'De overtreffelijcke reijse gedaen door Reynier Adriaensen'. Leven als soldaat in de Oost, (1681-1689) (Bram Cocquyt)

Aldus was de ordre gecommen om par fort de stadt aen te vallen ende niet langer meer te wachten. Met dit nieuw secours was bij ons vloot gecomen eenen sekeren mijn heer Maior Tack, sijnde een man van groote coragie ende souden mede commanderen over de troupen. Hier op treck men den heelen crijsraet bij een om raet te slaen wat men souden doen tot het in nemen van Bamtam. Dan den heer Maior Tack vont goet om die stadt van voor aen te vallen al soude het veel volck costen, sijn ordonnantie was aldus, men soude nemen twee platte schepen (van onder ende boven plat), sijn heel lanck ende sijn van boven toe, maer plat sonder eenige canten. Op dese stelde men vier stucken canon boven op. Dese schepen eet men sapans ende daer binnen souden soldaeten sitten. Dese twee sapans souden inde riviere vaeren, noch soude men nemen alle onse booten ende schuijten, vullen die met volck om ons heele macht aen het lant te brengen. Mede quaemen de schepen der vijanden ons wel te pas, alsoo onse schuijten niet genoech en waeren om het volck aen het landt te brengen. Op dese vijandelijcke schepen planten men mede eenige cleijne stucken canon.

Aldus was dat werck besloten om inden nacht aen te vangen. Wij versaegen ons van alles dat men van nooden hadden. Dan ontrent den twee uren sprongen wij met het heel leger inde schuijten naer dat het gebet op alle onse schepen gedaen was. Het was desen nacht seer doncker soo dat hij aen ons heel voordelich schene. Wij setten het recht op de walle ende eenige inde riviere ende en hadde wij dat ongeluck niet gecregen van inde riviere tegen te commen eenen visser die inde zee soude gaen vangen, sij souden waerelijck Bamtam sonder slagh ofte stoot gecregen hebben, maer desen visser ons siende, hoewel men ons stil hielen van geraes te maecken, soo en hielt hij niet op te roepen: “Oran Java Oran Oran Olandi.” Hier op keert hij wederom naer de stadt met sijn riemen al roepende de Hollanders sijn inde riviere, hierop loopen de vijanden inde waepenen, steken groote vieren inden brant die sij al gereet hadden tegen dat wij bij den nacht souden comen. Dese vieren gaeven groot licht van hun aff soo dat men de heele zee strant conden sien, hier op stooten wij aenden gront door dat men niet dichter conden aen het landt commen. Hier op springh onsen generael tot de borst toe in zee, wanneer wij altemael hem volghde, herstelden ons op den hoever vande zee, ieder onder sijn vendel. Ondertusschen comen onse twee platte sapans al recht toe en daen gevaeren op een batterije die op ons begonst sterck te schieten. Ter wijlen is ons heel leger aen lant, worden onse indiaenen eenen vleugel gegeven, wanneer den heere Tack met den rechten vleugel op treckt naer de eirde wal. Men soude van vers gemeent hebben dat men moesten gaen vechten tegen het vier omdat men rondom Bamtam niet anders en sagh. Ondertusschen vallen onse indiaenen op eenen hooch oft uijt steeck van een werck dat wel beset was vande vijanden. Deden daer een groot gewelt op, wanneer den heere Tack met sijnen rechten vleugel aende riviere doende was ende crege de vijanden soo ver dat sij moesten de wal verlaeten. Hier op planten wij een vendel ende doet den trompetter Wilhelmus van Nasouw blaesen tot teecken dat de wal gewonnen was, maer het bequam ons quaelijck, want soo gouw en hadden de Engelschen het blaesen niet gehoort ofte comen met een macht van vijanden op ons los, die ons soo hert aen viellen dat men gedwongen waeren om de wal weder te verlaeten. Alhier in dit retireren verloren wij veel volck, wij saegen inde riviere onse twee sapans al vechtende ende deden eenen storm op die batterije, maer wierden mede afgeslaegen. Ondertusschen breckt den dageraet door ende was het heel schoon weder om eenen moet. Onse indiaenen stormde, cregen het punctwerck in maer vonden inde leeghte dicke pallisaeden. In dit in nemen van dit werck bleven meer van onse indiaenen als over 1113 mannen ende noch en gaeven sij den moet niet verloren. Daer stonden ses stucken canon op die sij hadden verovert, wanneer onsen generael daer naer toe sendt vijff compagnien Nederlanders ende eenige constabels om met die genomen stucken op de vijanden te spelen. Dan wij deden wederom met den heere Tack eenen aenval. Ondertusschen waeren onse groote schepen dicht onder de wal comen liggen, de welcke vreeselijck inde stadt schoten. Het vechten wiert van alle canten verdubbelt omdat men den dach nu hadden soo dat men wederom onse wal in naemen. Hier op hadden wij ordre om niet voorder in te mogen trecken ende loopt onsen maior naer de indiaenen om ordre te stellen van hun in nemen. Dan eer hij daer quam hadde sij de pallisaeden al in soo dat de vijanden moesten wijcken ende en hadden sij geen Nederlanders bij hun gehadt sij en souden de pallisaeden niet gewonnen hebben om dat de Engelschen alte groote tegen weir deden. Hierop doet hij onse indiaenen met de Nederlanders te saemen in vallen, wanneer daer tijdinge comt dat den heere Maior St. Martin de batterije over meestert heeft, trecken de wal lancx drij canten, overvallen de vijanden die hun bij den tempel die buijten de stadt staet, wederom herstelden, brochten eenige stucken op een hoochte daer daer sij weijnige schaede mede deden. Dan onse batterije die wij hadden genomen van 12 stucken, schooten daer mede op den heijdenisschen tempel. Alhier geraecken onse indiaenen weder aen de vijanden ende quaemen gelijck tot form van een batallie, maer alsoo de onse te hert in drongen, moesten de vijanden den tempel verlaeten. Daer wierden in desen tempel meer als 3000 vijanden verslaegen, mede in dit vluchten der vijanden naer de stadt waeren onse indiaenen soo hant gemeen met de vijanden dat sij saemen in Bamtam drongen. Dit was een vreeselijck gevecht alsoo de vijanden gemengelt waeren met de onse, wierpen hun met duijsende in het waeter ende alsoo sij meest naeckt sijn swommen soo veel te lichter over ende al soo quaemen sij binnen Bamtam, wanneer onse indiaenen de brugge beset hielen. Dan onse twee sapans voerden rechtoe en daen voor bij de batterije inde stadt. Wanneer onse soldaeten hun daer uijt begaeven, riepen in het Javans: “de stadt is gewonnen.” Wij ondertusschen trocken met ons macht over de brugge inde stadt. Alhier hadden de vijanden hun wederom in postuer gestelt ende hadde een ophaelende brugge daer wij over moeste comen, af gebroken. Dan met dat het weder hooch waeter was geworden, maeckte van onse sapans een brugge. Alhier begonden wij ons inde straeten te verdeelen, ondertusschen schoten die van het casteel mede heel sterck op de vijanden. Hier op steken de vijanden inden brant de stadt alsoo het maer altemael stroije huijsen sijn. Dit branden dede ons een groot hinder alsoo men geiren onse victorie soude vervolght hebben ende daer bij maeckten sij hun sterck voor het een conincx palijs met schans corven. Dan men vielen over de ander sijde met onse schuijten, al waer de vijanden doende waeren om een waeter door te steken. Dit wiert vande onsen belet. Men moet weten dat in dit Bamtam vande rivieren eenige sij waeter sijn daer men al over moesten ende die hielen de vijanden beset. Dan den brant begon aen de een sijde vande stadt wat te mineren soo dat men daer conde comen. Hier op trecken naer het palleijs vanden coninck, voerden voor ons vijff velt stucken die met losten op de schans corven. Hier op breken onse indiaenen van achter door eenen muer ende daer over viel alhier een hert gevecht alsoo de vijanden inden vlacke quaemen ende drongen soo dicht op ons vijff velt stucken dat men die quaelijck conde gebruijcken, alsoo wij onse hantgarnaeten niet bij een en hadden. Dan cregen 300 matroosen die hantgarnaeten wierpen bij ons. Hier mede deden wij de vijanden wat terugh deijnsen. Ondertusschen geraeckte het paleijs mede inde vlam ende alsoo het meest van hout is gebouwt soo moeste de vijanden daer uijt. Sij hadden vier metaelen stucken op het portael staen daer sij al groot quaet mede hadden gedaen. Meijnden die mede te nemen maer den Maior St. Martin viel daer op ende nam die soo dat sij de vier stucken in onse handen moesten laeten. Alhier drongen de vijanden lancx den brandt van het paleijs op onse indiaenen die aldaer quaemen omgevallen soo dat de onse moesten de vlucht nemen. Dan wierden herstelt door de onse. Hier op beginnen de vijanden te wijcken naer het bos alsoo van achter een groot bos leijt daer sij in vluchten ende hadden in het retireren al om dan brant gesteken, soo dat het deirelijck was om aen te sien. Aldus hebben wij Bamtem gewonnen dat voor waer als over de vijfthien duijsent vijanden sijn gebleven. Onder dese dooden hebben wij gevonden meer als 300 Engelschen ende de rest is met den ouden coninck gevlucht, die hem altijt hebben ontraeden vanden vrede te maecken met de Nederlanders. Aldus is met eenen het belegh verlaeten van het casteel wanneer de jongen coninck uijt comt ende nemt onsen generael bij de handt, kust die ende eet hem willecom binnen Bamtam. Presenteert hem het casteel om in te commen, maer alsoo de vijanden te dicht bij de onse laegen, bedanckte onsen generael hem seer. Dan daer moest ordre gestelt worden om de dooden te begraeven. Dat nam den jongen coninck aen om met sijn volck te doen om dat wij desen nacht wat souden rusten. Wij bleven den geheelen nacht op het vlackt velt onder de blouwen hemel, sijnde den gront vanden brant noch heel eet daer wij op laegen. Wij hadden vrij ons deel al mede gehadt van volck te verliesen alsoo wij bevonden dat wij bij de 3000 indiaenen quijt waeren ende 500 Nederlanders soo dat ons leger soo cleijn was met onse gewonden dat men quaelijck een revue conde uijt gestaen hebben. Dan men liet victorie op Batavia weten die aende onse weder om 5000 indiaenen met 600 soldaeten sonden, maer eer dat het secours aen quam waeren wij met ons leger in het casteel getrocken.

Aldus is Bamtam in Oostindien vande Europeaenen verdestrueert ende in asschen geleijt. Dat soo een eerelijcke coopstadt is geweest ende aldaer de Engelschen hun packhuijsen vol van alderhande coopmanschappen hadden liggen, sijn al mede verbrant. Soo dat dit in nemen van Bamtam het tweede Troijen is geweest. Een beclaegelijcke saecke dat den vaeder haest soude comen in vrede met den sone, maer alsoo de Engelschen den coninck soo wel wisten wijs te maecken dat hij als verblint was ende seijden hem altijt van dat nieuw secours vande Lampolders dat sij verwachtende waeren, daer men noch sullen van schrijven. Ondertusschen commen onse vijff duijsent indiaenen ende ses hondert Nederlanders aen van Batavia, springen aen landt, laeten het weten in het casteel aen onsen generael dat sij daer waeren. Hier op comt den heere Tack met vijffentwintich mannen uijt het casteel nae de zee strant om dit nieuw volck op te leijden dieper in Bamtam. Hier op comt den heere Tack met dit volck aengetrocken ende moest aen eenen hoeck van het bos passseren aldaer die vijanden hun in hielden. Hier op ontstaet een eijsselijck gewelt van schreeuwen der vijanden ende daer bij vielen sij op onse indiaenen die daetelijck in confus waren ende soodanich dat den maior Tack daer niet en hadde bij geweest, sij souden de vlucht genomen hebben naer de zee strant. Dan hij trock met de ses hondert Nederlanders de vijanden onder de oogen, die al mede niet te wel gedresseert en waeren met het geweir omdat het meest nieuw volck was, soo dat hij groote moeijte hadde om het volck in sijn ordonnantie te houden. Stierde eenige naer het casteel om volck, wanneer wij uijt het casteel sijn met seven compagnien Nederlanders in alder haeste moesten loopen om bij het gevecht te commen, alsoo het noch wel een goet quaertier gaens was. Dan eer wij daer quaemen, waeren de vijanden wederom int bos geweeken ende hadde van onse indiaenen 700 ter neder gemaeckt ende tachentich Nederlanders. In dese rencontre wiert den heere Tack met eene lanxie in het dick van sijn been gestoken soo dat hij moeste naer het casteel gedraegen worden. Alle dit volck wiert mede in het casteel geleijt alsoo dat het casteel vol was. Ondertusschen verthoonden hun de vijanden rondom het casteel soo dat men niet en diersten buijte commen ofte souden vande vijanden vermoort geworden hebben. Dit verdroot ons heel seer alsoo men in het casteel gebreck leden van vivers ofte victalie. Ondertusschen comt onsen generael op de been, wanneer wij wederom brieven uijt Batavia cregen.

