsbanden centraal stellen. Dan spreken we van ‘familienetwerken’. Deze benadering volstaat echter niet. Daarom moet ook het aspect van de co-residentie, dat op zichzelf ook niet voldoende als criterium voor het ‘gezin’, in rekening worden gebracht. Deze aanpak resulteert in de studie van ‘huishoudens’. In mijn onderzoek is het op basis van de bronnen eerder logisch dat ik eerder de ‘huishoudelijke’ benadering verkies. De tellingen en bevolkingsregisters nemen immers het huishouden als basis. Omdat ik echter de complexiteit van de werkelijkheid zoveel mogelijk wens te respecteren, acht ik het ook nodig waar mogelijk rekening te houden met de verwantschapsbanden. Bij tijdelijke migratie, bijvoorbeeld als dienstbode, primeert het verwantschapscriterium op dat van de co-residentie. In veel gevallen vallen huishouden en familienetwerk samen (de zogenaamde ‘kerngezinnen) en kan zonder aarzeling van een ‘gezin’ worden gesproken. Door de toepassing van het levenslooponderzoek is het mogelijk deze laatqte aspecten samen te behandelen.

2.a. burgerlijke staat en de timing van transities

   burgerlijke staat per leeftijdsfase

Het huwelijk, of beter: het feit of men al dan niet huwt, bekleedt een centrale positie in dit hoofdstuk. Het aangaan van een officiële verbintenis met de partner wordt doorgaans immers als doorslaggevende factor beschouwd bij de gezinsvorming. Het is in kader van het verdere betoog dan ook van belang het aandeel van de celibatairen, gehuwden en weduwen/weduwnaars per leeftijdsfase te kennen.

Aan de hand van de bevolkingsregisters en de akten van burgerlijke stand is het mogelijk hiervan een overzicht te geven (Tabel 4.2 en 4.3). Ik werk met persoonjaren omdat het mogelijk is dat iemand slechts gedurende korte tijd gehuwd of weduw(e)/(naar) is, waardoor deze tussentijdse mutaties uit beeld blijven. Enkel de gegevens over cohorteleden die minstens tot hun 20^ste gevolgd zijn, zijn in de tabel verwerkt. Enkel de reëel gevolgde jaren zijn in rekening gebracht: tijdelijk afwezigen worden dus ook tijdelijk niet gevolgd. De percentages werden berekend door het aantal persoonsjaren per categorie te plaatsen tegenover het totaal aantal persoonjaren van dezelfde sekse dat op dat moment nog ‘reëel’ in beeld is. Naarmate de tijd vordert, worden de procentuele waarden minder bruikbaar wegens de kleine aantallen. Dezelfde telling, maar dan in personen vindt de lezer in Bijlage 5.

De ontwikkelingen die zich voordoen, zoals uit nevenstaande tabellen blijkt, roepen weinig verbazing op. Bij de vrouwen stijgt het aandeel van de gehuwden tussen hun 20^ste en 40^ste en tekent zich een ongeveer omgekeerd evenredige daling van het aandeel ongehuwden af. De mannen kennen eenzelfde evolutie, maar met één leeftijdsfase vertraging. Aangezien de gemiddelde huwelijksleeftijd bij het eerste huwelijk in het derde kwart van de 19^de eeuw voor vrouwen op 28 à 29 jaar ligt en voor mannen rond de 30 à 31 (cfr. infra) is deze stijging van de groep gehuwden niet verwonderlijk. Wat ook geheel aan de verwachtingen voldoet is het feit dat in de jongste leeftijdsfases nog geen weduwen en weduwnaars voorkomen: het sterfterisico ligt er lager en hoe jonger men zijn/haar partner verliest, hoe meer kans dat men hertrouwt (zie ook verder). Dat er meer weduwen zijn dan weduwnaars ligt volgens mij zeker niet alleen aan de mindere kansen op een nieuwe partner die de rurale maatschappij aan vrouwen biedt, maar vooral aan het simpele feit dat er minder mannen dan vrouwen in beeld zijn (zie Tabellen 2.1. tot en met 2.3.). Vooral vanaf de leeftijd 30-34 tot en met 65-69 is het aandeel ‘zichtbare’ mannen beduidend kleiner. Dit laatste acht ik ook verantwoordelijk voor het kleiner aandeel celibatairen bij de mannen dan bij de vrouwen. Dat is immers de enige opmerkelijke vaststelling die men in verband met dit overzicht van de burgerlijke staat zou kunnen maken. Het definitief celibaat is in de 19^de eeuw op het platteland namelijk vooral een mannenzaak. Het economisch klimaat was voor ongehuwde vrouwen in die mate ongunstig dat velen naar de stad emigreren. Op de vraag naar het waarom van de grotere mannelijke afwezigheid zal ik in de loop van de uiteenzetting een antwoord trachten te formuleren.

   leeftijd bij eerste huwelijk

Voorgaand globaal overzicht had geen aandacht voor het gemiddelde tijdsverloop tussen de transities die de burgerlijke staat bepalen. Nochtans is het onderzoek naar de timing van de events één van de belangrijkste onderzoeksvragen binnen de levensloopanalyse. Ik moet er dan ook even bij stil staan.

