DEEL I: These en inleiding

I.1 These & onderzoeksomschrijving

            De titel van dit werk, 'Scientology: Vrijheden in conflict', geeft al een eerste indicatie wat de these van dit werk zal zijn, namelijk dat er in verband met de organisatie Scientology een conflict valt te situeren tussen bepaalde vrijheden. Het hoe en waarom van dit conflict staat centraal in dit werk.

            De waarde van deze verhandeling is dat ze één specifieke organisatie onder de loep neemt en niet de zeer brede en diverse groep ‘sekten’, ‘nieuwe religieuze bewegingen’ (NRB of NRM) of ‘religies’. Bovendien zal de aandacht verder toegespitst worden op de situatie in 4 verschillende landen: de Verenigde Staten van Amerika, België, Frankrijk en Duitsland, aangevuld met een verkenning van het Europese niveau.

            Het eerste deel van het onderzoek (Deel II) behandelt de vraag wat dit conflict juist voorstelt. De vraag 'Wat is dit conflict?' staat hier centraal. Dit deel vormt dus voornamelijk een verkenning van de oorzaken van dit conflict en deze polarisatie in onder andere academisch, politiek, juridisch en sociaal-maatschappelijk opzicht.

            Het tweede deel (Deel III) zal gericht zijn op de vraag wat de rol van Scientology is in dit conflict. Enerzijds vormt dit een inleiding en literatuuroverzicht over Scientology, anderzijds staat de vraag: 'Op welke manier en in hoeverre is Scientology zelf wel of niet bij dit conflict en deze polarisatie betrokken en/of hiervoor verantwoordelijk?' centraal.

            Het derde deel (Deel IV) focust zich dan op de meer politieke dimensie, namelijk op de manier hoe dit conflict behandeld wordt vanuit de overheid. De centrale vraag hier is dus 'Wat wordt met dit conflict gedaan?'. Met andere woorden: 'Wat is het antwoord dat deze vier landen (en Europa) hierop leveren?'.

            De these wordt naar voren gebracht om verschillende redenen. De kerk van Scientology beweert slachtoffer te zijn van religieuze intolerantie en discriminatie. Sommige ex-leden en critici beweren slachtoffer te zijn van een beperking van vrijheid van meningsuiting. Landen als Duitsland, Frankrijk en België e.a. ontvangen sinds enkele jaren kritiek vanuit onder andere de Verenigde Staten aangaande religieuze discriminatie en intolerantie. De kerk van Scientology zelf komt meer dan eens in botsing met het gerecht. De media zou slecht geïnformeerd zijn, vooroordelen verspreiden en (religieuze) discriminatie en intolerantie in de hand werken en voornamelijk een spreekbuis zijn voor ex-leden die een negatief verhaal te vertellen hebben.

            Daarbij komt dat het 'sektendebat' complex en verdeeld is en op verschillende dimensies wordt gevoerd. Naast de meer academische kant van de zaak moet ook rekening gehouden worden met verschillende 'cult-watching groups' of sekteobservatoria, politieke standpunten, juridische uitspraken omtrent deze materie en de relatie tussen deze verschillende (f)actoren in het debat.

            Deel II zal dus handelen over de polarisatie en conflict dat centraal wordt gesteld door de these. Deel III zal een inleiding en literatuuroverzicht geven van Scientology. Deel IV vormt een verkenning van de politieke dimensie van deze discussie in de hierboven aangeduide landen.

            Enkele mogelijke richtvragen of onderzoeksvragen doorheen deze verhandeling zijn bijvoorbeeld: Is Scientology gevaarlijk, schadelijk, illegaal of crimineel? Is de vrijheid van religie in gevaar? Is er sprake van (religieuze) intolerantie en discriminatie? Zijn de vele en soms harde kritieken (tegenover Scientology/tegen de hierboven genoemde landen) gerechtvaardigd? Is deze organisatie met andere woorden een zuiver commerciële organisatie, is ze uit op macht, doet ze aan mentale manipulatie? Of verschilt Scientology in geen enkel opzicht van ander religies? Is interventie vanuit de overheid gewenst, nodig en/of gerechtvaardigd? Welke vorm van interventie kan en kan niet? Schendt Scientology bepaalde vrijheden en (mensen)rechten?