Naer dese cleijne nederlaegh vande onsen hadden wij al een groot geschreeuw op Batavia gemaeckt ende meest omdat onsen generael gewont was ende den roep ginck dat hij doot was. Daerom sonden sij noch 3000 indiaenen ende 200 Nederlanders, met dit nieuw secours trecken wij uijt het casteel, lieten daer niet op onse sieckenen ende gewonden. Mede gaff den coninck 5000 Javaenen tot hulpe van de onse ende selffs woude hij mede trecken, maer te wiert niet toegestaen soo dat hij moeste op sijn casteel blijven. Wij trocken in volle battalie naer het bos met negen stucken canon. Alsoo wij groote vlackte hadden souden geiren tot een batallie ofte slagh gecomen hebben, maer sij bleven in het bos ende roerden hun niet. Men brochten eenige stucken tegen het bos, daer men mede den bos waert in schoten. Dan daer mede niet winnende, trecken 7000 indiaenen met 300 Nederlanders daer in, maer alsoo sij geen quaertier urs hadden in geweest, vinden de boomen aff ende te neder gehouden ende de vijanden hadden hun aldaer sterck gemaeckt ende sij hadden wederom canon uit den ouden coninckx magasijn gehaelt, het welck was op een sterck casteel genaemt Jajassa[164] ende lagh ontrent 20 mijlen van Bamtam. Al wast dat den ouden coninck sijn rijck hadde overgeset aen sijne sone, soo hadde hij noch veel landt onder hem dat hij commandeerde ende dat rijck was soo dat het hem aen geen volck en mancqueerde ende sijn magasijnen waeren wel voorsien, principael van canonnen dat den ouden coninck eertijts van de Portugisen hadde overgenomen voor coopmanschappen. Hier op commen onse volckeren wederom, dienen het aen al hoe wel sij de vijanden hadden gevonden ende hoe de selve daer waeren. Alhier houdt men raedt wat men daer mede souden doen, alsoo de vijanden hun hadden begraeven ende hadden de boomen rondom te neder gecapt soo dat wij moeijte soude aen hebben. Daer daer[165] wiert goet gevonden om te sien oft men soude connen den brant daer in crijgen om alsoo tot den storm te commen. Hier op nemen onse indiaenen de bijl inde handt, begeven hun aen het cappen om een vluchte te crijgen ende commen soo dicht onder de vijanden dat sij met hun canon begonden te spelen. Alhier lieten sij het cappen staen, dan bij nacht deden wij ons werck voor. Wierpen een batterije op daer men de negen stucken op stelden. Hier op hadde wij noch van Batavia gecregen met het leste secours twee mortieren ofte wij die van doen hadden om die te gebruijcken. Hier mede schoten wij dapper onder de vijanden die sulcken schiten niet gewoon waeren. Daerom alsser eenen boom onder de vijanden viel soo wasser een eijselijck geschreeuw. Hier op doet onsen generael seven ofte acht duijsent drooge facinen[166] cappen. Wanneer die altemael op eenen donckeren nacht tot onder de wercken der vijanden gesmeten, op dese facinen wierden dan meer als elff vaeten met peck die men vande schepen hadde gehaelt, geworpen. Hier op steckt men den brant inde facinen ende dit was soo heijmelijck gedaen dat de vijanden daer geen weten schap van en hadden, dan voor dat sij den eijselijcken brant daer saegen. Dit met den wint dapper sijn beste dede om de wercken der vijanden te vernielen. Hier op hielen wij een groot geraes met het geduerich schieten als met de trommelen soo dat de vijanden niet anders en dachten dan om bevochten te worden tot dat den dach aenquam. Wanneer daer wiert last gegeven aen de onse indiaenen om te stormen, maer alsoo daer noch alte veel vier was, moesten het uijt stellen tot s’anderen daechs. Desen dach wiert daer sterck op partije in den bos geloopen soo dat een duijsent van onse indiaenen die eenen post souden gaen besetten tegen s’anderen daechs, wanneer men den storm soude begonnen hebben, quaemen een goet gedeelte de vijanden tegen, waer onder veel Engelschen waeren. Dan bij onse indiaenen was eenen Nederlantschen sergant met vijfthien Nederlanders, vermaent onse indiaenen om clouckelijck te staen. Wanneer hij hun met sijn 15 mannen voor aen stelden, thoonde dar hij niet vervaert en was. Dan aen een commende, wiert vande onse int eerste wat gevochten, maer wanneer sij saegen dat onse 15 mannen met den sergant gevallen waeren, hebben het op een schandelijck vlucht gestelt soo datter sij achter lieten over de vierhondert mannen. Het verdroot ons meer om die 15 Nederlanders ende den sergant al oft wij de heele duijsent indiaenen hadden verloren ende dese indiaenen die soo schandaleus waeren gaen loopen, wierden voor hun straff als slaeven vande andere gemaeckt om bagagie voor te helpen slijpen.[167]

Maer het meesten is dat hun noch spijte dat hun den naem van soldaet wort affgenomen ende sij en connen niet eerder wederom hunnen naeme van soldaet crijgen oft moeten eenen cop ofte hooft van eenen vijandt aff cappen het welck iemandt siet ende dat dan gedaen hebbende, sijn dan als voore wederom soldaet ende dese die dat doen ofte gedaen hebben, draegen dan eenen schilt met eenen sabel daer onder aen de handt. Dan hanght het haer van den vijandt in een bussel ende dese sijn daer heel hooverdich op, doen dat haer somtijts root verven ende dese worden goede soldeten daer men naer wel mogen op betrouwen.

Ondertusschen comt den dach aen om den storm te beginnen, wanneer onsen generael hem selver aenvoert, maeckte een groote coragie, gaff den eerste scheut op de vijanden. Hier op drongen de indiaenen op een sijde ende wij opde andere. Hier op spelde onse twee mortieren onder de vijanden met het canon ende onse matroosen met hantgarnaeten soo dat men met een groot gewelt hun uijt de wercken cregen. Dan wij vielen daer in, vervolghde de vijanden wel twee uren al vechtende in hun retireren. Alsoo bij tijde den bos daer men in vochten niet te gouw conden marcheren dat dede ons som tijts staen, hoe wel de vijanden daer mede door moesten. Soo brocht men desen dach over met slaen. Dit was in desen bos eenen cruepelen slach want daer en was bij naer niet eenen van ons heel leger oft hij was aen sijn voeten beschaedich, alsoo wij in desen landen moeten sonder cousens ende schoenen gaen ende principael inden orlogh ende wanneer wij dan inde bosschen comen is voor ons een verdriet om dat wij daer aen sulcken schaede leijden. Dan wat wouden wij doen? Moesten daer door alsoo de vijanden te dicht bij de onse waeren, wij hielen den heelen nacht goede wacht, maer ten was niet eens van noode alsoo de vijanden met een stille trommel waeren opgebroken ende hadden aldaer over de twee duijsent gewonden laeten liggen ende veel bagagie dat sij niet een hadden connen mede nemen. Alle dese gewonde vijanden wierden voorts dootgeslaegen. Wij trocken wederom inde wercken der vijanden alwaer men onse gequetsten verbinden ende verbleven aldaer tot den tijdt dat men van Batavia soude ordre gecregen hebben wat men soude doen; oft men de vijanden soude vervolgen.

Aldus waren de vijanden uijt den bos van Bamtam gedreven wanneer wij sullen voor eenigen tijt inde wercke vande vijanden blijven. Ondertusschen comt den generael[168] van Batavia op Bamtam, wort vanden coninck op sijn heerelijcxste ontfangen om aldaer de verdestrueerde stadt te aenschouwen ende met eenen commande te geven om die selve plaetse wederom op te bouwen. Hier toe brocht hij veel werck lieden mede ende bouw meesters die goet verstant hadden om die stadt sterck te maecken. Mede gaf men aen alle de indiaenen die rondom Bamtam woonden een seker erf plaetse dat sij die maer en soude bebouwen ende daer bij dat men die stadt niet en soude quellen van eenige lasten inden tijt van thien jaeren, maer souden moeten onderdaenich wesen om de Nederlanders te dienen bij tijde van noode. Dat swoer een ieder die borger wiert ende daer bij quaemen eenige borgers van Batavia om daer neder te slaen. Daer wierden door de heele stadt de bruggen hermaeckt ende mede wiert daer geordonneert om een casteel ter sijden te maecken aende zee strant soo dat het weder begon een gedaente te geven van een stadt ende alsoo daer wiert uijtgeroepen dat ieder sin geloof vrij met eenen tempel soude hebben. Daer om viel een ieder soo in Bamtam, principael de Sineesen dier daer met menichte naer toe trocken om dat Batavia segge Bamtam noch bij naer als Batavia beter tot een coopstadt geleke, want daer en can nietmant op Batavia commen ofte moeten Bamtam voorbij vaeren. Men leijden aldaer mede goet garnisoen ende men liet den coninck regeren.

Aldus wiert Bamtam herstelt van veel schoonder gebouwen ende andere follitique[169] dingen die daer gestelt wierden. Dan wij sullen hun daer laeten bouwen ende wij willen den oorlogh voort zetten alsoo men hadde begonnen moesten die vervolgen. Daer om verstonden sij dat soo op Batavia. Ondertusschen onse sieckenen ende gequetsten waeren gesont. Men hadde vernomen dat de vijanden waeren met hun heel leger ontrent Ja Jassa[170] dat is in sijn lant ofte bij sijn casteel. Hier toe vonden wij groote swaericheijt om door dat swaer bos door te trecken alsoo wij canon bij ons hadden daer bij om den grooten moeijlijcken wech, soo dat men geraeden vonden om lancx de zee strant te trecken. Hier op comen wij uijt den bos naer Bamtam, begeven ons naer de zee strant inden mars, maer door den moeijlijcken wech en costen wij niet gouw marcheren. Alsoo men bergen op moesten ende dan aff, wij hadden groote moeijte met ons canon om leegh bij de zee alsoo den selven over de clippe niet en conden. Alhier commen wij aen een riviere die vande bergen afquam, daer moestmen altom houden. Liep seer sterck naer de zee. Alhier moest men bruggen maecken voor ons canon om daer over te brengen. Alsoo quaemen wij daer over in het lant der vijanden met ons macht. Alhier ontrent dese riviere lagh een negheri,[171] sijnde op de maniere gelijck een stadt, maer sonder eenige sterckte ofte eenige bewaeringe, lijt van alle canten vlach. Naer dese plaetse wierden onse indiaenen gesonden om te verbranden, het welck sij deden. Hier op liepen alle de inwoonders naer den ouden coninck, verhaelden hoe dat de Nederlanders over de riviere Tanus waeren gecommen lancx de zee strant ende alle hunne wooningen verbrant soo dat de vijanden daer mede wacker waeren gemaeckt. Wij dan waeren noch over de elft mijlen vande vijanden ende ons toevoer conde quaelijck bij ons leger commen hoe wel dat het goedt lant was voor ons. Maer die van Batavia vreesende dat wij iet noot saeckelijck van doen souden hebben ende alsoo men nu Bamtam in hadden, soo was den wech door het bos veel naeder. Daer om hebben die van Bamtam daer op ontboden het om liggende lants volck om eenen breeden wech door het bos te cappen soo dat sij op eenen corten tijt daer door sijn gecomen. Dit was voor ons leger heel goet ende cregen alle daegen bescheet[172] van Bamtam. Ondertusschen brochten onse indiaenen veel hooffden in ons leger die sij hadden afgehouwen van die optrocken naer de vijanden. Alsoo sij vanden ouden coninck waeren ontboden om het leger te verstercken ende cregen voor ieder hooft eenen ricxdaelder die sij op brochten, soo dat sij als dol naer de vijanden waeren om eenen cop te crijgen, alsoo sij soo veel gelt daer voor cregen.

Hier op trecken wij naer eenen bergh om ons voor deel daer te soecken ende om te sien ofte wij de vijanden tot een batalie conden crijgen alsoo hij met sijn leger ontrent Ja Jassa lagh, sijnde maer vijff mijlen vande onse. Hij was toen ter tijt uijt ter maeten sterck alsoo hij sijn heel macht bij een hadde ontboden ende hadde noch veel Engelschen bij hem ende boven dien was daer noch een Engelsch schip uijt Europa bij de vijanden gecomen met 300 mannen daer op, soo dat wij het beste geraeden vonden om een voordeelige plaetse te kiesen. Niet sonder reden alsoo wij wijt uijt ons lant waeren ende saeten rondom in het lant der vijanden ende daer waeren veel sieckenen in ons leger om dat men soo moesten onder den blauwen[173] hemel slaepen, alsoo men geen gedurige plaetse en hielen. Daerom was het voor de onse heel moeijelijk. Dan daer wiert de onse eene plaetse aengewesen die goet was. De vijanden hadden gemaeckt een pagger, dat is een fort oft gelijck een casteel, maer ten is soo sterck niet, dit is rondom met houte pallisaeten beset ende daer teghen dicke plancken, sijnde rondom een herte wal om dit hadden de vijanden gemaeckt om dat wij niet over de riviere van Tannarij soude trecken, al waer een groote ondiepte lagh. Dan het stont wel twee mijlen uijt ofte vanden wech om naer de vijanden te trecken. Dan de heere Tack,[174] om het volck wat te laeten rusten, begeeft hem daer naer toe met vier duijsent mannen. Hier op worden de vijanden ons gewaer, maer alsoo onse indiaenen de eere wouden hebben het selve in te nemen, brochten soo veel facinen te hoop dat sij daer over liepen tegen de wal ende soo cregen sij de vijanden daer uijt. Men maeckte die pagger, alsoo genaemt, noch grooter omdat ons heel leger daer soude in connen. Wij cregen victalie van Bamtam door den bos genoech maer daer manqueerde volck, alsoo daer veel stierven en sieck laegen. Selver was den maior St. Martin sieckelijck, maer onsen generael den heere Tack hiel hem cloeck. Soo dan wij laegen in goede bewaeringe ende wij hadde costelijck vers waeter om te coken ende te drincken.

Alhier comt dat lanck verwacht secours der vijanden aengetrocken, sijnde de Lanponders met een macht van over de seventich duijsent mannen. Dit verschrickte aen de onse heel seer soo wanneer sij te saemen met de vijanden souden versaemen. De Lanponders die de vijanden te hulpe quaemen moesten over de riviere Tannaren alwaer wij de ondiepte in hadden, over comen. Omdat de riviere seer wijt is ende daer bij om haeren stercken afloop soo connen sij daer quaelijck bruggen over slaan. Dese Lanponders brochten groote olifanten mede om die inden slach te gebruijcken, waer op stonden mannen die vochten. Soo dat sij quaelijck conden bij de vijanden comen ofte moesten dese ondiepte sien te crijgen van ons. Wij hadden mede soo gouw dat men verstonden dat de Lanponders afquaemen twee halve maenen opgeworpen op de andere sijde des riviers. De eene wiert bewaert door de indiaenen ende de andere door de Nederlanders, aldus laegen wij sterck begraeven voor den aenval der vijanden ofte de Lanponders die ons begonde te naederen, lieten hun sien van een hooch landt.