De eerste mogelijke overgang betreffende de burgerlijke staat vormt het eerste huwelijk. Over de West-Europese huwelijksleeftijd in de 18^de en 19^de eeuw is al heel wat inkt gevloeid[9]. Dit demografische aspect werd bijna uitsluitend vanuit economische gronden verklaard: men huwt pas wanneer men economisch op eigen benen kan staan. In een klimaat van peasants betekent dat: wanneer men over een voldoende stukje grond beschikt. Dat houdt in dat men vaak maar kan huwen na het overlijden van de vader. Dat is dus op vrij late leeftijd. Dit restrictieve huwelijkspatroon wordt ook Malthusiaans genoemd. De belangrijkste rivaliserende theorieën betreffende het Vlaamse platteland zijn toe te schrijven aan respectievelijk Franklin Mendels en Chris Vandenbroeke. Mendels meent dat het toegenomen aandeel van loonarbeid, in de vorm van huisnijverheid, in het karige gezinsinkomen in de 18^de eeuw een daling van de huwelijksleeftijd veroorzaakt. Door het aanvullende inkomen moet men niet meer te wachten op het ouderlijke stukje grond. Een nog kleiner lapje volstaat. Vandenbroeke toont aan dat die daling zich voor het einde van de 19^de eeuw niet voordoet. De verpaupering vanaf het einde van de 18^de eeuw veroorzaakt zelfs een stijging van de huwelijksleeftijd: laat huwen is in een maatschappij zonder efficiënte contraceptiva een manier om het aantal kinderen per gezin te beperken en zo verdere verarming tegen te gaan. Verschillende micro-onderzoeken bevestigen deze vaststelling. Met de industrialisatie tijdens de tweede helft van de 19^de eeuw zet zich op Belgisch niveau wel al een trend van afnemende huwelijksleeftijd in, maar in Vlaanderen, en zeker in de provincie Oost-Vlaanderen, blijven de waarden nog enkele decennia hoog. In de jaren 1850 is de gemiddelde waarde voor Vlaanderen 29,7 jaar[10]. Sommigen wijten dit aan historisch-culturele factoren. Deze culturele benadering, waarin de heersende huwelijkscodes centraal staan, wint de laatste tijd aan belang[11]. Het Oost-Vlaamse Assenede bedraagt de gemiddelde huwelijksleeftijd bij het eerste huwelijk voor de periode 1841-50 26,5 jaar bij de vouwen en 30,5 jaar bij de mannen[12]. In 1900 is dat respectievelijk 26 en 29,2 jaar[13]. Ook hier blijft het patroon van hoge huwelijksleeftijd dus doorheen de 19^de eeuw overeind.

Over 45 vrouwelijke en 33 mannelijke cohorteleden kan ik met zekerheid zeggen dat zij minstens één keer trouwen. Dus op zijn minst 69,2% van de vrouwen en 50,8% van de mannen die op hun 20^ste nog in beeld zijn brengen een deel van hun leven door als gehuwd persoon[14]. Van 42 vrouwen en 32 mannen is ook geweten wanneer dat eerste huwelijk plaatsvindt. De gemiddelde huwelijksleeftijd bij het eerste huwelijk bedraagt bij de vrouwelijke cohorteleden 28,6 jaar. Bij de mannelijke is dat 31,6 jaar. Verdeeld over vijfjaarlijkse leeftijdsfases ziet de verspreiding van het aantal huwelijken per leeftijd er als volgt uit:

De meeste vrouwen huwen de eerste maal tussen hun 25^ste en 29^ste, de meeste mannen tussen hun 30^ste en 34^ste. Bekeken vanuit bovenstaande historische schets is dit niet verwonderlijk.

Bron: bevolkingsregisters/huwelijksakten

In een maatschappij waar de economische omstandigheden sterke invloed uitoefenen op de leeftijd bij het eerste huwelijk is het niet ondenkbaar dat de beroepssituatie van de ouders die huwelijksleeftijd ten dele bepaalt. Voor 39 vrouwelijke en 30 mannelijke cohorteleden is de huwelijksleeftijd en het beroep van minstens één van de ouders gekend. Wanneer het beroep van de vader gekend is (66 van de 69 gevallen), gebruik ik die vermelding, ook al is de vader reeds gestorven. Het beroep van de moeder is immers enkel gekend via de bevolkingsregisters en daar kent men aan die vrouwen meestal het beroep van hun echtgenoot toe, als zij als niet als ‘huisvrouw’ vermeld staan. Het beroep van de vader is nauwkeuriger weergegeven en ken ik ook uit de geboorteakten en de kiezerslijsten.

Op de indeling van de beroepen in categorieën, zoals in deze tabel, kom ik in de eerste paragraaf van Hoofdstuk 5 terug. Onderzoeken leren dat de ‘hogere’ socio-economische groepen tijdens de 19^de eeuw gemiddeld iets later huwden dan de lagere[15]. Vooral boeren zouden laat huwen, terwijl ongeschoolde arbeiders het vroegst zouden trouwen. Uit nevenstaande tabel blijken hier toch enige  afwijkingen van dit algemene beeld aan de orde te zijn. Vooreerst is duidelijk dat dochters van landbouwers en ambachtslui gemiddeld iets vroeger huwen dan het totale gemiddelde. Arbeidersdochters en dochters uit de gediversifieerde tertiaire sector huwen iets later. Er lijkt voor de meisjes dus eerder een omgekeerd patroon aan de orde. Bij de mannen ligt het nog anders. De waarden voor landbouwers- en arbeiderszonen liggen hoger dan de leeftijden uit de andere groepen. Aangezien de meeste werklui vermoedelijk ook in de landbouw werkzaam zijn, kan ik grofweg stellen dat zonen uit de primaire sector later huwen dan diegene uit de secundaire en tertiaire sector.

Het feit of men al dan niet als dienstbode werkzaam is voor het huwelijk doet daarbij voor de mannen weinig ter zake. Voor de 13 vrouwen die voor hun huwelijk als bode werken, bedraagt de gemiddelde eerste huwelijksleeftijd 29,5 jaar. Dat is iets hoger dan het algemene gemiddelde en zou kunnen wijzen op een invloed. De tendens is echter te zwak om hierover uitspraken te doen. Voor de 7 mannen in deze situatie is dat 31,8 jaar. Het cijfer van de mannen komt dus overeen met het algemene gemiddelde. Bij de mannen beïnvloedt het al dan niet werken als dienstbode de huwelijksleeftijd schijnbaar niet.