            De voornaamste vraag blijft die van het perspectief van de overheid en aldus een politieke vraag: Hoe wordt met dit conflict in het sektendebat en met Scientology omgesprongen? Wat wordt hier mee gedaan en wat kunnen we daar mee doen? Een vraag die hier nauw aan verbonden is, is wat vrijheid van religie betekent en wat de grenzen van deze vrijheid zijn.

Deel II: Polarisatie, Conflict en Methodologische bemerkingen

De polarisatie omtrent sekten, en meer specifiek omtrent Scientology, staat centraal als voorwerp van studie in dit werk, omdat ze een aanwijzing vormt van de these dat er een conflict aanwezig is in deze materie. Ik ga op zoek naar het waarom en hoe van deze polarisatie en stel als these dat bepaalde politiek-filosofische noties – met name scheiding van kerk en staat, vrijheid van religie, van vereniging, vrijheid van meningsuiting, van pers en kritiek, etc. – aan de basis kunnen liggen van dit conflict.

Ik stel de vraag of er grenzen kunnen gesteld worden aan deze vrijheden en wat deze zouden kunnen zijn. Aangezien het voorwerp van studie één welbepaalde beweging is, zal ik dan ook nadrukkelijk op zoek gaan of er eventueel in het geval van de organisatie Scientology bepaalde grenzen wenselijk, nuttig of nodig of juist onwenselijk, onnuttig en onnodig zouden zijn. In dit deel zal ook aandacht besteed worden aan andere mogelijke oorzaken van deze polarisatie naast deze politiek(e)(-filosofische) dimensie. Er zal niet zozeer de aandacht worden gelegd op deze politiek-filosofische maar wel op wat ik de politiekpraktische dimensie noem, die bestaat uit de verkenning van de behandeling van Scientology in verschillende landen.

            De aard van de discussie brengt ook enkele kritische bemerkingen met zich mee aangaande de gebruikte methodologie. Naast het academische materiaal over Scientology valt er ook informatie te halen uit verschillende rechtszaken, verslagen van verschillende onderzoekscommissies, publicaties van ex-leden en huidige leden van Scientology, etc. Deze delen niet dezelfde doelstellingen in het voeren van hun onderzoeken, schrijven van hun teksten, publiceren van hun materiaal of de verspreiding ervan op het internet. Daarnaast gaat elke studie over Scientology gepaard met enkele methodologische moeilijkheden.

Deel III: Hubbard, Dianetics en Scientology

In het volgende deel zal worden uiteengezet op welke manier de stichter, Lafayette Ronald Hubbard, aan de basis ligt van Scientology en diens voorloper – Dianetics – en hoe deze verder zijn geëvolueerd.

Enerzijds zal min of meer een overzicht worden geleverd van de organisatie Scientology. Hoe is deze ontstaan, hoe is ze geëvolueerd, wat is haar geschiedenis en wat stelt deze organisatie vandaag voor?

Daarnaast zal uitgebreider worden ingegaan op de organisatie Scientology zoals die er vandaag uitziet. De organisationele structuur van Scientology zal wat gedetailleerder worden uitgediept, omdat deze gekenmerkt wordt door een grote complexiteit. In feite bestaat de kerk van Scientology uit verschillende kleinere afdelingen met een ingewikkelde hiërarchische structuur. Deze verschillende hiërarchische niveau’s en onderverdelingen in verschillende ondernemingen van de organisatie, het gebruik van licenties, 'franchising' en frontgroepen vragen deze gedetailleerde benadering om zo een accuraat en adequaat beeld van de organisatie te krijgen.

In dit deel zal ook het onderwerp media en internet behandeld worden. Onder de titel 'Scientology en Kritiek' zullen ook enkele specifieke doctrines van Scientology dieper uitgewerkt worden.