Alsoo quam dat de Lanponders de riviere van de onse sochten in te nemen om de andere vijanden tot bij stant te commen. Waeren al reede tot inde vallije van het geberchte Molisong[175] gecomen. Hier op quaemen de andere vijanden mede afgesackt. Dan wij hielen onsen post in ende waeren niet van sien om daer uijt te trecken, al wast soo het schene dat sij ons van twee canten souden bestrijden. Ondertusschen naederde de Lanponders met een ijselijck geschreeuw op de halve maene, maer alsoo de halff maene met grof canon schoot, moesten de vijanden die maer en dachte om over te loopen te rugh keeren met verlis van een goet getal dooden. Sij deden het meeste gewelt op de half maene der Nederlanders alsoo sij daer bij het beste conde.

Ondertusschen versoecken eenen indiaen, genaemt Adul Bagus[176], sijnde cappiteijn der Molijers over drij duijsent mannen, om de vijanden aen te vallen, het welck hem wiert toegestaen. Comt door de riviere tusschen de halff maene, valt in het leger der vijanden. Hier op comen de Lanponders in vollen allarm, meijnden dat wij met alle onse macht daer waeren. Dit gevech was maer een quaertier urs vande riviere aff ende de onse vochten cloeckelijck. Hier op sont onsen generael noch eenen indiaen sijnde genaemt Maniepa Sanweroe ofte cappiteijn Joncker,[177] desen man heeft van sijn kinsse daegen inde oorlogen om gebrocht ende en heeft noijnt voor sijnen vijandt moeten wijcken. Desen hadde bevel over vijff duijsent Ambonneesen mede cloecke soldaeten, trock aldus Bagus te hulpe die op de vijanden al hadde gewonnen. Alsoo de Lanponders dochten dat sij te naer op onse wercken waeren, weken tot inde valije alwaer het heel gros der vijanden was hebbende. De onse genoech hebbende gedaen dat sij de Lanponders hadden te rugh geslaegen, quaemen victorieus met 300 gevangenen die altemael wederom in ons leger wierden te neder gesaebelt. Alhier laegen wij eenen langen tijt dat daer niet merckelijck gedaen wiert om die redenen dat men om volck hadden geschreven naer Batavia. Alsoo wij seer swach van Eropiaenen waeren want aldaer stirven allen daegen vande overgroote armoede die wij leden ende mede de vijanden hadden ons de pas affgesneden alsoo dat wij van Bamtam geenen toevoer en conden crijgen.

Aldus benoude ons de vijanden seer ende hadden alreets een convoije van proviant vande onse genomen soo dat wij moesten gebreck lijden alsoo wij tusschen bijden waeren ende die op Batavia en conde geen volck meer senden dan indiaenen soo dat men moesten uijt onse oogen sien om ons selve niet te aventureren van eenen slagh te leveren voor ende aleer dat men meerder volck hadde. Men meijnden van dach tot dach dat de schepen uijt het vaederlant soude gecomen hebben, maer alsoo sij te lanck achterbleven stonden wij confus. Dan daer quam eenen post van Bamtam dat aldaer waeren aengecomen elff schepen uijt Europa, alhier onstont een algemeene blijschap onder het volck. Aldus wierden uijt de schepen gelicht die voor Bamtam laegen 1200 soldaeten ende 700 matroosen ende daer bij quaemen noch 4000 duijsent indiaenen. Dit nieuw volck dat soo eerst uijt Europa quam, viel het heel moeijelijck om soo ten eersten hun inde campagnie te begeven omdat sij het landt noch niet gewoon en waeren. Dan sij begaven hun op den mars door het bos onder commande van eenen cappiteijn Mouris genaemt. Van dit secours hadden wij de wete al dat sij door den bos soude commen. Mede hadden de vijanden het oock verstaen soo dat wij genootsaeckt waeren om inden vlacken velde te comen. Dan lieten de riviere beset met 3000 mannen. Hier op comen wij in het gesicht der vijanden die hun hadden meester gemaeckt van eenen berch. Dan wij perseerden rijbij ofte den voet vanden berch soo naer dat de vijanden met pijlen in ons leger conde schiten. Hier op grepen grepen[178] wij post bij de vallije, maecken ons aldaer sterck. Hier op comt onse volckeren aengetrocken die soo niet en soude gepasseert hebben, waert saecken dat wij van de riviere niet en waeren gecomen om hun tegen te trecken. Aldus is het lanck verwacht secours aengecomen daerom men ten uijterste om verblijt waeren.

Alhier crijgen wij de droevige tijdinge als dat de twee halve maenen verloren sijn met seven stucken canon daer op ende dat men noch al even sterck vocht om de schans te behouden. Wanneer onsen generael selve in persoon met alle haeste loopt om de schanse te behouden met een goet getal van sijn beste volck, maer alsoo het wel vier uren gaens was, soo was het te laet. Want alsoo onse indiaenen haer selve wel hadden gedraegen, hadden al even wel de schult alsoo sij geen goede wacht en hadden gehouden. Sij wierden vande vijanden vervolght tot tegen ons aen. Dan den generael met 4000 indiaenen ende 700 hondert Nederlanders keert de vijanden, hout hun staen. Die naer een cleijn vechtens het weder naer de riviere nemen, dan het was voor ons verloren moeijte om die riviere weder te winnen alsoo de vijanden daer in waeren met alle hunne macht. Wij dan trocken met ons leger bij een om de vijanden te mogen weder staen, het welck wij niet en conden beletten oft den ouden coninck brenght sijn leger bij dat vande Lanponders. De welcke toens te saemen sterck waeren over de tweemael hondert duijsent mannen, daer wij in tegen deel niet over de vijffentwintich duijsent te saemen, soo Nederlanders als indiaenen. Dan wij betrouwden ons op onse goede ordonnantie alsoo de vijanden onwetende sijn inde oorlogen om met het schietgeweir om te gaen, want soo wanneer sij souden vier geven met hunne musquetten ende den haen over haelen soo draijen sij hun hooft om ende soo comt dat sij onwetende scheuten doen. Jae, schieten hun eijgen volck omver. Sij loopen mede onder een sonder ordonnantie rondom hunnen coninck, maecken een vreeselijck gecrijt van te roepen ende te schreeuwen soo dat de valijen vervult worden.

Aldus verloren wij de riviere van Tannaren met seven stucken canon, het welck ons uijt ter herte leet was. Dan wij ons bevinden tusschen de bergen inde valije, trocken opwaerts naer den westen, cosen aldaer eenen berch omdat het beneden soo vol moras was. Dan de vijanden quaemen mede naeder aen getrocken. Hadden hun verdeelt; de Lanponders waeren apaert, laegen op de ander sijde des berchs. Alhier conden wij over en t’over de twee vijanden hun legers sien, waer dat wij naederhandt ons voordeel hebben uijtgetrocken.

Maer eerst sal ick beschrijven dese lofweirdige daet begaen door 20 van onse indiaenen. Alsoo de vijanden laegen onder den voet vanden berch, quaemen aldaer bij onsen generael twintich van onse indiaenen. Presenteerden hunnen dienst om den ouden coninck in sijn leger om den hals te brengen ofte souden hunnen cop daervoor verliesen. Dit voorstel wiert inden eersten plat affgeslaegen, maer alsoo sij al even sterck aen hielen om sulcx te doen, cregen ten lesten consent. Sij cleeden hun ieder met eenen witten satijnen rock, waer onder sij aen hadden een gemali rock[179] ofte hemde met eenen schilt ofte sabel inde handt. Begaeven hun ter nacht inden leger der vijanden lancx een stijle clip daer sij hun aflieten, quaemen onder de vijanden met een stout gemoet, trocken recht toe en daen naer het hooft quaertier vanden coninck, passeren die van sijn sonen alsoo sij voor geen vijanden wierden aengesien totdat sij quaemen aen het hooft quaertier vanden coninck. Alhier was het werck verbrilt,[180] alsoo aldaer meer als 8000 al waeckende de wacht hielen ende daer bij waeren groote vieren inden brant daer de vijanden de wacht bij hielden soo dat het voor de onse onmogelijck was om iet uijt te rechten op de vijanden. Dan veranderde van voornemen, trecken naer het quaertier van de twee sonen. Hier toe crijgen sij eenen jongelinck die sij bij den nacht hadden aengerant, desen nam aen om hun bij het quaertier van Pangeran Porbaeij sijnde den tweeden sone van den coninck te brengen. Quaemen door een getal vijanden die hun toeriepen. Dan de onse wisten hun woort soo wel te doen dat sij passeerden tot dat sij ten lesten door een getal van tenten quaemen bij een suijsel welck was met pallisaeden afgesloten ende rom men tom was daer de wacht, soo dat men quaelijck daer aen conden. Dan sij naemen een voornemen om niet vruchteloos wederom te keeren om hun te verthoonen aen die de wacht hielden. Wierden toe geroepen van wie daer waeren; de onse daetelijck antwoorden dat sij quaemen uijt het hooft quaertier vanden coninck met last dat Pangeran sijnen sone moet opde staenden voet bij den coninck commen. Dit hebben sij geseijt op hope van binnen gelaeten te worden om soo te beter tot hun voornemen te comen. Dan daer quam ordre om twee ofte drij daer binnen te laeten om aen hun aff te vraegen wat den coninck soude willen gedaen hebben. Hier op stonden sij malcanderen aen en saegen wie van hun soude binnen gaen. Dan daer sprongender drij uijt den hoop die mede binnen gingen, de rest bleef buijten staen. Hier op doet Pangeran Porbaeij,[181] den sone vande coninck, eene van dese drij gasten bij hem commen die stout moedich toe trapt, sijnde niet vervaert, al wast dat men sijnen sabel inden inganck hadde affgenomen. Hadde al even en wel noch een clein steeck geweir bij hem. Hier op doet hij aen den pangeran een cleijn relaes die tusschen eenige andere princen in sat ende waeren besich om den toeback madaso[182] te roocken. Hier op begint den pangeran te spreken wanneer hem den anderen toevlight, brenght hem eenen steke inde borst. Hier op comt van binnen een ijselijck gecrijt over het vermoorden van hunnen prince. Dan de twee andere die buijten de tent stonden, siende dat hunnen mede maet het werck hadde volbrocht, vallen op de tent in, slaen daer door, commen bij hem hoewel hij ende twee andere wierden te neder gemaeckt. Dan de reste die buijten de pallisaeden stonden, bestaende in 17 mannen, maeckten hun beraet cort alsoo sij op de vijanden vielen, hielen hun dicht bij een. Dit maeckten onder de vijanden sulcken geschreeuw ende ontsteltenis dat waerelijck hadden de Eropiaenen daer toens den selver tijt in gevallen, men soude de vijanden op geslaegen hebben. Dan onse 17 indiaenen vochten als leeuwen. Maeckte groote ruijmte in hun leger alsoo de vijanden niet seker een wisten hoe sterck sij waeren. Hier op comt een groot gedeelte der vijanden op de onse los, de welcke wierden aengevoert door een Engelschen commandeur. Mede stont het leger der vijanden in volle battalie, maer met de aldergrootste confusie der weirelt. Den allarm duerde tot dat den dach aen quam, maer onse indiaenen en stonden soo lanck niet. Sij hadden genoech gedaen, waeren in een cleijn bos geweken, dat tusschen de vijanden ende ons leger lach met verlis van acht mannen. Dese daet wiert op Batavia seer gepresen ende de twelff de welcke waeren overgeschoten, wierden eerelijck beloont. Sij hebben met hun twintich om het leven gebrocht over de drij hondert mannen inde vijanden waer onder den prince pangeran, ende noch twee van sijne groote sijn doodt gebleven.

Naer dese verassinge der vijanden vande onse hielden sij beter wacht. Soo deden wij mede al soo de Lanponders ons alle daegen naeder quaemen, soo dat men moeste ons leger voorsien van alle noot saeckelijckheijt dat wij van noode hadde; principaelijck van het cruijt al soo wij om eenige daegen een ongeluck hadde gehadt aen ons poeijer het welck inde loecht vloge ende nam over de 70 mannen mede. Dan men crege het weder om van Bamtam, soo mede cregen wij noch thien stuken canon met 2000 indiaenen ende eenen brief van Batavia, om de vijanden op het een ofte het ander maniere aen te vallen. Het welck wij maer naer en verlangde al soo wij moede waeren aldaer gelegen ende men sachs de vijanden onder ons liggen. Wanneer wij op eenen nacht den berch nederwaerts af quaemen tot tegen het vijandelijck leger. Hier op trocken de Lanponders wederom bij den coninck, die te saemen een vreeselijck macht hadden. Dan onsen generael sprack tot sijn volck, hiel aen ons ende de indiaenen voor de schoone victorie der Nederlanders in Oostindien van het jaer 1677[183] wanneer sij den heelen Oosten onder de gehoorsaemheijt brochten ende dat de Nederlanders noch noijnt en hadde de nederlaege gecregen. Verhopte dat men onse beste alhier souden doen in desen slagh de welcke voor de handt was ende dat men niet en moesten vreesen voor de macht der vijanden, al wast dat de Lanponders daer noch waeren gecommen met hunne olifanten. Men sal die beesten wel met gewelt ten onder brengen ende passen wel op ordre die daer sal gegeven worden. Aldus versocht onsen generael den heer Tack van de Nederlanders om wel op te passen, het welck men met een groot geschreeuw ende een geluijt vande musquetterijen die altemael vier gaeven op het eijndt van het relaes vanden generael, dese onse indiaenen deden soo oock. Hier op treck men ons leger dicht bij een, wiert een ordre gegeven dat niet eer en soude vier dan voor dat het gecommandeert wiert.