Of men al dan niet geletterd is, schijnt voor de vrouwen weinig invloed te hebben op hun huwelijksleeftijd. Een vrouwelijk cohortelid dat kan schrijven huwt gemiddeld op 28,3 jaar. Een ongeletterd iemand op 28,3 jaar. Bij de mannen is er wel een klein verschil: wie niet geletterd is, huwt gemiddeld op 30,8 jaar, terwijl het cijfer voor degenen die kunnen lezen en schrijven 32,25 bedraagt. Mannen met een grotere intellectuele bagage huwen dus iets later.

Bij acht eerste huwelijken is de partner van de vrouwelijke cohorteleden een weduwnaar. Dit komt neer op 18,2% van het aantal geattesteerde eerste huwelijken bij de vrouwelijke populatie. Dit is een normaal cijfer: door een daling van de sterfte stijgt het aantal zuiver eerste huwelijken tijdens de tweede helft van de 19^de eeuw van ongeveer 66 naar ongeveer 80%[16]. In zeven gevallen is het beroep van de ouders bekend. Het gaat om vier dochters van werklui, twee dochters uit de tertiaire sector en een onwettig kind van een spinster. Aangezien werklui het grootste deel van de bevolking uitmaken, kan ik uit deze kleine aantallen niet besuiten dat er een zekere band zou bestaan tussen beroep en de burgerlijke staat van de eerste mannelijke huwelijkspartner. Vier keer is de vrouw jonger dan 30, vier keer ouder dan 34. Vanuit deze cijfers kan men dus ook niet besluiten dat er een verband is tussen de huwelijksleeftijd en het feit dat men met een weduwnaar huwt. Wanneer men echter kijkt naar de zuivere eerste huwelijken dan valt op dat slechts in 2 van de 36 gevallen een vrouw nog trouwt wanneer ze 35 is of ouder, terwijl dat bij de huwelijken met een weduwnaar in de helft van de gevallen gebeurt. Bovendien noteer ik de oudste leeftijd bij het eerste huwelijk (47 jaar) ook in deze laatste groep. Bij de zuivere eerste huwelijken is de oudste bruid 42. Natuurlijk kan ik op basis van acht gevallen geen sluitende uitspraken doen, maar er lijkt mij toch een tendens aanwezig waarbij vrouwen vooral kiezen voor een huwelijk met een weduwnaar wanneer zij de gebruikelijke huwbare leeftijd bijna gepasseerd zijn zonder een jonge partner te vinden. Dat zou een indicatie kunnen zijn dat het huwelijk voor een vrouw van groot belang is om zich te kunnen handhaven op het platteland. Historici hebben er immers al op gewezen dat jonge vrouwen niet vrijwillig een huwelijk aangaan met iemand die meestal behoorlijk wat ouder is dan zijzelf (in 6 van deze 8 gevallen is de man meer dan 10 jaar ouder dan de vrouw)[17]. Het platteland biedt weinig kansen voor alleenstaande vrouwen. Er is vooral nood aan mannelijk dienstpersoneel. Vrouwen die niet aan een huwelijk toekomen, zijn vaak genoodzaakt hun heil te zoeken in de stad, waar meer nood is aan vrouwelijke bodes. Om dat te vermijden kunnen ze ook kiezen voor een huwelijk met een weduwnaar. Dat biedt hen in de meeste gevallen meer zekerheid dan een verbintenis met een jeugdige jonkman. Het voorbeeld van Viergenie Van Laere (Id 234) is het meest extreme voorbeeld van hoe een vrouw haar onzekere bestaan als alleenstaande kan omgooien tot een meer zeker, zelfs welvarend leventje door het huwelijk met een weduwnaar. Viergenie is de jongste van vier onwettige kinderen. Haar moeder is spinster. Deze situatie lijkt alles behalve gunstig te zijn. Toch leert Viergenie lezen en schrijven. Om een inkomen te garanderen, gaat zij als dienstmeid aan de slag in verschillende steden. Zij is al bijna 48, en kan dus bijna bij de ‘definitief celibatairen’ geklasseerd worden, wanneer ze in Gent toch nog huwt met de rijke Asseneedse slachter Eduard Dumez. Eduard was voordien al getrouwd. De twee keren terug naar Assenede, waar ze de rijkere groepen van de samenleving vervoegen. Het is toch wel opmerkelijk dat een vrouw met dergelijke achtergrond een partner uit de siociale topklasse vindt, zeker wanneer men nog opmerkt dat de man bij het huwelijk pas 38 was en dus ook vrij makkelijk een jong meisje had kunnen huwen. Een factor die de toenadering mogelijk vergemakkelijkte, is het feit dat Eduard in tegestelling tot Viergenie niet geletterd is en dus mogelijk ook van bescheiden afkomst is. Nochtans lijkt het eerder logisch dat iemand zo’n afkomst zou willen wegmoffelen door te huwen met een persoon met een hoge sociale positie. In dit geval is de situatie dus vooral gunstig voor Viergenie. Persoonlijke ambitie kan daarbij een rol spelen.