Ik meen dat een dergelijke beschrijving van Scientology zinvol zou zijn, omdat de informatie die men vindt over de organisatie Scientology enerzijds, en meer breder over nieuwe religieuze bewegingen of sekten anderzijds, veelal gepolariseerd is en met andere woorden gevangen zit tussen tegenstellingen.

Daarenboven vormt dit deel een essentiële basis voor het hierop volgende deel van de verhandeling waarin het conflict verder zal worden uitgediept.

Deel IV: Verkenning van de politiekpraktische dimensie

Deze voorafgaande delen vormen dan een basis voor het laatste deel van de verhandeling waar de situatie zal worden vergeleken in verschillende landen. De centrale vraag hier is: 'Wat wordt met dit conflict gedaan vanuit de overheid?'.

In dit deel zal enerzijds een beknopt overzicht worden gegeven van het conflict en de polarisatie die Scientology specifiek, of sekten in het algemeen, tot nu toe stelden in verschillende landen. Anderzijds zal het conflict en de polarisatie worden uitgediept en vergeleken tussen verschillende landen. Mijn aandacht zal uitgaan naar de situatie in de Verenigde Staten van Amerika, België, Duitsland, Frankrijk en naar het Europese niveau.

Dit via een analyse van politiek-filosofische noties en concepten zoals de scheiding tussen kerk en staat; vrijheid van religie, van eredienst, van vereniging; vrijheid van meningsuiting, van pers en kritiek; van privacy, etc. Deze vormt dus een soort van praktische verkenning van de these dat er een conflict bestaat tussen bepaalde vrijheden en meer specifiek van de rol die Scientology daarin inneemt en van de manier waarop deze problematiek in politiek opzicht behandeld wordt.

In dit deel staan dus verschillende verslagen van onderzoekscommissies over sekten en over Scientology, en ook internationale rapporten over mensenrechten en religieuze vrijheid centraal.

Deel V: Conclusies

            Tot slot zal getracht worden, op basis van dit onderzoek, de onderzoeksvragen te beantwoorden. Hier zullen dus de voornaamste bevindingen en conclusies worden samengebundeld.

I.2 Inleiding

Om te begrijpen wat Scientology is, wat de betekenis en methodes van Scientology inhouden, starten we met een beschrijving van het ontstaan en evolutie van de organisatie. We zullen met andere woorden beginnen bij de voorloper ervan, genaamd ‘Dianetics’, en diens uitvinder/stichter, Lafayette Ronald Hubbard. Er zal ook kort worden ingegaan op enkele inhoudelijke aspecten van deze theorieën.

De eerste fase in het maken van deze studie vormde een uitgebreid literatuuronderzoek. Sommige hoofdstukken zullen aangevuld worden met een thematische bibliografie. De bibliografie aan het eind van dit werk zal enkel de artikels en boeken bevatten die in deze verhandeling werden geciteerd of geparafraseerd.

Deel II en Deel III vormen een basis, een eerste essentiële stap op de rest van de verhandeling waar de these zal behandeld worden. Deze basis is noodzakelijk omdat ik het zal hebben over één welbepaalde organisatie, namelijk de kerk van Scientology in de context van het sektendebat.

Het ontstaan en de evolutie van Dianetics en Scientology werden reeds uitvoerig beschreven in verscheidene werken. Voor een uitgebreid en gedetailleerd verslag hiervan worden beter deze werken zelf geraadpleegd. Door de overvloedigheid van het materiaal en de polarisatie van de discussie zal ik me in dit deel van de verhandeling noodzakelijkerwijs beperken tot een eerder beknopte schets van het ontstaan en evolutie van Dianetics en Scientology, gekoppeld aan een uitgebreid literatuuroverzicht en eventueel een thematische bibliografie. 

Het genealogisch en chronologisch perspectief dat ik zal hanteren in deze inleiding is noodzakelijk omdat ik de organisatie wil belichten zoals die zich vandaag voordoet en gedraagt.