Ondertusschen beginnen hun de vijanden te roeren ende quaemen met een groot getal op onsen rechten vleugel aengetrocken. Dan wij en roerden ons niet, hielen ons al noch bij een. Hier op commen de Lanponders ter sijde een moras omgetrocken, waer tegen den flincken vleugel wiert gesonden. Dan onsen generael hiel de rest om op alle dingen goede ordre te geven. Alhier laegen wij malcanderen in het gesicht sonder dat men malcanderen conde beschiten. Dan den tweeden dach wanneer onse batterijen vol maeckt waeren, trocken een goet getal vande onse op de Lanponders de welcken ter sijden den moras in batallie stonden. Cregen de onse lichtelijk door hunne groote macht te quaet, weken op ordre naer het leger waer door de Lanponders hun de victorie toe schreven door ons wijcken, die met hunne macht de onse invielen. Dit was het eersten vanden slach.

Ondertusschen vallen de vijanden mede op den rechten vleugel met een vreeselijck geuijl ende gecrijt, drijven een groot getal van assegaeijen[184] op de onse met een haegelbuij van pijlen. Sij maeckten een schroomelijck geraes alsoo de vijanden gebruijcken veel instrumenten daer sij groot geraes op maecken ende is bij hun de maniere om inden slach te schreeuwen, het welck soo daenich de bergen slaet dat men souden oordeelen al oft de weirelt verginck. Dan wij waeren dat al gewent, hielen onsen rechten vleugel in goede ordre alsoo de Engelschen met de vijanden sochten in te dringen. Hier op begint onse batterije lustich te spelen op de vijanden waeronder sij van gelijcken deden. Dan sullen wederom comen tot de Lanponders die den moras door het retireren vande onse in hadden, waeren tot onder ons canon gecomen. Alhier drijven de Lanponders ons voor de neus 15 olifanten daer op stonden op ieder beest over de sesthien mannen die met pijlen schoten, voor op den olifant sat eenen met eenen grooten schilt die het beest regeerde ende voor de olifanten liepen meer dan thien duijsent vijanden met groote schilden om dese olifanten van onse musquetterijen te bevrijden. Dese olifanten deden int eerste groot quaet, maer wanneer daer op invoorderde met vijff velt stucken, stelden die voor ons ende schoten onder die voor de olifanten liepen. Dit was de oorsaecke dat sij de beesten verlieten. Dan de olifanten trocken recht op ons toe waer onder dat onse indiaenen in vielen, overmeesterde twee olifanten. Dan die daer op stonden schoten noch al even sterck. Hier op worden de olifanten seer gewont soo dat sij met hunne snuijten hun eijgen volck om trocken die boven hun stonden. Hier op quam een vreese onder de Lanponders soo datter een partije die met schilden om de olifanten liepen om die te bewaeren, inden moras wierden gedreven. Dan dese vlucht wiert belet door het groot getal der vijanden soo dat sij met de olifanten onder onse indiaenen quaemen, de welcke moesten wijcken. Dan onsen heer Tack die op alle dingen moeste goede ordre geven, quam met seven hondert handgarnadiers ende vier duijsent indiaenen. Brocht de onse onder de olifanten. Alhier was den strijt tusschen de Nederlanders ende de Lanponders seer hert door dat onse indiaenen tusschen de olifanten in drongen. Cregen wederom seven olifanten waer van men daer vier int leven hielden. Aldus wierden de vijanden hunne macht quijt. Dan ten liep op de andere sijde vanden moras niet beter met de vijanden af, al wast dat Raeij de Matairen met sijn vier duijsent van onse indiaenen was beset geweest van de vijanden door dat hij in een openinge der vijanden indrongh ende daer mede sloten hun de vijanden. Aldus moest Raeij de Matairen vechten. Dan daer viel eenen herten strijt, alsoo eenen Jurabassa sijnde mede met een goet getal van onse indiaenen brackt door de vijanden, quam bij Raeij de Matairen die seer goet gewont was ende veel van sijn volck doot.

Ondertusschen valt den strijt seer hert tusschen het battilion van Mouris ende dat van tegen de vijanden soo dat hij te swach ende te onsterck viel. Wiert tegen en in den moras gedreven, waer over daer meer als 300 Nederlanders in versmoorden. Dan dit wiert herstelt soo dat men hun wederom de rugh cregen. Dan de Lanponders begonden te deijnsen alsoo sij alle hunne olifanten quijt waeren. Jae, ten was niet genoech dat sij weken, maer het geschiede met sulcke confusie al wast dat sij[185] een groot leger tot assistentie hadden gecregen, want daer wierpen hun veel inde moras die daer sochten over te commen. Aldus weken de Lanponders van ons aff, die wij niet seer en vervolghde om reden dat wij ons volck van doen hadden. Dan brochten tot teecken vande victorie op de Lanponders behaelt, seven olifanten. Dreven die onder de vijanden het welck dede aen hun den moet verliesen ende terstont begonde sij mede te retireren. Dan onse Asiaese volckeren conden hun niet gehouden omde vijanden te vervolgen soo dat sij somtijts noch in het vluchten aen een quaemen, daer wij altijt moesten op passen om hun te hulpe te commen. In desen slach hebben de Engelschen hun uijterste beste gedaen ende sijn de oorsaecke geweest dat de vijanden soo hebben gestaen. Daer wij veel door hebben verloren. Dan dese Engelschen sijn daer meest in desen slach doot gebleven alsoo men over de vijff hondert dooden heeft gevonden sonder de gequetste soo dat de rest die met den coninck op de vlucht waeren moeste weijnich sijn. Men won in dese battalie sessendertich stucken canon ende over de drij hondert standaerden met de groote tent ofte wooningh vanden coninck daer men veel rijckdommen heeft in gevonden. Mede cregen onse indiaenen den olifant vanden coninck daer hij hadde opgeseten inden slach. Dit beest was uijt ter maete groot ende daer stont een lietteiren[186] op daer de pilleiren van sijn gout waeren met diamanten beset. Desen olifant cregen wij in het vluchten ende den coninck hadde hem op een peerdt begeven. Wij hebben in desen slach groote moeijte gedaen om hem te vangen, maer alsoo hij te sterck beset was ende de macht te groot, moesten ons te vreden houden. Alsoo het bij de vijanden den maniere is om rondom hunnen coninck te loopen daer sij veel van houden. Aldus conden wij daer niet door breken. Dan men cregen veel van sijn princen ende oran kaeijen[187] die men naer Batavia voerden. Wij hadden mede al eenigen buijt vande Lanponders gecregen, dese vijanden sijn heel onervaeren inden oorlogh. En hadden geen canon. Dan weiren heel gouw om met de assegaij te werpen ende den boge met den pijl hebben sij tot hunnen wil, soo dat sij daer mede heel net connen schieten. Sij loopen door malcanderen gelijck de schaepen. Verlaeten hun opde groote macht die sij hebben. Gebruijcken mede musquetten ende snapaenen daer sij meer quaet mede doen onder hun eijgen volck dan op de onse, want dat gebreck hebben sij ende meest alle de Asiase volckeren onderworpen. Want soo wanneer sij souden vier geven soo keeren sij hun hooft om. Sijn van het vier dat uijt het musquet comt vervaert ende soo doen sij onwissen scheuten op de onse. Aldus sijn de Lanponders uijt de vallije Moli Songo gewecken al waer den slach is geslaegen. Weken naer de zee strant al waer de meeste paert sijn inde schepen gecomen, naer dat sij over de seven duijsent mannen hadden verloren. Voerden wederom naer hun landt. Aldus verlieten de Lanponders de kust van Java. Dan de andere vijanden trocken ontrent Jaja Jassa daer men hun terstont naer trock om aen hun den tijt niet te geven te herstellen. Dese victorie maeckte op Batavia groote blijschap ende noch meer wanneer wij den coninck daer naer hebben selver in persoon in onse macht gecregen, gelijck ick noch sal schrijven ende thoonen hoe ende op wat maniere dat het is toegegaen.

Dese nederlaege der vijanden is groot geweest al ist dat de Nederlanders die al dier betaelt hebben door dat sij veel vande treffelijcke hoofden sijn quijt geworden, die mij te lanck soude vallen om die op te haelen. Dan het sal genoech sijn dat wij in dese batallie hebben verloren over de negen hondert Europiaenen ende meer dan vijff duijsent van onse indiaenen sonder de gequetsten. Sulckenen slach en isser niet veel tussen de Nederlanders ende de indiaenen in Oostindien geslaegen. Daer de vijanden meerder schaede hebben geleden dan inde vallije van Moli Songo waer dat sij met een groote macht al daer waeren met verlis van over de seventhien duijsent dooden. Onse indiaenen cregen alhier veel treffelijcken buijt inde tent vanden coninck als vande olifant die sij in het vluchten gecregen hadde. Mede vonden wij onder de dooden als inde tenten der vijanden goeden budt het welck ons niet quaelijck en quam alsoo men aldaer groote armoeden hadden geleden ende conden ons voor dien tijt wat deucht doen, maer ten duerde niet lanck. Alsoo men verstont dat de vijanden waeren gevlucht ontrent te Ja Jassa dat was sijn casteel, maer den coninck en wilde hem daer niet begeven van vreese dat wij hem daer in soude belegert hebben. Maeckte hem sterck tegen een cleijn bos. Ondertusschen commen vele vijanden tot de onse over die altemael in genaede wierden aengenomen. Hier op hadden wij in ons leger gemaeckt eenen hoop peerde volck om die te gebruijcken als wanneer men den coninck soude moete najaegen in het vluchten. Dese ruiterije en hebben wij in de battalie niet gebruijckt om dat wij de peerden niet en hadden. Sij bestonden in ses hindert Nederlanders. Dese peerden wierden gecommandeert om de vijanden altijt in volle batallie te houden totdat ons heel leger soude bij een comen, het welck niet soo gouw en conde marcheren oft de vijanden waeren al opgebroken door het bos. Dan het casteel woude hem noch iet tegen houden, maer soo wanneer men daer op begon te cannoneren gaeven het over. Aldus cregen wij het casteel sonder eenen man voor te verlisen. Dit casteel het welck is genaemt Ja Ja Jassa was seer sterck.[188] Is eer tijts door de Potugisen gebouwt. Daer laegen noch op en om het casteel vijfen vijftich stucken canon ende het magasijn van binnen was noch wel voor sien van alles. Men lijde alhier binnen onse sieckenen ende gequetste met drij hondert van onse indiaenen. Met de rest des legers vervolghde wij de vijanden de welcke alree tot aen den hoeier[189] van de zee waeren gecommen. Vonden onder wegen veele vijanden die door gebreck van victalie niet voort en conden. De welcke al wierden doot gesmeten door onse indiaenen. Dan onse ruiterije hebben door het geduerich marcheren bij nacht ende daegen de vijanden achterhaelt aenden berch van Tue Borro[190] alwaer de vijanden een voordeelige plaetse cosen om aen de onse te weder staen. Dese plaetse was van nature heel sterck voor de vijanden, maer alsoo sij daer door de vlucht geen canon bij hun en hadden soo en conde sij aen de onse niet beletten ofte wij quaemen tot voor hun leger camperen hoe wel wij noch luttel conden uijt rechten op de vijanden omdat sij geposteert laegen tusschen den berch ende een clip daer wij quaelijck aen conde. Dan onse indiaenen liepen somtijts tot inde cloof vanden berch alwaer de vijanden hun in hielden, maer wierden daer gedurich uijt gedreven. Dan daer wiert goet gevonden om dese passagie te besluijten dat daer niemant in ofte uijt en conde. Mede en conde de vijanden geen proviant crijgen. Dat dede de vijanden bersten soo dat sij op eenen middach met een groote mach uijt vallen heel disperaet ende riepen: “Amock Amock” ende dese sijn hun leven moe. Hier op quam ons leger in battali. Dan men hielen van achter de vijanden noch beset om reden dat ons den coninck niet en soude ontloopen, want het was seker dat desen uijtval nievers anders om en geschieden dan om dat hij soude moge wech comen hebben naer de zee strant om dan te mogen vluchten naer de Lanponders, maer hij is tot sijn voornemen niet connen commen om redenen te vooren verhaelt hoewel sijn volck als even dapper vocht, maer sonder belijt al wast dat sij amock spelde. In dit uijtvallen verloren sij veel volck soo dat men hun op de vlucht cregen ende dit ginck soo confuselijck dat wij met de vijanden binnen de cloof indrongen, alwaer soo ijselijck gevochten wiert omdat het den inganck seer smal was. Ondertusschen liepen veel vande onse naer de hoochte des berghs die hun van boven neder inde vallije lieten vallen. De vijanden deden groote tegen stant om hunnen coninck te behouden, die soo wel als verloren was hoewel hij noch evenwel voor eenen cleijnen tijt uijt de handen geraeckte. Want alsoo daer eenen heijmelijcken uijtganck onder de aerde was, de welcke tot op den hoever vande zee uijtquam alwaer hij noch met ontrent de sesthien duijsent mannen was doorgecommen. De rest wiert vermoort inde vallije van Tue Berro. Aldus quam den coninck inde aldergrootste ellende des weirels ende geen uijtcomste siende om te vluchten, sent aen onsen generael thien van sijn indiaenen ieder met een vendel het welck sij al swierende om hun hooft aenquaemen met eenen brief de welck was geschreven in het Engels ende luijde aldus; (Den brief vanden coninck aen de Nederlanders) “Wij godt vergeten volck ende voorstaenders des Maeire weth Machomet ende Altcoraen, houders van ons woordt met alderhande natie daer men mede sijn in verbont gecomen, versoecken oodtmoedelijck van U machtige ende victorieuse heeren, de veltheeren der Nederlanders ende bedwingers vanden geheelen Oosten, om aengesien dat de Fortune ons tegen is geweest om dat men den onrechveerdigen oorlogh tegen U machtige handt hebben aengenomen, is de rechtveerdige straf over onse cust van Java gecommen, hopen alsoo de machtige veltheeren sullen vergenoecht wesen om mij ende mijn ellendich volck dat als nu inden uijttersten noot is gecomen, sullen in genade aen nemen. Hier toe versoecken wij overwonnen volck om acht daegen uijtstel aen de machtige handen der Nederlanders om dan soo ons te beter in U handen ons selve te begeven. Onaengesien dat wij ons selve moeten versoenen met onsen propheet Machimet die op ons verstoort is.’ Aldus geschreven in het vluchten inde valije aende zee ende is onderteeckent sultan de Emerat, coninck van het eijlant Java ende sergant vanden grooten Turck. Desen brief aldus gelesen hebbende wiert daer op crijcx raet gehouden op den staende voet, maer alsoo desen uijtstel vande acht daegen wiert plat affgeslaegen alsoo het seker ende waerachtich soude geweest hebben dat hij tusschen dien tijt soude ontcommen hebben ter zee ende soude onse heele moeijte vanden oorlogh omver gelegen hebben. Daer om en gaeven wij hem geen spatie. Sonden eenen trompetter oft hij de waepenen woude te neder leggen met sijn bij hebbende volck ofte soude daetelijck de gramschap der Nederlanders proeven, de welcke al even sterck quaemen aengetrocken. Hier op en wist den coninck niet te seggen dan dat hij hopte datter soude alle oogenblicken maer een schip gecomen hebben. Daer om sondt hij eenen pangeran dat was noch den velt oversten der Mackasaeren die hij hadde, om ons te beletten dat wij soo niet en soude ingevallen hebben. Dan daer stelde men ons indiaenen tegen die naer een brave scharmuseringe de vijanden tot inde zee dreven. Hielden hun beset tot s’anderdaechs om de rest vande vijanden ten onder te brengen. Maer den coninck en heeft soo lanck niet gewacht. Is bij de nacht in ons leger gecommen onder commando van eenen indiaenschen lieutenant sijnde genaemt Sura Patti,[191] de welcke onder hem hadde drij duijsent indiaenschen. Hij en heeft sijn selven niet willen gevangen geven onder de Europiaenen daerom gaff hij de indiaenen de eere. Dese gevanckenisse en was soo gouw niet geschiet inden nacht al eer het iemant vande Nederlanders wiest ofte daer ontstont een algemeen geschreeuw onder onse indiaenen als dat den coninck gevangen was met sijn heel familie. Waer op onse indiaenen terstont inde waepenen maeckten om de rest der vijanden die bij naer inde zee laege, om het leven te brengen. Dan onsen generael heeft het belet. Aldus hebben wij sultan de Ameredt,[192] coninck van het rijck Bamtam in ons gewelt gecregen. Dese gevanckenisse vanden coninck Java heeft eenen grooten schrick inden Oosten gemaeckt onder de heijdenen die van alle canten hun gesanten naer Batavia sonden om een nieuw verbont met de Nederlanders te maecken. Dan onsen gevangen coninck hielen wij wel bewaert tot dat soude tijdinge van Batavia crijgen. Alle sijn andere volckeren naemen mede gevangen uijtgenomen vijff duijsent van sijn Mackasaeren de welcken waeren ontcomen lancx den zee cant hoewel men hun heves vervolcht. Jae, sijn noch soo stout geweest dat sij ontrent de drij mijlen van ons leger diersten staen ende vielen op de onse soo dat sij van de onse verslaegen over de vier hindert indiaenen. Soo dat men genootsaeckt waeren om met taemelijcke macht daer naer toe te trecken. Dan men sal hun de vijanden laeten vervolgen ende ick wil mij wederkeeren tot den gevangen coninck die daer vande indiaenen wiert bewaert, mits dat de Nederlanders daer bij de wacht hielden. Hij en dede niet anders dan weenen ende beclaegde sijnen onderganck van sijn rijck door dat sijne kinderen inde battalie waeren verslaegen ende daer bij meest alle sijne princen. Hij was een oudtman, over de achtensestich jaeren, hadde groote travailli inden oorlogh gedaen. Onsen heere generael Tack quam hem alle daegen besoecken daer hij wel mede vergenoech was. Mocht onsen generael wel lijden. Sprack van hem groote deucht dat hij den naem wel verdiende van generael te wesen. Hij versocht dat men hem op Bamtam souden gevangen leggen bij sijnen sone die aldaer coninck was, maer dat en wiert niet toegestaen. Soo dat hij moest naer Batavia commen. Hij voorseijde aen de onse dat aldaer noch een seker volck was dat niet onder onse gehoorsaemheijt en soude willen begeven, het welck waeren de Lanponders waervan men sal in mijn tweede deel van schrijven.