Men zou kunnen nagaan of in het derde kwart van de 19^de eeuw het overlijden van de vader nog steeds invloed heeft op de huwelijksleeftijd. Zo kan men bekijken hoelang na zijn overlijden men in het huwelijk treedt. Voor deze cohorte was dit nagenoeg onmogelijk. Slechts in 49 gevallen kende ik de huwelijksdatum en het jaar van overlijden van minstens één van de ouders. In veel van deze gevallen sterft de vader lang voor het kind de huwbare leeftijd bereikt heeft, zoat degelijke vaststellingen niet aan de orde zijn. De enige opmerking die ik kan maken, is dat bij vier van de acht vrouwen van wie béide ouders bij het eerste huwelijk zijn overleden, de langstlevende ouder minder dan één jaar voor dat huwelijk sterft. Deze constatatie is echter slechts een aansporing tot verder onderzoek dienaangaande. Hetzelfde geldt voor een andere vaststelling, namelijk dat de helft van de acht vrouwen die huwen met een weduwnaar geen ouders meer heeft. Dit zou aanleiding kunnen geven tot de hypothese dat vrouwelijke wezen eerder genoodzaakt zijn met een weduwnaar te huwen dan meisjes van wie wel nog een ouder in leven is. Anderzijds moet ik wel vaststellen dat de overige 14 ouderloze vrouwen wel met een ongehuwde man trouwen. Dus ook hier kan geen uitsluitsel worden gegeven.

   gemiddelde huwelijksduur, weduwschap en volgende huwelijken

12 vrouwen en 12 mannen overlijden tijdens hun eerste huwelijk. In 34 andere gevallen is het echter de huwelijkspartner die het eerst sterft. Dit heeft als gevolg dat de burgerlijke staat van het individu een tweede transitie doormaakt van ‘gehuwd’ naar ‘weduwe’ of ‘weduwnaar’. Ik wijs erop dat ik echtscheiding hier wegens het niet voorkomen ervan binnen de cohorte niet behandel. Van 25 huwelijken ken ik zowel de begin- als einddatum. De gemiddelde huwelijksduur wanneer de vrouw eerst sterft, of deze vrouw nu het cohortelid is dan wel de partner, bedraagt 25,5 jaar. Als het de man is die overlijdt, gebeurt dat gemiddeld na 22,4 jaar. Het grotere sterfterisico bij mannen veroorzaakt dat kleine verschil. Volgens Vandenbroeke en Matthijs duurt het gemiddelde huwelijk tot in de 19^de eeuw 15 à 20 jaar[18]. De waarden voor de geboortecohorte van 1830/31 uit Assenede liggen hier toch wat boven. Een eerste verklaring is dat de medische wetenschap in de loop van de jaren 1800 vorderingen maakt met een dalend sterftecijfer als gevolg. Maar men moet ook voor ogen houden dat ik hier enkel de duur van de eerste huwelijken in rekening breng.

Over de gevolgen die het verlies van een partner op vlak van gezinssamenstelling, arbeid en inkomen heeft kom ik nog terug. Hier staat de timing centraal. Hoelang duurt de status van eerste weduwschap gemiddeld? Van de cohorteleden wiens eerste huwelijk met de dood van hun echtgeno(o)t(e) eindigt, kan ik er 27 nog tot hun dood volgen: 11 mannen en 16 vrouwen. Negen vrouwen en acht mannen hertrouwen niet. Van respectievelijk acht en vijf ervan ken ik de duur van hun weduw(naar)schap. Voor de vrouwen bedraagt deze gemiddeld 15,6 jaar, voor de mannen 13,6. Het verschil heeft weer te maken met de lagere levensverwachting bij de mannen: de vrouwen worden eerder weduwe en leven langer. De overige 10 personen verkiezen wel een tweede huwelijk aan te gaan. Ook van twee vrouwen die emigreren weet ik dat ze hertrouwen. Welke factoren spelen een rol in de keuze of men opnieuw een huwelijksverbintenis aangaat of niet? Vandenbroeke poneert dat hoe jonger men weduwe/weduwnaar wordt, hoe groter de kans is dat men hertrouwt[19]. Tachtig procent van de weduwen jonger dan veertig vindt een nieuwe echtgenoot. De weduwnaars van dezelfde leeftijd hertrouwen bijna allemaal en ook tussen hun veertigste en vijftigste huwt nog de helft opnieuw. Weduwen van middelbare leeftijd die hertrouwen zijn eerder uitzonderlijk. Tabel 4.6. gaat na of deze tendens zich inderdaad binnen de cohorte aftekent. De aantallen komen niet altijd overeen doordat voor sommige personen bepaalde gegevens ontbreken. Dat is het gevolg van het tijdelijk ‘spoorloos’ zijn van die personen.

Bron: bevolkingsregisters/huwelijksakten

Ondanks dit gebrek is het toch duidelijk dat de resultaten van deze cohorte de stelling van Vandenbroeke ondersteunen, al ligt de grens tussen het wel en niet hertrouwen en tiental jaar later. Dat laatste vormt weer een argument voor de stelling dat weduwen het in Assenede iets beter hebben dan in de gemiddelde 19^de-eeuwse rurale Vlaamse gemeente. Vrouwen die voor hun vijftigste weduwe worden, huwen nagenoeg allemaal opnieuw, nadien vindt geen van hen nog een nieuwe partner. Bij de mannen tekent zich eenzelfde tendens af met één à twee leeftijdsfases vertraging. Hier stelt zich echter het probleem dat bij het werken met één geboortecohorte het onderscheid tussen periode- en leeftijdseffecten moeilijk te maken is. De hertrouwintensiteit daalt alweer omwille van economische en culturele factoren immers fors na 1880[20], net het moment waarop de cohorteleden 50 zijn. Ik kan hier niet nagaan wat het meest doorslaggevende element is.

Bij de personen die hertrouwen is de periode van weduw(naar)schap beduidend korter. In 10 van de 11 gevallen wordt binnen de twee jaar na het overlijden van de eerste partner opnieuw gehuwd. Dit fenomeen van snel hertrouwen wortelt in de historische achtergrond waarbij het zelfstandig overleven in een éénoudergezin uiterst moeilijk is[21]. Een gezin vormt immers een economisch geheel waar alle functies moeten worden ingevuld om het bedrijf draaiende te houden of een voldoende inkomen te voorzien. Vandaar ook dat vooral de jonge weduwen/weduwnaars er belang bij hebben snel een nieuwe partner te vinden. De druk van de kinderlast is bij hen het grootst omdat de kinderen nog niet of onvoldoende bijdragen aan het gezinsinkomen. Bij de vrouwen wordt gemiddeld iets later hertrouwd omdat zij een ‘tempus luctus’ in acht moeten nemen: een periode van 6 à 12 maanden na het vorig huwelijk waarbinnen men niet mocht hertrouwen[22].