Op die manier kunnen Deel II en Deel III gebruikt worden als een verkennende inleiding en geven ze tegelijk een literatuuroverzicht omtrent het sektendebat en Scientology, wat een startpunt kan vormen en eventueel mogelijkheden opent voor verder onderzoek.

Mijn kritische terughoudendheid is het resultaat van het literatuuronderzoek dat de eerste fase vormde van het verkennend vooronderzoek omtrent dit onderwerp.

Het debat rond sekten en nieuwe religieuze bewegingen – en vooral rond de organisatie Scientology zelf – wordt namelijk gekenmerkt door een scherpe tegenstelling van meningen, standpunten en in sommige gevallen zelfs ronduit feiten.

De these verplicht me bovendien juist deze splitsing, polarisatie kritisch te bekijken, omdat ze ondermeer welbepaalde ethische (moraalfilosofische en/of politiek-filosofische en/of rechts-filosofische) aspecten centraal stelt, zoals de vrijheid van religie, van meningsuiting; scheiding van kerk en staat, etc. Juist deze aspecten worden in het perspectief van de these centraal geplaatst als achterliggende oorzaak en bron van de polarisatie en het conflict.

            Daarenboven is er heel wat discussie en oneensheid omtrent de methodologie in het voeren van onderzoek naar nieuwe religieuze bewegingen of sekten

            De centrale vraag doorheen deze verhandeling is dus min of meer een politieke vraag: 'Wat doen we met dit conflict?'. Heel simpel gesteld spitst Deel II de aandacht toe op de vraag 'Wat is dit conflict?', Deel III op de vraag 'Wat is de rol van Scientology in dit conflict?' en Deel IV op de vraag 'Wat wordt (en kan worden) gedaan met dit conflict?'.

I.3 Wie is Wie en Wat is Wat?

            Het kan nuttig zijn als inleiding een beknopte weergave te geven van enkele hoofdfiguren en -organisaties in het sektendebat.

            Sommige academici hebben zich namelijk gegroepeerd met als doel 'de andere kant van de medaille' te belichten, om op die manier een tegenpool te vormen op de soms eenzijdig negatieve informatie over NRMs (nieuwe religieuze bewegingen) die sommige 'CWGs' (cult-watching groups), meestal aangeduid met de term ACM (anti-cult movement), verspreiden. Voorbeelden hiervan zijn organisaties als AWARE, CESNUR, Friends of Freedom en ook newCAN. In 'Deel III.5' zal meer worden verteld over dergelijke sekteobservatoria.

            Massimo Introvigne, directeur van CESNUR; J. Gordon Melton, directeur van CESNUR USA; James R. Lewis, directeur van AWARE; Eileen Barker, mede-oprichtster van INFORM, zijn allen hoofdfiguren in het sektendebat.

.x Sekteobservatoria

-AWARE (Association for World Academics for Religious Education.)

Directeur: James R. Lewis; opgericht 1992.

-CESNUR (Centre d’études sur les nouvelles religions)

Directeur: Massimo Introvigne; Directeur CESNUR USA: J. Gordon Melton; Bestuurslid: Eileen Barker; opgericht 1988.

-INFORM (Information Network Focus on New Religious Movements)

Gesticht en voorgezeten door Eileen Barker (London School of Economics)

Gesubsidieerd door de Britse regering

.x Hoofdfiguren

Barker, Eileen

-Stichter en voorzitter van INFORM; Bestuurslid van CESNUR.

-Professor Sociologie en Religie; London School of Economics

-President van de 'Society for the Scientific Study of Religion'

Beckford, James A.

-Professor Sociologie; University of Warwick

-President (1999-2003) van de 'International Society for the Sociology of Religion'

Introvigne, Massimo

-Stichter en directeur van CESNUR

-Professor Rechten; Pontifical Athenaeum Regina Apostolorum in Rome

Kent, Stephen A.

-Professor Sociologie. University of Alberta, Canada

Melton, Gordon J.

-Mede-stichter CESNUR, directeur CESNUR USA,

-Directeur van 'the Institute for the Study of American Religion' (ISAR) in Santa Barbara, Californië