Alhier naer dat alle dinge hier inde vallije waeren geschiet ende omdat men mede moesten om de ordre van Batavia wachten, wat men soude doen met onsen gevangen coninck, soo bleven wij alhier stil liggen in goede ordre. Alsoo de vijanden het welck waeren de Mackasaeren, de welcke het waeren ontcomen ende cregen aldaer noch grooten toeval van andere vijanden soo dat het lant van Java noch niet gesuijvert en was. Daerom sont men onse ruiterije ende seshondert voetgangers de vijanden naer om hun altijt in battali te houden soo dat wij noch veel verdriets hadden om door de clippen ende bergen te commen. Alwaer aen ons is verthoont een groot ende wonderlijck serpent het welck hem hiel tusschen eenen berch ende zee ende het was doende om een cocodrille om den hals te brengen die hem lange tijt hadde verweirt tegen het serpent, maer den cocodril is te onmachtig gevallen soo dat hij bij naer op geeten wanneer wij daer bij sijn gecommen. Liepen onse indiaenen naer toe om hem te schiten maer het serpent hun gewaer wordende, begeeft hem op eenen boom die uijtstack uijt een stuck van een clip, hongh met sijn hooft om leegh keeck ons altemael met een ijselijck gesicht aen. Hier toe vallen twee van ons indiaenen ieder met eenen schilt ende den sabel inde handt aen het beest. Maer alsoo den eenen meijnt de slach te geven soo laet het sijn selven vanden boom vallen ende sat hem onder sijnen schilt bij sijn dichte van het been, het welck het serpent aff beet soo dat hij daer doot te neder viel. Wanneer den anderen het serpent eenen slach geeft tusschen den hals ende het lijff, maer hij en quetste het beest niet alsoo het te herden huijt hadde. Hier op schiet hij achteruijt maer alsoo het serpent hem toeschoot soo gaf hij het beest noch eenen slach over het gesicht, waermede hij het serpent een weijnich beseerde. Maer alsoo hij sijnen slach meijnde te verdubbelen soo quam hem den stert van het serpent om het lijff ende wierp hem ter aerde soo dat hij in noodt was. Dan wij quaemen hem te hulpe, dreven het serpent tot tegen de clip aen met den indiaen die hij al even sterck vast hiel tot dat wij met ons twintich mannen daer vier op gaeven. Wanneer het serpent hem los liet door dat het geschoten was ende alsoo het noch eenige scheuten van pijlen creegh in het lijff. Soo wierp het serpent hem op sijnen rugh, stack een lange tongh naer ons uijt, die heel vergiftich was. Alsoo brochten wij dat serpent ten onder dat over de twee hondert jaeren aldaer hadde sijn residencie gehouden alsoo de oude schriften uijt wesen. Mede wist men van dit serpent op Batavia te spreken om dat aldaer eens op eenen keer is een Engels schip aengecomen met quaet weder ende aen het lant comende saegen het serpent het welck soo gouw was dat twee mannen mede in sijn hol slijpte. Dit hol hebben wij mede gevonden maer alsoo den inganck van voor wijt was soo en conde wij niet heel soo en conde wij niet heel veir in. Maer wat daer van was, men vonden over de 35 menschen hoofden. Dit serpent is lanck geweest negendertich van mijn voeten, was uijtter maeten dick aen sijnen cop soo dat hij conde eenen heelen man inslicken. Hij hadde twee tanden in sijnen mont die over ieder sijde stonden, sijn lanck geweest een van mijn spannen met de handt. Sijnen cop en was niet lanckworpich maer was heel cort soo dat het heel vreeselijck uijt sijn oogen conde sien. Het lijff hadde schoepen op de rugh tot halff wegen wanneer de andere rest van het lijff placken waeren. Onder den buijck was het geil, liep naer den stert heel wit ende het wiert naer Batavia tot een present gesonden.

Aldus quam de ordere van Batavia in ons leger wat men met den coninck die gevangen was ende sijn volck soude doen. Mede hadden die op Batavia groote vreuchde vieren ende peck tonnen aengestoocken soo over het winnen van die batallie als het vangen vanden coninck, maer luttel hebben sij geweten wat voor een quaet dat daer is uijtgecommen in dat te ontbieden. Alsoo den raet op Batavia goet hadde gevonden om den coninck gevangen naer Batavia te brengen soo hadde den raet van Batavia daer toe eenen man vercosen sijnde qualiteijt maer Alferis[193]. Desen quam met vijftich Nederlanders in ons leger met last om den coninck gevangen te brengen naer Batavia. Daer alle het quaet is uijtgesproken dat daer naer de Nederlanders wel duijsent mael is berouwen geweest om den grooten oorloge die daer uijt ontstaen sijn dat sij desen rebel daer ick nu van schrijve sal niet in genaede hebben aengenomen. Men moet eerst weten dat desen rebel is den persoon die den coninck gevangen hadde ende hem oock bewaerde is genaemt Suri Pattij. Was lieutenant over drij duijsent indiaenen, sijnde cloecke soldaeten, gelijck hij dat inde battalie hadde gethoont. Hij en hadde maer een oogh die hij verloren hadde. Hij heeft selver in persoon over de achtentveertich veltslaegen voor de Nederlanders helpen doen, is dickmael gewont geweest ende hij hadde den conick gevangen van Bamtam. Ondertusschen comt desen Alferis die van Batavia van gecommen, met sijn vijftich Nederlanders bij Suri Patti, spreckt tegen hem heel berommelijck dat hij niet lanck sal de eer meer hebben vanden coninck gevangen te hebben ende te houden. Waer op den indiaenschen lieutenant terstont antwoorden dat hij den coninck niet en soude overleveren voor ende al eer dat hij dat schriftelijck soude thoonen. Hier op slaet den Alfeiro den lieutenant Suri Patti eenen haeck slach om de hooren dat hij draeijde. Het welck den indiaenschen lieutenant heel over verstoort was. Sprack noch dese leste woorden; “sijn dat[194] noch voor mijn trouwe diensten voor de Nederlanders gedaen”, waer op hij terstont sijn volck doet inde waepenen comen. Valt op den Alferis met sijn vijftich bij hebbende mannen die hem te weir stelde maer alsoo de indiaenen te sterck waeren soo wierden sij naer eenen cleijnen tijt vechtens altemael vermoort, behalve die de oorsaecke is geweest van alle het verdriet dat daer is uijtgesproten. Dit gevecht en was quaelijck noch niet geeijndicht ofte wij cregen de wete in het leger van het vermooren van ons volck. Alsoo hij met sijn volck ter sijden van het leger laegen. Dan men waeren noch soo gouw dat men hem inden stert vielen ende daer bij setten wij hem noch de coninck aff die hij anders soude mede genomen hebben. Hij retireerde hem in een bos met sijn volck, hadde eenige dooden becomen. Dit vermoorden der Nederlanders gaf aen ons een groote verbaestheijt alsoo desen indiaen was een man daer men sijn selve mocht op betrouwen ende alsoo hij dese daedt begaen hadde sonder dat men wisten hoe het was toegegaen. Creegh van veel gelijck maer hij hadde veel beter gedaen dat hij desen Alferis vermoort hadde. Dan het was te laet ende heeft noch eenigen tijt daer naer selver versocht om sijn pardoen ende seijde dat hem leet is geweest. Maer die op Batavia en deden niet anders als roepen dan dat men hem soude sien te crijgen om justicie over te doen, t’sij levendich ofte doodt. Maer hij die ons te gouw was, wist soo wel op te passen dat hij altijt wech was eer dat wij daer quaemen. Maer wanneer hij begonde toeval te crijgen gelijck die vijff duijsent Mackasaeren ende noch andere vijanden. Toens gongen de oogen open van die van Batavia ende souden toens wel gewilt hebben dat sij hem in genaede hadden aengenomen. Maer hij gaf den bras[195] van ons. Hij trock opwaerts naer den grooten Sonsooran sijnde keijser van het Eijlant Java. Dese wilden hij bedwingen dat hij de waepenen soude tegen de Nederlanders aen nemen ofte soude sijn heel lant in vier ende vlam setten. Desen keijser betaelde aende Nederlanders tribut. Was int jaer 1677 met de waepenen ten onder gebrocht soo dat hij de Europiaenen vreesde. Daerom en heeft hij de rebelle niet willen volck doen ofte eenige victalie ende heeft moeten lijden dat sijn heel lant verdestrueert wiert. Soo dat den keijser gedwongen was mede een leger in het velt te brengen tegen de rebellen. Schreef naer Batavia om volck bij. Den raedt die liet hem weten dat hij de vijanden soude het hooft bieden, sij soude hem te hulpe commen. Het welck hij dede met een goet leger, stuitte de rebellen aen een rivier daer men hun wat sullen laeten liggen tot dat de rebellen hen grooten Sousooran[196] hebben opgeslaegen.

Aldus begon alhier eenen nieuwen oorlogh tusschen de rebellen ende de Eropiaenen. Alsoo hij een sterck herleger te velt brocht soo quam daer commande van Batavia om den coninck daetelijck op te brengen het welck daetelijck gedaen wiert. Want daer quam een schip uijt de zee, daer dede men hem ingaen met eenige princen ende noch eenige Engelschen die mede waeren overgecomen. De andere rest van sijn volck moesten te lande loopen ende de reste des legers trocken te rugh naer Ja Ja Jassa al waer men campeerde totter tijt dat men op soude[197] naer de rebellen. Ondertusschen comt den coninck op Batavia de welcke wiert ingehaelt op dese maniere. Hij wiert groote eere aengedaen met dat hij sijnen voet aen het landt sette soo schoot het casteel met het canon rondom los ende daer stonden vier compagnien musquetterijen die hem gelijden tot in het casteel. Wanneer hem daer tegen quaemen twee raeden van Indien die den coninck de handen kusten. Setten hem in het midden van hun twee ende daer wiert een pauwelioen[198] boven sijn hooft gedraegen. Alsoo quam hij tot voor den generael[199] sijn huijs die aen de poort stont. Ontfonch hem eerelijck met willecom te eeten in het casteel van Batavia, het welck de coninck eens bekeegh. Dan is met den generael ende andere raeden binnen gegaen, alwaer een maeltijt bereijt was. Maer den coninck en woude niet eten ofte drincken. Dan hij sprack genoech met den generael tot dan den generael hem heeft gecommandeert ende aengeseijt dat hij alhier op het casteel sal moeten verblijven tot dat men van Eropa sal schrijven crijgen. Aldus gongh den coninck op het hooft punt den sofier[200] van het casteel daer hij moet voor sijn leven blijven ende wort met sterck garnisoen bewaert. Alle sijne andere princen wierden op andere plaetsen bewaert ende t’gemeijn van sijn volck wierden tot slaeven gemaeckt. Aldus sagh den coninck voor sijn oogen alle daegen sijne vijanden hoe wel sij hem toegedaen waeren.