Doordat het huwelijk voor vrouwen dé manier is om zich te handhaven op het platteland, en er door het restrictieve huwelijkspatroon veel ongehuwde vrouwen aanwezig zijn, kunnen de meeste weduwnaars hertrouwen met een nog ongehuwde vrouw. De drie mannelijke cohorteleden vormen hierop geen uitzondering. Vrouwen vinden in regel, gezien hun economisch ongunstige positie, minder vaak een nieuwe partner en gaan na de dood van hun echtgenoot soms in een ondergeschikte positie bij één van hun kinderen inwonen. Anderen emigreren. Als zij al een tweede man vinden, gaat het bijna altijd om een weduwnaar. In Assenede lijkt de situatie echter af te wijken. Het aandeel van de weduwen is gedurende de hele 19^de eeuw beduidend hoger dan het aandeel van de weduwnaars. Ik heb al vermeld dat de mannen op het Vlaamse platteland vaker hertrouwden, maar in Assenede is het verschil tussen beide seksen wel bijzonder groot. Het aandeel van de mannen is met gemiddeld iets meer dan 3% normaal te noemen voor Vlaanderen, het aandeel van de weduwen ligt ver boven het Vlaamse gemiddelde van 5%. Blijkbaar zien minder Asseneedse weduwen zich genoodzaakt hun heil te zoeken in de stad. Ook hier kan ik weer wijzen op de functie van de gemeente als regionaal centrum. Na de teloorgang van de textielnijverheid, halen veel vrouwelijke gezinshoofden in Assenede vanaf 1866 hun inkomen uit de handel[23]. Ook de gegevens over de vrouwelijke cohorteleden die een tweede huwelijk aangaan, wijzen erop dat de positie van weduwen niet zo uitzichtloos is dan in andere rurale gemeenten. In acht gevallen is de burgerlijke staat van de nieuwe partner gekend en in de helft daarvan gaat het om een ongehuwd persoon. Of er een verband is met de leeftijd van de vrouw wordt uit deze acht voorbeelden niet duidelijk. Ook één mannelijk cohortelid huwt een weduwe. Naar het begin van de 20^ste eeuw toe wordt het door het uiteenvallen van de traditionele rurale overlevingsstructuren ook voor weduwnaars moeilijker een nieuwe partner te vinden. In 1900 blijken er in Assenede bijna evenveel weduwnaars als weduwen te zijn (8,2 tegenover 9%), terwijl er tien jaar eerder nog een aanzienlijk verschil was (3,4 tegenover 6,9%)[24]. Het dichten van de kloof is vooral een gevolg van een stijging van het aantal weduwnaars bij de mannen. Aangezien de cohorteleden op dat moment al de leeftijd gepasseerd zijn waarop de meeste voor de tweede keer huwen, komt de invloed van deze ontwikkeling op de cohorte niet in aanmerking voor verder onderzoek.

4 vrouwen en 2 mannen sterven tijdens hun tweede huwelijk, 3 vrouwen en 1 man verliezen een tweede keer hun partner. De man, die op dat ogenblik nog maar 37 jaar oud is, huwt na een half jaar weduwnaarschap voor de derde keer. Gezien de kleine aantallen kunnen we de gegevens over tweede weduw(naar)schap en derde huwelijk niet aan statistische verwerking onderwerpen.

   definitief celibaat

Uit het algemene overzicht van de burgerlijke staat volgens leeftijd (Tabellen 4.3. en 4.4.) blijkt dat vanaf de leeftijdsfase 50-54 nog 9 vrouwen en 2 mannen ongehuwd zijn. Men kan aannemen dat wie op zijn 50^ste nog niet getrouwd is, dat ook niet meer zal doen. Dit is ook in de cohorte het geval. Ik heb reeds vermeld dat de hoogste leeftijd van een vrouwelijk cohortelid bij het aangaan van het eerste huwelijk 47 jaar is. Bij de mannen huwt de laatste vrijgezel op zijn 43^ste. De elf ongehuwde personen waarop ik hier de aandacht richt vallen dus onder de categorie ‘definitief celibatairen’. Zij maken geen enkele transitie inzake burgerlijke staat door. Vanaf het einde van de 18^de eeuw liggen de cijfers van het definitief celibaat in Vlaanderen hoog met 18% voor de mannen en 14,5% voor de vrouwen[25]. In de daaraan voorafgaande eeuw ligt het gemiddelde nog rond de 10%. Rond het midden van de 19^de eeuw, als gevolg van de crisis, blijft meer dan 25% van de bevolking ongehuwd. De cijfers voor de mannen liggen over het algemeen hoger omdat alleenstaande mannen zich op het platteland beter kunnen handhaven dan vrouwen doordat er meer nood is aan mannelijk dienstpersoneel. Ongehuwde vrouwen emigreren vaak naar de stad waar de vrouwelijke bodes de hoofdmoot vormen. In deze populatie echter is het omgekeerde aan de orde. Bij de leeftijd 50-54 jaar is 24,3% van de dan zichtbare vrouwen niet in het huwelijk getreden, bij de mannen gaat het slechts om 8,3%. Terwijl bij de vrouwen dat aandeel tijdens de verdere fases ongeveer gelijk blijft, daalt het nog bij de mannen. Vanaf de leeftijd van 60 jaar is er geen enkel ongehuwd mannelijk cohortelid meer aanwezig. Een verklaring voor deze eigenaardigheid heb ik niet. Het zou toeval kunnen zijn. Wanneer men immers het aandeel van de ongehuwden in de totale Asseneedse bevolking bekijkt, is het aandeel van de mannen voor alle 19^de-eeuwse teljaren hoger dan dat van de vrouwen[26]. Natuurlijk kan het zijn dat het vooral om erg jonge kerels gaat die nadien toch emigreren. Enkel voor 1796 zijn gegevens over het definitief celibaat in Assenede berekend[27]. Ook hier is er sprake van een ‘normale’ verhouding met 19 tot 23,9% voor de mannen en 6,3 tot 16,9% voor de vrouwen. Uit het verdere betoog inzake migratie zal blijken dat veel jonge mannelijke cohorteleden die in een buurgemeente als knecht werkzaam zijn, niet meer naar Assenede terugkeren. Het zou kunnen dat het aandeel mannelijke celibatairen in de Asseneedse bevolking vooral bestaat uit geïmmigreerde dienstknechten uit andere gemeenten. Men moet echter ook (en vooral) rekening houden met de verstoorde seksratio bij deze cohorte en algemeen in de jaren ’30. Er worden hier gewoon minder mannen gevolgd. Wanneer men er bovendien van uitgaat dat de hele mannelijke generatie uit de jaren ’30 een tekort in aantal tegenover de vrouwen bevat, is het logisch dat meer mannen trouwen en meer vrouwen ongehuwd blijven. Vier van de negen definitief alleenstaande vrouwen komen uit een landbouwersgezin, net als de twee celibataire mannen.

Samenvattende tabel

De gegevens over de wijzigingen in burgerlijke staat waarover ik tot nu toe een aantal facetten gesproken heb, zijn samen te vatten in een beperkt aantal cijfers. Tabel 4.8. tracht dit te doen ten einde de overzichtelijkheid te vergroten. Een aantal van de in de tabel genoteerde cijfers zijn in de tekst reeds vermeld. Anderen komen hier voor het eerst voor.

2.b. burgerlijke staat en gezin

   burgerlijke staat en verbondenheid met het gezin van oorsprong

Dit overzicht van de burgerlijke staat per geslacht en leeftijd was nodig om het verdere onderzoek naar huwelijk, gezin en migratie te kaderen. Ik heb al herhaaldelijk vermeld dat ik op zoek ga naar verbanden tussen en combinaties van verschillende transities.

Aangezien de interactie tussen individu en gezin hier een cruciale rol vervult, ga ik eerst op zoek naar de invloed van de burgerlijke staat op het verlaten van het ouderlijk huis of ruimer: op het (eventuele) loskomen van de familie van geboorte. Alter ontwikkelde een hiërarchisch categorieënsysteem dat het mogelijk maakt dit te onderzoeken[29]. Hij deelt de gezinnen waarin de door hem onderzochte vrouwelijke populatie vertoeft op in een zestal categorieën. Niet het gezinstype staat bij deze indeling centraal, maar wel de situering van de vrouw binnen het gezin. De categorieën zijn in aflopende volgorde: ‘parent present’, ‘sibling present’, ‘other kin’, ‘nonkin’, ‘solitary’, ‘servant’ en ‘spouse/own child’. De volgorde van de categorieën is belangrijk. Als er minstens één ouder in het gezin aanwezig is, wordt de persoon opgenomen in de eerste categorie, ongeacht eventuele andere verwante inwoners. Is er een broer of zus aanwezig, naast andere inwoners, dan catalogeert men de persoon in de tweede categorie, enzovoort. In de categorieën zijn drie subgroepen te onderscheiden. De eerste twee categorieën vormen de groep waarin vrouwen wonen bij leden van hun gezin van oorsprong. Personen in de derde tot en met de vijfde categorie wonen bij verre verwanten of in niet-familiale verbanden. De derde groep valt samen met de laatste categorie: personen die enkel met hun zelfgevormde gezin samenleven. Ik heb dit categorieënsysteem in licht aangepaste vorm overgenomen. Ik word immers geconfronteerd met cohorteleden die een deel van hun leven in een instelling voor zwakzinnigen of in een klooster doorbrengen. De cijfers liggen soms lager dan die in het overzicht van de burgerlijke staat per leeftijd. de oorzaak hiervan is dat sommige personen slechts gedeeltelijk uit de bronnen verdwijnen. Ik ken op een bepaald ogenblik bijvoorbeeld wel hun burgerlike staat, maar niet hun  gezinssituatie. Ik werk hier weer met reële persoonsjaren tot op een half jaar nauwkeurig.