Naer dese dingen geschiet sijnde van het gevangen brengen vanden coninck als vande rebellen ende dat wij noch laegen met ons leger inde valije af en wachten waer naer toe dat wij ons selve souden moeten begeven t’sij naer het eene oft het ander plaetse. Alsoo hem den oorlogh van alle canten verthoonde met dat desen indiaenschen lieutenant vande onse was affgevallen ende daerbij crege hij een groote macht. Dit en hadden de Lanponders soo haest niet vernomen ofte senden hen gesanten dat hij maer soude inden oorlogh voort vaeren, sij souden hem alle hulpen doen met den eersten. Dese brieven vielen in onse handen opde zee, die naer een cleijn vechtens hun overgaeven. Verhaelden om het leven te behouden dat sij brieven aen de rebellen droegen, die sij overgaeven aen de onse. Dese brieven wierden naer Batavia gesonden. De welcke den raedt naer een lanck beraet hebben goet gevonden, om het leger naer de Lanponders te senden om te sien oft men hun niet onder de gehoorsaemheijt vande Nederlanders en souden connen crijgen. Alsoo de rebellen niet om temmen en soude geweest hebben soo wanneer de Lanponders daer waeren bij gecommen ende men hadde de rebellen noch niet soo gouw te vreesen alsoo de Sonsooran ofte keijser met een groote macht tegen de rebellen aende riviere van Kerttsooren[201] lagh, die hem aldaer stutten. Daerom resolueerde hun den raedt op Batavia soo veel te gouwer. Daer om sonden sij aen het leger lancx de zee negen groote schepen van oorlogh ende dertich cleijne de welcke men noemt Potsanlin. Dese cleijne schepen sijn heel leegh gemaeckt ende sijn heel veerdich in het vaeren. Waeren wel voor sien met volck die wij noch meer cregen alsoo wij veel volck verloren hadden. Mede dat ons de rebellen waer aff gevallen soo dat ons leger al seer gesmolten was. Wij waeren blijde dat wij de commande cregen over lant, maer noch meer als wij de schepen saegen. Want wij al over de twee jaeren inden Bamtamschen oorlogh onsen tijt hadden doorgebrocht sonder eens in het garnisoen te commen. Hebben altijt moeten liggen tusschen de bergen als inde bosschen ende vallijen soo dat het een verwonderingh was hoe dat daer eenen Eropiaen can in het leven blijven. Want selver die indiaenen die aldaer geboren sijn connen het niet uijt staen. Soo dat de compagnie ofte den raede op Batavia liever eenen soldaet hebben die de armoede ende travaille heeft uijtgestaen als ses die uijt Eropa commen. Daerom houden sij die geiren in het lant die mede inden oorlogh is geweest ende connen quaelijck los geraecken naer het lieve vaederlant daer wij dickmael hebben naer verlanght, principael als wij in noot waeren van spijs ende dranck die men in Eropa in overvloet heeft. Gelijck het ons dicmael in Indien is gebeurt dat men heeft moeten vechten om het vlees van eenen rannoster[202] sijnde den vijandt vanden olifant. Dit beest is ijselijck om aen te sien, want soo het niemant die het noijt gesien en heeft, soude meijnen dat het een duijvel waere door sijn groote ende lompen cop. Het heeft van vooren op sijnen neus eenen horen staen daer het groot quaedt mede doet. Om dit vlees ben ick bij naer met mijn achten om het leven gebrocht. Alsoo wij waeren gecommandeert om inden bos eenen post te besetten met ons acht mannen, sijnde buijten ons leger. Waneer aldaer aen ons verthoont inden bos eenen groote ran noster die wij terstont ingongen tot dat hij bleef staen tegen eenen grooten boom. Wanneer wij ons in twee verdeelen soo gaeven de eerste vier mannen daer vier op. Hier op loopt den rannoster op ons toe maer alsoo wij toesaegen dat hij ons met sijnen horen niet conde berijcken, gaeven hem van ter sijden met ons vier mannen oock vier op soodat hij ons noch een stuck wechs om liep. Maer alsoo men weder gelaeden hadden, gaeven hem de rest. Dit beest hadden wij om den hals gebrocht ende sochten ons daer lustich mede te vermaecken ende daer van te braeden op onsen post. Alsoo wij in geen thien daegen niet anders geeten en hadde als een weijnich rijs dat wij cregen door dat den toevoer die men van Bamtam moeste crijgen niet en conde comen door den gedurigen regen soo dan meijnden wij ons inden bos vrolijck te maecken. Mits dat men al doende waeren met te braden soo comt daer een partije van onse indiaenen die inde bosschen gongen soecken ofte sij mede niet wat conden vinden. Alsoo hun den honger oock quolle. Hadden sij ons vriendelick aengesproken men hadde hun laeten mede eten. Maer neen vallen op ons met hunne schilden ende sweirden sonder dat men sulcx conde gewaer worden dat sij dat inden sin hadden. Houden der twee vande onse soo dat der eenen daer doodt viel ende den anderen seer gewont. Dit verdrot ons seer ende men naemen oock ons geweir. Setten ons rugh aen rugh. Schoten daer onder soo datter drij van vielen. Hier op worpen sij met assegaeijen op ons. Dan men hielen ons bij een door dat sij inde dertich sterck waeren. Maer wanneer sij saegen dat de andere drij die geschoten hadden wederom geladen hadden, begonden te deijnsen ende lieten onse rannoster behouden. Dese gasten ofte indiaenen waeren van Raeije de Mateirens volck ende hebben noch daer naer een generael pardon gecregen om dat het door den honger is geschiet. Desen indiaenen hebben daer naer bekent dat sij met hun allen hebben voorgenomen om ons te vermooren ende soude ons lichaemen dan inde kuijlen geworpen hebben. Dit soude om het vlees geweest hebben dat sij dat soude gedaen hebben.

Aldus waeren onse schepen aengecommen daer mede men de Lanponders soude gaen bevechten, wanneer wij sijn scheep gegaen met onse heele macht. Soude onse sieckenen naer Bamtam gesonden hebben. Begaeven ons dan op de genaede van Godt inde zee. Daer wiert op Batavia eenen algemeenen biddach gehouden dat Godt onse vlote ende armaede wilde de victorie verleenen tegen de Lanponders. Wanneer wij den negensten dach met onse vloot voor het hooch landt van Lanpon quaemen. Dit lant is vol volck maer sijn heel genegen om bij de zee ende daer op te spelen. rooven somtijts onse schepen die naer de Molucken ende naer de andere eijlanden voerden. Slachten die turcken van Alsiers. Men heeft somtijts de Lanponders noch veel met den oorlogh gedrijcht, maer sij hebben altijt daer mede gelacchen tot ter tijt dat het vervult is geweest. Dan wij en hadde dat soo heijmelijck niet gedaen ofte sij hadden de wete al wegh, soo dat wij bedrogen waeren. Dan men lieten daer om onsen moet niet vallen om de riviere van Lampon in te vaeren. Gelijck wij deden. Setten onse groote schepen tot inden mondt vande riviere. Ondertusschen quaemen de Lanponders met duijsende boven op het hooge lant staen sien om ons, als onse vloot te aenschouwen, hier op setten onsen generael alle het volck inde patsallin ofte cleijne schepen. Laet eenige indiaenen inde groote schepen. Geeft een teecken met het canon om op te vaeren hooger inde riviere al soo men nievers en conde landen door dat het soo stil op liep. Alhier tot noch toe en hadden wij geene vijanden vernomen die ons belet hadden gedaen, al wast dat wij al drij mijlen de riviere in waeren. Dan op eenen nacht quaemen sij affgesackt met een vloot schepen tot dicht bij onse brantwacht. De welcke de vijanden sienden begint sijn ancker te winden, schiet met alle sijn canon om de onse te waarschouwen waer op wij terstont mede ons ancker winden. Leggen aen een halve maene totdat den dach aenquam, wanneer wij de vijanden saegen een goet quaertier van ons af liggen. Dan onsen generael geeft wederom het teecken om het ancker te winden. Het welck met een set gedaen was, loopen met onse riemen naer de vijanden die oock aen t’vaeren waeren, maer in plaetse van te staen, liepen om eenen hoeck van het lant al waer de vijanden achter laegen soo dat men hun niet conden sien. Dan wij voorderde recht toe en daen tot bij den hoeck van het landt alwaer de vijanden achter laegen. Sij hadden alhier eenige stucken canon op den hoeck geplant geplant daer sij eenigen scheuten mede deden, maer heel onseker. Alhier bleven wij over de elff daegen liggen sonder datmen mochten landen ofte de vijanden aen te vallen, het welck voor de onse een groot verdriet was want op den lesten nacht als wij de vijanden met den dach aen vielen, soo sijnder vier van onse schepen bij den nacht die malcanderen hebben los gedreve ende door dat den wint heel hert was ende naer den vijandt waeijde. Soo en conde onse vier schepen met de riemen niet uijt de vijanden comen met dat sij daer onder waeren gedreven. Daer het was een ijselijck geschreeuw onder onse vloot ende alsoo ick op het schip was vanden vice admirael ende laegen op den hoeck tegen het lant aen. Quam den admiral ons aen boort, die uijt ons verstont als datter eenige van onse schepen waeren aen het drijven geraeckt, maer niet wetende hoe veel ende wie dat het was ende daer bij dat men hadde hooren sterck schiten met het canon. Soo moest het seker sijn datter van onse schepen onder de vijanden waeren gecomen gelijck het bij den dach gebleken is, wanneer wij hebben gemist vier van onse schepen tot onse groote droefheijt, de welcke noch langen tijt hadden vochten met de vijanden. Sij hadden malcanderen voor den boght gedreven ende soo waeren sij van hun ancker geraeckt ende daer bij waeijde het storm soodat sij met de riemen niet en hebben iet connen doen om hun selve te salveren ende sijn vande vijanden altemael vermoort. Dit speedt onsen admirael seer, die daetelijck den crijcx raet liet vergaederen. Wanneer daer wiert goet gevonden om de vijanden aen te vallen alsoo den wint voor onse vlote seer goet was. Hier op steeck men van alle de schepen de bloet vlagh uijt. Vaert den admirael neffens ons schip af die wij daetelijck mede volghde. Soo deden sij altemael. Loopen tot onder het canon van het lant, crijgen de vijanden om den hoeck in het gesicht, die mede doende waeren om hun ancker uijt den gront te haelen. Hier op geraeckt den admirael met sijn esquaders onder de vijanden die lustich aen het vechten raeckt. Soo deden wij mede. Wij waeren met ons elff schepen dicht tegen den hoeck van het landt in geloopen. Drongen tusschen de vijanden in. Wanneer den admirael door den stercken wint, die hij hadde gedreven het vier in eenige vande vijanden hunne schepen. Maeckte een cleijne vreese onder de vijanden. Dan wij deden soo wel dat men het jonck daer de principaelste der Lanponders opwaeren, over meesterde. Dit vaert tuijgh dede veel quaet alsoo daer meer dan duijsent men op was die altemael met pijlen schoten. Staecken daer mede den brant in. Ondertusschen sijnder drij van onse schepen die hadden den hoeck van het landt over meestert al waer daer op stonden vijff stucken canon. Dese stucken wierden gebruijckt om onder de vijanden te schieten alsoo de batalie dicht onder het landt was. Dit schiten van het lant deden de vijanden uijt hun plaetse retireren om hooger de riviere te kiesen, wanneer wij hun sterck in liepen, soo dat sij groote schaede leden. Jae, quam soo veir dat sommige vande vijanden met hun schepen op de wal liepen aen het landt. Verlieten hunne schepen. Dat was de oorsaecke dat sij de batallie verloren want de meeste paert deden het meden. Verlieten hunne schepen die men altemael verbrande dan eenige die tusschen ons in laegen vande vijanden ende niet uijt en conde comen vochten hun doot. Men hebben in dese batalie overmeester vande vijanden alle hunne schepen soo dat de Lanponders alle hunne zee macht quijt waeren. Men brochten alle onse gequetsten naer de groote schepen. In de zee batallie sijnder meer vande vijanden gebleven dan over de seventhien duijsent dooden, de hele riviere lagh vol dooden ende het waeter wasser gelijck van verandert. Alle dese dooden dreven naer de zee voor bij onse groote schepen. Men hadden verovert vande vijanden over de hondert schepen die altemael verbrandt wierden. Dan men vervolghde onse victorie, sprongen aen het lant alwaer de Lanponders met een groote macht inde rijs velden laegen. Dese velde ten platte sijn seer groot, al ist dat het soo hooch niet en wast als in Eropa het graen. Daer in ende achter hielen hun de vijanden. Men vont goet om die velden inden brant te steken alsoo dat de vijanden daer uijt moesten. Begonden hun te begeven inde vlachte alwaer onse indiaenen met de vijanden handt gemeen wierden tot dat wij aenquaemen. De vijanden hielden met seer te schreeuwen aen de onse een weijnich staen tot dat den generael met vijff hondert Nederlanders ende drij hondert handtgarnaeten de Lanponders aen het deijnsen cregen die, naer een cleijn noch te staen, stelden het op een loopen soo dat men een hope heeft om een eijnde van desen oorlogh te crijgen, alsoo men dese vijanden genen tijt en gaeven. Hoe dicmael sij hun hebben herstelt soo dat sij ten langen lesten soo verre sijn gecommen dat sij het hooft inden schoot begonden te leggen. Men hiel hun voor oft sij hun selven wilden in onsen dienst overcomen dat men hunlieden van alle uijtheemsche vijanden bevrijden ende tracteren gelijck men andere indiaenen doen daer men mede in verbont sijn. Hier op houden sij onsen trompetter die de vijanden was gaen aff vraegen wat sij doen wilden. Dan den derden dach comt hij weder, brenght bescheet vande vijanden in eenen brief. Als dat sij de Lanponders sullen behouden lijff ende goet, mede dat sij sullen behouden hunne vrouwen ende kinderen ende datter noijnt geene en sullen tot slaeven connen gemaeckt worden ende dat nu slaeven sijn, sullen terstont op vrije voeten gestelt worden, dat sij den vrijdom als vooren sullen behouden om op de zee te rooven op de genen die niet vrij mogen vaeren, mede dat sij sullen mogen eenen coninck kiesen die ons belieft sonder dat de Nederlanders bekent te maecken, dat sij sullen behouden alle hunne vrijdommen ende ten lesten als dat alle de Nederlanders moesten uijt het lant ende dat daer geen garnisoen mochte blijven. Desen leste article stiet de Nederlanders tegen de borst, waerom men aende vijanden de leste resolutie liet weten tusschen dit ende twee daegen. Ondertusschen trocken wij naer de vijanden die de onse niet en dierste verwachten, maer naemen den lesten article ende smeten hun geweir wech. Gaeven hunne stadt die op de indiaensche maniere was gebouwt, niet sterck soo dat men die licht soude in genomen hebben. Men hielen hun coninck in echtenis om mede naer Batavia te nemen. Aldus sijn de Lanponders onder het jock der Nederlanders gebrocht. De welcke aende Nederlanders menigen verdritigen dach hebben gemaeckt, soo dat men van dese Lanponders geen noot meer en hebben gehadt. Alsoo men daer over de vier duijsent vande onse hebben gelaeten voor garnisoen die daetelijck aldaer een vasticheijt hebben gemaeckt. Desen onderganck vande Lanponders is de rebellen seer tegen geweest want hij souder altijt een retireringe aengehadt hebben. Naer dese veroveringe van het lant van Lanpon veroorsaeckte op Batavia een algemeene blijschap soo daer commande quam om wederom naer Batavia te commen. Het welck voor ons eene overgroote blijschap maeckte. Wanneer wij het landt van Lanpon hebben verlaeten, mits dat daer goet garnisoen is gebleven. Wij wierden op Batavia heel wel ontfangen, maer het meeste dat te beclaegen was dat daer soo menigen braven Nederlanders waeren tegen dese wilden ende eijdenen den cop gebroken. Aldus verlieten wij het landt van Lanpon.