Tabel 4.9. Gezinsverbanden per geslacht, burgerlijke staat en leeftijd

Een eerste zaak die in het oog springt, is dat weinig ongehuwden het ouderlijk gezin verlaten. Vooral bij de vrouwen is dit opvallend: 79,2% woont tussen haar 15^de en 20^ste nog bij de ouders en tot en met hun 34^ste  zakt dit aandeel niet onder de helft. Naarmate het aandeel in de eerste categorie daalt, neemt dat in de tweede toe, wat er op wijst dat na de dood van de ouders de ongehuwde vrouwen gewoon bij de overblijvenden uit het ouderlijk gezin blijven wonen. Dit is wel opmerkelijk: meestal gaat men niet bij een gehuwde broer of zus inwonen, maar blijven een aantal ongehuwde broers en zussen in het ouderlijk huis samenwonen. Die samenlevingsvorm noemt men een frèreche. Dit fenomeen bekijk ik even aan de hand van de personen zelf. In de leeftijdsgroep 45-49 wonen 7 van de 10 ongehuwden in de categorie ‘broer/zus’ in een dergelijk verband. Twee van die vrouwen zijn zussen die in dezelfde frèreche leven. De vrouwen die in een frèreche leven komen uit een tappers-, molenaars- en onderwijzersgezin, en vier keer uit een landbouwersgezin. Ook de drie eerst vermelden bezitten een landbouwbedrijf van minstens enkele hectaren. De drie vrouwen die wel bij een gehuwde broer inwonen zijn werksters. Naarmate de mortaliteit ook daar zijn tol eist, gaat men over naar samenlevingsvormen met inwonenden. Tijdens de eerste (16,3%) en vooral de tweede leeftijdsfase (27,3%) leeft ook een niet onaanzienlijk deel van de vrouwen in dienstverband. Bij de ongehuwde mannen is dat aandeel echter veel groter. Tussen hun 15^de en 20^ste brengen de cohorteleden bijna de helft van hun leven door in dienstverband. Tussen hun 20^ste en 25^ste gaat het zelfs om ruim de helft.  De mannen gaan dus ook al iets vroeger in dienst dan de vrouwelijke cohorteleden. Zij verlaten dus vroeger en in grotere getale dan de vrouwen, het ouderlijk gezin.  Uit de bevolkingsregisters blijkt dat mannelijke dienstboden, net zoals hun vrouwelijke ‘collega’s’ af en toe een tijdje naar het gezin van oorsprong terugkeren, maar dat gebeurt minder en voor kortere tijd. Naarmate meer mannen huwen en verdwijnen, neemt het aandeel van de dienstboden af. De overige mannelijke vrijgezellen wonen ook in bij hun ouders. Mannen die na hun 39^ste nog ongehuwd zijn blijven net zoals de vrouwen inwonen bij hun broers en zussen nadat de ouders zijn overleden. In dit (kleine aantal) gevallen wonen zij wel allemaal in bij een gehuwde broer of zus, dit in tegenstelling tot de ongehuwde vrouwen.

Het huwelijk blijkt een doorslaggevende factor te zijn in de beweging weg van het ouderlijk gezin. Ook hier is die trend sterker voor de mannen dan voor de vrouwen. Meer dan tweederde van de gehuwde vrouwen woont doorgaans enkel samen met haar zelfgevormde gezin, eventueel met het nodige dienstpersoneel. Het huwelijk valt dus veelal samen met de vorming van een eigen gezin. Daarmee vormt de cohorte een type-voorbeeld van deze koppeling die typisch is voor West-Europa[30]. Toch is er nog een kleine groep bij wie minstens een persoon uit het ouderlijk gezin inwoont. Een iets groter aandeel als dit laatste  woont samen met andere inwonenden. Tussen de leeftijd van 35 en 45 zijn er wel ongeveer evenveel persoonsjaren met inwoners uit het ouderlijk gezin als met niet-verwante inwoners geteld. Soms gaat het om verwanten van de echtgenoot. Bij de andere inwoners kan niet direct een verwantschap worden vastgesteld. In de leeftijdsfase 35-44 jaar komt het grootste aandeel inwonenden voor, of deze nu familie van het cohortelid zijn of niet. Ook tijdens de voorgaande en volgende leeftijdsfase blijft het aandeel van de kerngezinnen lager dan in de andere periodes. Een mogelijke verklaring is dat de proefpersonen op dat moment hun bejaarde ouder(s) of ongehuwde zussen/broers opvangen. Anderzijds kunnen deze inwonenden, vooral tijdens de meest opvallende fase 35-44, ook bijdragen aan het gezinsinkomen op het moment dat het eigen gezin enkel nog maar opgroeiende kinderen telt die nog niet beroepsactief zijn. Deze opmerking doet denken aan de opvatting uit de traditionele gezinssociologische hoek van Chris Vandenbroeke, die meent dat een landbouwersgezin personeel aantrekt ter compensatie van een gebrek aan kinderen[31]. Aldus zou een gezin het minste bodes hebben wanneer het gezinshoofd van middelbare leeftijd is, terwijl voordien en nadien wel wordt aangeworven. Personeel wordt hier evenwel niet in rekening gebracht. Dat gebeurt pas in hoofdstuk 5. Het lijkt mij echter aannemelijk dat gezinnen de voorkeur geven aan inwonende verwanten en kennissen boven dienstbodes om een aanvulling te bekomen op het gezinsinkomen. Aan inwonend personeel heeft men immers meer kosten zodat hun bijdrage wellicht minder rendeert. Er kan hier dus sprake zijn van overwegingen in verband met de kosten-batenbalans. Van Holen wijst op basis van de bevolkingsregisters en telling van 1846 en 1880 nochtans het verband tussen het aantal inwonenden en de gezinscyclus af[32]. Hij maakt evenwel geen onderscheid tussen de burgerlijke staat van de gezinshoofden. Nochtans maakt de samenstelling van het gezin, bijvoorbeeld een of het frèreche-structuur heeft dan wel gebaseerd is op een gehuwd koppel, een groot verschil uit. In zijn verwerking en betoog is ook niet vermeld welk aandeel de gezinnen op basis van gehuwde koppels uitmaken, terwijl Vandenbroeke enkel uitgaat van gehuwde koppels. Hier blijkt de tendens van toenemende inwoning rond de middelbare leeftijd ook enkel aanwezig bij gehuwde personen, zodat ik het nog steeds plausibel acht dat de inwoners bij een gehuwd koppel voor een aanvulling op het gezinsinkomen worden ingeschakeld. Bij de gehuwde mannen die enkel met hun eigen gezin samenwonen valt dit patroon nog meer op. Dat blijkt ook uit Grafiek 4.1., die op basis van Tabel 4.9. tot stand is gekomen. De curve van de gezinnen met inwoners kent vooral een piek vóór de cohorteleden 50 jaar worden, terwijl de kerngezinnen veel langer belangrijk blijven. Opvallend is dat het altijd om niet-verwante inwoners gaat. Meestal zijn deze inwonenden wel familie van de echtgenote. Hoewel het dus ook bij vrouwen om een minderheid gaat, is er bij hen toch een duidelijker tendens van langdurige gebondenheid aan het gezin van oorsprong te bespeuren. Wanneer er inwonenden zijn, gaat het vaak om familieleden van de vrouw.