Naer dat wij waeren op Batavia gecommen, alwaer wij in langen tijt niet in en hadden geweest, wiert alle dingen herstelt van het gene datter soude van noode wesen tot de andere oorlogen, gelijck dat vande rebellen. Desen lieutenant was genaemt Suri Patti gelijck wij van geschreven hebben, hebbende gelegen aende riviere Cartesooran tegen het leger vanden grooten Sonsooran de welcke meijnde sijn avantagie te vinden in hem eerst aen te vallen door de riviere, want de riviere dier tijt seer breet was. Wiert vande rebellen soo onthaelt dat hij meer dan 9000 mannen daer liet op die plaetse doot tot een groot verwonderinge vande onse. Dat sij soo een macht hadden gecregen om hun soodaenich te verdeffenderen tegen soo een cleijne ende dat den keijser van Java wel vier mannen tegen eenen was. Hier op vervolght hij sijne victorie, treckt naer Cartesouran, over valt het pallijs vanden Sonsouran, crijght dat in met weijnige moeijte, drijft den keijser in het bos. Waerom datter weder een armede wiert uijtgemaeckt om naer toe te trecken bestaende uijt 500 Nederlanders ende 3000 indiaenen. Met dit volck onder commando vanden heere maior Tack gaen sij schepe naer Japara. Commen te lant waer dat den verdreven keijser ten eersten bij de onse comt. Verhaelt den slechten toestant van sijn rijck. Alhier blijven wij liggen. Vernemen naer de vijanden, want alsoo Cartesooren noch wel dertich mijlen lijt van Japara. Wij versien ons selven alhier van alles om niet verrast te worden, alsoo wij wel wisten wat voor een man hij was. Hij was seer subtil ende gouw inden oorlogh alsoo hij van jonckx aff was inden oorlogh opgebrocht onder de Nederlanders ende conde sijn volck soo wel in slach ordre stellen als de Nederlanders ende dan weder om aff te trecken. Als wanneer wij noch vanden Sonsooram crijgen 7000 Javaenen. Hier begeven wij ons op den mars naer Cartesouram. Commen op eenen dach rijsen bij de vijanden. Het welck niet geraeden en vonden om de rebellen eerst aen te vallen alsoo onse soldaeten vermoeijt waeren vanden mars. Maecken een pagger ende beschansen ons daer in. Ten dien tijde hiel hij hem heel stil ende dede niet iets besonders. Alhier verthoonde aende Nederlanders een vremt voor teecken van een battalie, die gesien wiert buijte onse schanse ofte pagger. Wiert van vele gesien, bestaende in Nederlanders ende indiaenen. Waer dat de Nederlanders het te quaet ende geslaegen wierden tot een groote verwonderinge van ieder een die dit aenhoorden. Het welck voor een quaet teecken wiert uijtgeroepen, maeckte een cleijne vreese onder de onse waer om dat den onsen heer maior Tack daer meest ordre in stelden met die te straffen dier seer van spraecken. Ondertusschen commen de vijanden tot voor ons pagger, roepen de Nederlanders schimperlijck toe met te seggen dat nu den tijt gecommen was om vraeck te nemen van dien kaeckslach gegeven aen hunnen veltheer, waer op datter een partije van onse indiaenen op uijt trecken. Geraecken aen malcanderen, maer wierden te rugh geslaegen met verlies van 108 mannen. Voor de onse geen goet teecken alsoo veele van onse indiaenen begonden daer geloof aen te geven van het gene daer ten vooren gesien was. Die soo cleijn hertich wierden dat sij begonden te vreesen soo sij maer vijanden en saegen. Het welck een groot hert seer was voor de onse die al even wel beter gelaet moesten thoonen om onse indiaenen die vreese te benemen. Hierop beginnen de vijanden rondom te branden, wel twee mijlen in ronden. Waer op dat besloten wiert om den slach te waegen. Het welck vast gestelt wiert eer dat ons de vijanden noch meerder schimpen soude aendoen. Commen uijt onse besloten pagger. Stellen ons in slach ordre. Beginnen naer de vijanden te marcheren, die het soo gouw niet en hadden vernomen oft sij retireren hun naer het palijs die sij in hadden. Men moet weten als dat t’voornoemt palijs beset is rondom met een bos ende lijt van voore meteen groot plijn open waer dat wij ons in slach ordre stellen. Liggen daer toe s’anderendaechs. Wanneer de vijanden wederom beginnen te branden op die sijde van ons. Hier op commandeert den heere Tack eenen cappiteijn met vijftich Nederlanders om te sien oft hij die brant stichders niet en conde achterhaelen. Wanneer hij ter plaetse gecommen was daer den brant geschieden, vallen eenen hoop vijanden op de onse die hun cloeckelijck verweirde, maer alsoo de vijanden te sterck waeren soo sijn sij geslaegen geworden, behalven drij mannen die het noch ontquaemen. De andere sijn ter plaetse doot gebleven. Toens begonden de Nederlanders merckelijck te sien als dat het daer niet wel en soude aff loopen ende hadden geirne willen met eeren van daer weesen, maer alsoo den heere maior sulcx begon te bemercken, spreckt de Nederlanders aen ende verhaelt hun de victorie die sij behaelt hebben op de indiaenen van soo veel jaeren ende als dat de Nederlanders daer inden Oosten hebben verciert ende sijn noijnt overwonnen geworden. Versocht dien selven dienst van hun alle. Want weij sijn hier te diep in het lant ende alte veir van onse schepen om daer naer toe te vluchten. Hier op comt eenen met eenen brief in sijn handt aan de heere maior Tack, geeft den selven aen hem, het welck hij gelesen hebbende commandeert terstont een compagnie Nederlanders ende twee compagnien indiaenen naer de schanse daer wij hadden in gelegen met den last om daer niet uijt te commen voor dat sij hoorden hoe het met de battalie soude affloopen. Wanneer men begon te bemercken als dat het niet te pluijs en was ende dat hij begonden te sien als dat hij te diep int lant der vijanden was ende geen uijtcomste en sagh als om te vechten. Onder sulcx vermaent de Nederlanders nog eens, de welcken met alle man tot den hem riepen om met hem te leven ende te sterven ende niet eenen voet te sullen wijcken. Hier op soude hij het pallijs aengevallen hebben maer wort belet door dat de vijanden hun selven begonden te verthoonen, commende uijt vier hoecken van het pallijs met een ijselijck geroep. Vallen ten eersten op de Nederlanders die stant houden naer crijcx gebruijck met hunder musquetten te lossen ende te laeden wanneer de 7000 Javaenen hun selven begeven op een schandeleuse vlucht. Staende daer ontbloot, hebbende niet meer dan dese 3000 indiaenen de welcke al seer gesmolten waeren door datter al eenige van gebleven waeren in die schermutseringe ende hadden die vrees oock al van de vijanden soo dat het met de Nederlanders daer quaelijck moest affloopen. Gelijck het gebleken is want de onse wierden van vier canten besprongen. Soo geraeckte de onse uijt hunne slach ordre. Hier op drongen de vijanden noch stercker op de onse aen ende wierden soo handt gemeen dat men genootsaeckt waeren om met de musquetten te slaen. Alsoo waeren sij onder de Nederlanders geraeckt wanneer den heere maior Tack siende dat het verloren arbeijt was om meer te commanderen. Valt met veertich mannen die altemael een donder bus voerden waer op sij conde laeden en de laeten loopen een handt vol cleijne cogels hier mede begeeft hij hem met den sabel ende een schilt aenden hals onder de vijanden, waer dat hem te gemoet comt desen velt oversten der vijanden sijnde genaemt Suri Patti die hem met een pijck d’wers door het lijff loopt ende boven dien noch wel twelff wonden. Alsoo is desen heer maior tenonder gebrocht vande rebellen. Waer datter met de Nederlanders niet beter en gingh, die noch stonden ende sloegen ende vochten als disperaet, maer het en mocht hunlieden niet helpen. Alsoo de vijanden te sterck waeren ende hunnen veltoversten quijt waeren die daer gebleven was met alle hunne beste officieren die met den heere maior Tack gestorven waeren soo dat daer niet meer aen te doen en was als die noch int leven waeren, van te vluchten. Smijten hun geweir wech. Lopen tot die schanse ofte onse pagger waer dat noch een compagnie Nederlanders ende twee compagnien indiaenen in waeren, die noch niet inden slach hadden geweest. Crijgen de overige tijdinge als dat ons heel leger geslaegen was ende onsen heere maior doot ende daer van weijnich ontcommen, waer dat sij hun terstont resolveerden om eenen inval te doen inder de vijanden, niet om te slaen maer om het lichaem te hebben vanden heere maior Tack omdat de vijanden daer mede niet den spot en souden houden. Commen ter plaetse daer den slach geschiet was als wanneer de vijanden doende waeren met te plunderen. Vallen onse twee compagnien indiaenen aen met den sabel inde handt, waer wij ons best oock mede deden met vier te geven op de vijanden. Doen de selve retireren tot voor het pallijs soo dat wij het lichaem vonden. Binden het op sijn peert dat daer noch liep, sijnde oock gequetst met twee steken. Wanneer de vijanden begonden op ons soo sterck te commen dat wij gedwongen wierden om ons te vertrecken. Hebbende genoech gedaen dat wij sijn lichaem hebben gecregen, het welck naer Batavia is gevoert om begraeven te worden.

Dese batalie is gehouden int jaer 1685 tot groote schaede der Nederlanders, want de vijanden cregen veel but vande onse, van schoon geweir als handtgarnaeten, bommen ende twee mortieren ende thien stucken canon, vele vendels ende andere oorlogh getuijgh waer onder datter was eenen vremden mortier die noch niet en was gebruijckt op de vijanden, conde uijtworpen negen cleijne bommen sijnde twee platte metaele verlaeten heel dicht op malcanderen sluijtende, sijnde een weijnich van binnen hol, waer op daer boven stonden negen cleijne mortieren ende wanneer dat hij wiert aengesteken soo gongen altemael de mortieren aff daer naer toe dat sij gestelt wierden, hij wiert op twee wielen voortgetrocken van drij buffels. Noijnt en hebben de Nederlanders meer schaede geleden in Oostindien ter dijer tijt als van die rebellen. Wanneer dat sij noch wisten datter noch eenige Nederlanders waeren in die pagger, quaemen daer naer toe getrocken meijnende die te overvallen, maer sij waeren den tweeden dach al vertrocken naer Japara ende vandaer naer de zee strant in hunne schepen. Wierden sterck vervolght, maer de vijanden de onse niet connende crijgen sijn wederom vertrocken naer Cartesouran. Alsoo wierden de Nederlanders uijt het landt vanden grooten Sonsouran geslaegen.