Zowel weduwen als weduwnaars vertonen sterk de neiging om na de dood van hun partner enkel bij hun kinderen in te wonen. Voor de 20^ste eeuw was dat in Westerse samenlevingen een heel gebruikelijk patroon, is gebleken uit andere levenslooponderzoeken[33]. Nochtans hebben traditionele gezinshistorici zich eeuwenlang blind gestaard op de zogenaamde ‘empty nest’ fase van het gezin. Voor de weduwen lijkt de inwoning bij kinderen echter enkel te gelden wanneer er nog kinderen thuis wonen. Dat blijkt wanneer ik de gegevens per persoon bekijk. In alle gevallen waarin nog minstens één kind thuiswoont, blijft de moeder bij de kinderen wonen. Bij zeven van die vrouwen ken ik door de vermelding in de bevolkingsregisters de positie waarin zij dan verkeren. In zes gevallen blijft de weduwe gezinshoofd. In één geval (Id 167) woont zij in een ondergeschikte positie in bij een gehuwde dochter. Van de vijf weduwen die in totaal zijn geattesteerd in andere categorieën, hebben er drie geen kinderen. Van de twee overige zijn de kinderen al het huis uit wanneer de vrouw weduwe wordt. Twee vrouwen zonder kinderen komen in een permanent ondergeschikte positie terecht. De andere drie blijven gezinshoofd. Dit is nog een indicatie dat het met de positie van Asseneedse weduwen zo slecht niet is gesteld als gemiddeld op het Vlaamse platteland. Ik heb immers al vermeld dat de meeste Vlaamse weduwen in een ondergeschikte positie binnen het gezin terechtkomen. In het geval van deze cohorte gaat het slechts om een minderheid. Bij de mannen heeft enkel de persoon die bij zijn moeder inwoont geen kinderen. Bij de geattesteerden in de tweede categorie gaat het om weduwnaars die samen met andere inwonenden bij hun kinderen leven. Van zeven weduwnaars is de positie binnen het gezin gekend. De man die bij zijn moeder woont en de persoon in het klooster leven in een ondergeschikte positie. Al de rest die, met of zonder andere inwonenden, bij hun kinderen wonen zijn gezinshoofden. Eén van deze mannen raakt wel in een ondergeschikte positie wanneer zijn laatste kind het huis verlaat.

Aanvullend bij dit onderzoek naar de gezinssamenstelling volgens burgerlijke staat, zou het relevant zijn na te gaan of zich bij de ouders een gelijkaardige cyclus van inwoning  voordoet als bij de (gehuwde) kinderen dan wel of er geen verband is tussen de gezinssamenstelling van de ouders en die van hun kinderen. Over het ouderlijk gezin beschik ik echter maar over informatie voor zover het cohortelid er in aanwezig is. En aangezien er duidelijk een evolutie kan optreden in de gezinssamenstelling volstaat deze fragmentaire info niet voor een vergelijking.

   burgerlijke staat en het krijgen van kinderen

De burgerlijke staat van de ouders is bepalend voor de status van hun kinderen. De wetgeving gaat er van uit dat het krijgen van kinderen samengaat met het gehuwd zijn. Een kind dat buiten het huwelijk wordt geboren betitelt men als ‘onwettig’ en ontbeert een aantal rechten. Vanzelfsprekend geldt de term niet wanneer de vrouw tijdens haar zwangerschap weduwe is geworden. De studie van de onwettigheid is één van de weinige demografische terreinen waarvoor de onderzoeker over meer informatie beschikt voor de vrouwen dan voor mannen of beter: bijna uitsluitend beschikt over informatie voor vrouwen. Wel kan men nagaan of het kind na geboorte door de vader wordt erkend als zijnde het zijne zonder dat daarbij tot een huwelijk wordt overgegaan dan wel of het wordt gewettigd door een huwelijk van de ouders. Een gelijkaardig onderzoeksgebied is dat van de prenuptiale concepties. Van prenuptiale concepties spreekt men wanneer het kind geboren wordt binnen de eerste acht maanden van het huwelijk. Hier kan men zowel vrouwen als mannen aan een onderzoek naar hun voorhuwelijks seksueel gedrag onderwerpen.

In wat volgt zal ik eerst de onwettigheid van de cohorteleden bespreken. Over de mogelijke prenuptiale conceptie van de eerstgeborenen onder hen kan ik geen uitspraken doen aangezien de huwelijksdatum van de ouders niet in de geraadpleegde bronnen voorkomt. Nadien zal ik trachten een beeld te schetsen van het aantal onwettige kinderen van cohorteleden evenals van het aantal pre- en postnuptiale concepties.

15 cohorteleden komen als onwettigen op deze wereld. Dat komt neer op 5,6% van de totale populatie. Dat is een normaal cijfer want het aantal onwettige geboorten stijgt in het derde kwart van de 18^de eeuw op het Vlaamse platteland van 1% naar 6 à 7% van het totale aantal geboorten[34]. De pauperisatie, die een latere huwelijksleeftijd met zich meebrengt, speelt hier sterk in mee. Het gaat om 13 onwettige moeders want in twee gevallen wordt een tweeling geboren. Nog in twee gevallen erkent de vader het kind onmiddelijk na de geboorte en wordt het kind na enkele maanden door een huwelijk van de ouders gewettigd. Van één moeder van een onwettig kind is de leeftijd niet gekend. Héél jonge vrouwen vind ik bij de onwettige moeders niet terug, maar vanaf de leeftijd van 25 jaar zijn ze wel aanwezig. De gemiddelde leeftijd bij de geboorte van hun kind is 30,8 jaar. Dit cijfer ligt dus iets hoger dan de gemiddelde huwelijksleeftijd in Vlaanderen. Dit ondersteunt de stelling van onder andere Vandenbroeke dat het restrictieve huwelijkspatroon risicovol gedrag bij jongeren in de hand werkte[35].