Het welck op Batavia een groote ontsteltenisse veroorsaeckte wanneer ons volck soo weijnich wederquam daer soo een macht was naer toegetrocken als ons canon ende mortieren ende voorts alle andere oorlogh getuijgh. Maer niet en wiert meer beclaegt dan de doot vanden heere maior Tack die sijn selven niet en spaerde om ievers naer toe te trecken daer maer te vechten viel, gelijck gebleken is. Want hij over de 26 capitaele veltslaegen tegen de indiaenen heeft gedaen. Waer dat hij in het jaer 1672 op het eijlant Selon daer twee battalien tegen de Francoisen heeft overwonnen. Waer dat de Francoisen sterck waeren 3000 mannen ende den heere Tack maer 600. Alsoo daer uijt wel te bemercken is wat voor een man dat hij is geweest. Dese doodt vanden maior Tack was hem voorseijt twelff jaeren van te vooren als dat hij noch soude aldaer vermoort worden vande indiaenen. Het welck hij niet en hadde geacht. Jae, hiel daer mede de spot soo wanneer het hem wiert geseijt. Dese voorsegginge quam uijt dat den heer maior Tack int jaer 1677 als wanneer hij den grooten Sonsouran onder de geoorsaemheijt brocht vande Nederlanders ende hadde hem verdreven uijt sijn pallijs, crijgende sijne croon die hij op hadde meer als drij uren lanck. Commandeerde alsoo de Nederlanders waer over hem den Sonsouran het soo heeft aengetrocken dat eenen Eropiaen sijne croone heeft op gehadt dat toens hij de croone heeft weder gecregen onder sijne voeten gesmeten heeft ende gesworen van aen hem dat te betaelen als wanneer daer hij de gelegentheijt soude hebben ende dat hij dat soude waernemen van sijn volck soo schandeleus te laeten vluchten uijt het velt laetende de Nederlanders inden noodt. Dat niet anders en soude geschiet hebben, hadden sij maer gestaen. Op dese nederlaege van de Nederlanders begonden de vijanden soo aen te wassen dat het schene dat de Nederlanders den Oosten souden moeten verlaeten hebben. Want alsoo de vijanden van alle canten hulpe cregen ende wierden soo machtich sterck dat men niet geraeden en vont op Batavia om daer soo ten eersten wederom een leger daer naer toe te trecken. Ondertusschen verwoesten de vijanden het heel landt van Java, het welck wij hem niet en conde beletten tot in het jaer 1686 wanneer daer een vloot schepen comt uijt Eropa, sijnde sterck achthien schepen waer dat op waeren 5600 mannen. Met dit nieuw volck wort wederom goet gevonden om die rebellen aen te tasten. Waer datter uijtgecosen wierden vierthien hondert mannen, sijnde altemael uijtgelesen volck. Waer datter noch bij quaemen 6000 indiaenen. Met dit leger wiert wederom opgetrocken naer Japara onder den velt heer Mouris, sijnde een man van groote couragie. Maer en heeft ten dien tijt wanneer de onse geslaegen wierden niet bij geweest alsoo hij inden westen doende was met een leger, brengende de indiaenen onder het jock vande Nederlanders. Hier op begeven de onse aen het landt. Beginnen de vijanden op te soecken, de welcke dat vernomen hebbende begaeven hun in een bos waer dat een schermusseringe voor viel ende vele vande onse gebleven. Waeren gedwongen om een pagger te maecken, begeven ons daer in tot ter tijt dat men soude sien om de vijanden aen te vallen, die soo wel op hun hoede waeren dan wij ende gereet stonden om te slaen. Alhier blijven wij wel een jaer liggen. Liggende sonder iet merckelijcx uijt te rechten als somtijts datter eenige op paertije liepen, waer dat wij altijt meest de nederlaegh cregen. Tot in het jaer 1687, crijgen ordre van Batavia om de vijanden wederom aen te vallen met eenen nieuwen moet. Locken hun uijt het bos. Geraecken aen malcanderen, soo daenich hadden de vijanden niet geweken wij souden hun geslaegen hebben. Maer sij dat siende retireerden met verlis van vele vijanden. Hier op begeven wij ons aen het cappen van het bos om hun daer uijt te crijgen. Het welck oock geschiede. Vluchten tot eene groote riviere, maecken hun aldaer sterck soo dat wij daer niet over en costen. Blijven aldaer ende houden die vijanden besloten.

Ondertusschen comt ter een schip naer Batavia uijt Suratten[203] gelegen onder Persien, met brieven als datter hulpe wort versocht van die van Suratten aen de Nederlanders tegen de Mooren die het eijlant Kissemis[204] hadden ingenomen, doende groot quaet aen die van Suratten ende hadde een cleijn Hollants schip overmeester. Waerom dat daer vier schepen naer voerden met vijff hondert Nederlanders ende twee duijsent indiaenen. Commen naer twee maenden seijlens in Suratten. Vallen aent eijlant. Slaen de Mooren daer uijt naer een cleijn tegen stant die sij deden. Alhier crijgen de Nederlanders eenen schoonen but van gout ende silver dat sij daer vonden. Wij verbleven alhier tot in het jaer 1688 wanneer ons de Mooren wederom commen besoecken met een stercke vloot schepen. Alhier was veel van ons volck gestorven om dat het een ongesont lant is, soo dat wij quaelijk de helft meer en waeren ende en conde geen secours crijgen omdat Batavia daer te veire van daen leijt. Worden genootsaeckt om ons inde schepen te begeven, wanneer wij wierden aengetast op de zee. Wij maer vier schepen wesende tegen soo en vloot schepen van de Mooren. Setten onse seijlen bij. Nemen onsen cours weder naer Batavia. Alsoo wierden de Nederlanders het eijlant Kissemis wederom quijt, laetende het aende Mooren naer dat wij aldaer hadden geweest onder halff jaer. Ten coste daer niet gehouden worden omdat het te veel volck soude gecost hebben van alle jaeren daer naer te senden. Soo dat het den admirael het lichtelijck heeft connen verantwoorden op Batavia van dat hij het licht hadde verlaeten.

Om nu weder te commen op onse rebellen die hun soo sterck hadden gemaeckt dat het onmogelijck was om aen te commen. Dan men vont geraeden om de vijanden langs een ondiepte aen te tasten, die ons aengewesen wiert. Het welck daer gedaen wiert. Setten onse soldaeten daer over. Grijpende vijanden aen, die in t’eersten wat stonden, waer naer sij begonden te deijnsen naer een bos. Dervende niet staen. Worden vande onse naer geset waer dat alhier vele vijanden gebleven waeren. Blijven dicht voor het bos liggen. Maecken ons daer sterck ende pasten wel op de vijanden om dat wij daer van niet overvalle en soude worden. Aldus bleven wij daer tot het jaer 1689 waer van dat ick niet voorder meer en hebbe connen schrijven, alsoo ick int eerste van het jaer 1689 ben schepe gegaen naer mijn vaederlant met een vloot van negen schepen sterck, waer van ick in mijn tweede deel[205] meerder sal van handelen, als mede mijne wedervaeren in andere landen, soo van eijlanden, goodsdiensten ende affgoderije, mede mijne geluckige t’huijscomminge van Oostindien. Verhopende dat de curieuse liefhebbers het van mij in danck sullen aennemen ende contentement verwachten mijn tweede deel waer in ick de curieuse liefhebbers alles sal aenwijsen ende beschrijven mijn wedervaerentheijt.

[164] Turtiassa, lusthof van de oude sultan

[165] Herhaling staat ook in het manuscript

[166] facinen < fascis (latijn); roedenbundel, takkenbos. In het oude Rome gold de roedenbundel (al of niet met een bijl) als symbool voor de overheidsmacht. Een symbool dat door Mussolini terug werd opgepikt en zijn naam verleende aan de totalitaire systemen die Europa en de wereld teisterden, beter bekend als het fascisme.

F. MULLER en E. H. RENKEMA, Beknopt Latijns-Nederlands woordenboek. Bewerkt door A.D. Leeman., Groningen, J.B. Wolters, 1967, p. 343.

Tresoor der zee- en landreizen. Beredeneerd register op de werken de Linschoten Vereeniging., Deel II bewerkt door C.G.M. VAN ROMBURGH en C.E. WARNSINCK-DELPRAT, ‘s Gravenhage, 1939-1957, p. 206.

[167] dit wil zeggen dat ze dragers in de legertros werden.

[168] gouverneur-generaal Speelman

[169] < folie; dwaasheid

P. G. L. VAN STERKENBURG, Een glossarium ... , p.174.

[170] Tirtajassa

[171] gehucht

[172] (officieel) bericht

[173] blote

[174] Tack nam het bevel van Saint-Martin over en was hoogste in rang tijdens de militaire verrichtingen rond Tirtijassa.

[175] Dit gebergte is heb ik niet kunnen lokaliseren en is, me dunkt, te situeren in Reyniers verbeelding.

[176] Wan Abdoel Bagoes was kapitein der Maleise hulptroepen in de strijd om Bantam

D. DE JONGH, op. cit., p.77.

[177] Jonker werd in 1630 op het Molukse eiland Manipa als zoon van een inlands hoofd geboren. Hij werd verplicht om samen met zijn vader op Ambon als gijzelaar te leven. Daar trad hij als vaandrig in dienst van de plaatselijke goeverneur, de start van een indrukwekkende carrière. Hij vocht onder de Vlamingh op Timor, onder van Goens op Ceylon, onder Poolman op Sumatra, op Java’s oost- en noordkust en tenslotte in de Bantamsche oorlog, waar Reynier hem in actie ziet.

D. DE JONGH, op. cit., pp. 114-128.

[178] herhaling ook in het manuscript

[179] maliënrok, gemaakt van metalen ringen biedt de rok bescherming tegen pijlen en ander aanvalstuig.

[180] Verknoeien, bederven, in de war sturen.

Woordenboek der Nederlandsche taal, negentiende deel, ver-(v) - verhypotheken, ‘s Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1982, p. 983.

[181] Pangeran Aria Purbaja, tweede zoon van sultan Agung van Bantam, die zijn vader steeds bleef steunen, gaf zich in februari 1684 aan de VOC over nabij Tsileungsir. Hij werd te Batavia geïnterneerd en in 1716 naar Ceylon overgebracht. Dit valt moeilijk te rijmen met Reyniers relaas. Blijkbaar slaagden de commando’s er in Purbaja slechts te verwonden of staken ze iemand anders neer die ze verkeerdelijk voor “Pangeran Porbaeij” hielden.

W. Ph. COOLHAAS, op. cit., volume IV, p. 342.

[182] soort tabak

[183] In 1677 kon de Mataramse susuhunan Amangkoerat II met veel moeite en dankzij de steun der Hollanders een grootscheepse rebellie in zijn rijk bezweren. Die overwinning was een keerpunt voor de Hollandse aanwezigheid op Java. Mataram was voortaan een vazal van Batavia en Batavia kon zich concentreren op die andere Javaanse grootmacht en vooral handelsconcurrent Bantam.

C.R. BOXER, op. cit., p.160.

[184] houten werpspies STERKENBURG, P.G.J., Van Dale..., p. 84.

[185] Waarschijnlijk dient hier wij te staan

[186] littier, van het Franse litier; draagstoel, draagkoets

Woordenboek der Nederlandsche taal, achste deel (tweede stuk), licht-lyrisme, ‘s Gravenhage, Martinus Nijhoff, kolom 2518.

[187] Hoofdmannen STAPEL, Geschiedenis van Nederlandsch Indië, Amsterdam, Meulenhoff, 1930, p 7

[188] Lusthof gebouwd in Hollandse stijl, Portugezen kwamen er niet aan te pas.

[189] oever

[190] Mij onbekend.

[191] Surapati, een Baliër, was de favoriete slaaf van Pieter Cnoll. Na Cnoll’s dood kwam hij in dienst van diens zoon. In plaats van de begeerde en verwachte vrijheid te krijgen, bleef hij slaaf. Komt daarbij dat hij gedegradeerd werd tot gewone slaaf. Dit zinde hem niet en hij koos begin ‘1680 het hazepad en werd hoofd van een bende die door kapitein Ruys in dienst werd genomen tegen het einde van de Bamtamse oorlog

[192] De oude sultan heette voluit Aboe’l Fatah Abdoel Fatachi Ageng Tirtijassa, waar Reynier Ameredt vandaan haalt is me dan ook een raadsel.

J. K. J. DE JONGE, De opkomst van het Nederlandsch gezag in Oostindië, Deel VII, ‘s Gravenhage-Amsterdam, 1862-1888, p. viii.

[193] vaandrig

[194] mogelijks zijn hier een lijn of enkele woorden weggevallen.

[195] De bras geven van iets is een Zuidnederlandse variant van de brui geven aan iets.

Woordenboek der Nederlandsche taal, derde deel (eerste stuk), bo-byzantijnsch, ‘s Gravenhage , Martinus Nijhoff, 1902, kolom 1143.

[196] susuhunan of keizer

[197] denkelijk is hier “trekken” weggevallen.

[198] palankijn

[199] Cornelis Speelman was toen de gouverneur-generaal

[200] Safier was één van de vier bastions van het Kasteel te Batavia.

J. C. M. WARNSINCK, op. cit., bijlage p. 6.

[201] Kartasoera

[202] Neushoorn

[203] Suratte gelegen in de golf van Cambaya (tussen Gujerat en het Indische vasteland) was in de 17° eeuw één van de belangrijkste handelsplaatsen in de Indische ruimte. Armeniërs, Turken, Arabieren en Europeanen hadden er hun handelsposten. Het was de draaischijf van de handelsroutes naar de Rode Zee, de Perzische Golf en naar Batavia. Suratte is echter niet onder Perzië gelegen. Waarschijnlijk verwisselt Reynier Suratte met Gamron. Gamron (of Bandar Abbas) was dé havenstad van het Perzische Rijk, gelegen aan de Straat van Ormoes op een boogscheut van Qishm. Te Gamron was eveneens het VOC-hoofdkantoor gevestigd dat de handel met het Perzische Rijk bestierde.

P. KIRSCH, op.cit., p. 319

[204] Eiland Kismis of Qishm in de Straat van Ormoes

s.n., Nieuwe Grote Wereldatlas, p. 126

[205] Jammer genoeg is dit tweede deel nergens te vinden. Verloren gegaan, nooit geschreven, ergens verborgen in één of ander archief, wie zal het zeggen?

[206] “Het einde siert dit werk”