Nicht alles war gut, aber vieles war besser?. Een verklaring van de Ostidentität en de nostalgie naar de DDR in het huidige Oost-Duitsland (1990-2008). (Korneel De Rynck)

Bron figuur: S. Berg, K. von Hammerstein e.a., ‘Aufschrei Ost’, in: Der Spiegel, nr. 34, 22 augustus 2005, p. 32.

Men koestert een idee van democratisch socialisme tegenover het westerse liberale model. [220] Ook het staatsidee is Oost-Duits getint: men verkiest een actieve interventionistische verzorgende Sozialstaat. De staat is de representant van het algemene belang en moet als zodanig het sociale systeem reguleren en ingrijpen in economische aangelegenheden. [221] Tussen 1991 en nu is er een variatie tussen de 73 en 81 procent die instemt met de stelling dat het socialisme een goed idee was/is dat echter slecht is uitgevoerd. [222] In een TNS Forschung voor Der Spiegel eind 2007 bleek dat 47% van de Oost-Duitse 14- tot 24-jarigen en maar liefst 73% van de Oost-Duitse 35- tot 50-jarigen instemde met die stelling (zie figuren). [223]

Aangegeven: moderne houding tegenover de rollenverdeling tussen man en vrouw. Hoe hoger het procent, hoe moderner de uitspraak. Bron figuur: Statistisches Bundesamt, Datenreport 2006, Zahlen und Fakten über die Bundesrepublik Deutschland, Auszug aus Teil II, Einstellungen zur Rolle der Frau, p. 518. (www.destatis.de).

Bron figuur: Statistisches Bundesamt, Datenreport 2006, Zahlen und Fakten über die Bundesrepublik Deutschland, Auszug aus Teil II, Demokratie und Sozialstaat, p. 646 (www.destatis.de).

Kijken we naar de regionale identificatie, dan zijn er wegens uiteenlopende cijfers wat interpretatiemoeilijkheden. Volgens statistieken van Noelle-Neumann en Köcher voelden zich tussen 1995 en 1998 40 procent van de Oost-Duitsers in eerste instantie als Duitser, een andere 40 procent voelde zich eerder Oost-Duitser. [224] Manuele Glaab stelt dat een meerderheid van 60 procent zich in 2001 Duits voelde en slechts 37 procent Oost-Duits. Haar besluit: er zijn minder tekenen van Oost-Duitse identiteit aan het begin van de nieuwe eeuw. [225] Ross meent dat slechts 22 procent zich in diezelfde periode als Oost-Duits ziet, en enkel dan als ze spreken met West-Duitsers. [226] Volgens Jonathan Bach, die het Sozialreport 2001 inkeek, is er een totaal van 80 procent van de Oost-Duitsers dat zich sterk of redelijk verbonden voelt met Oost-Duitsland. [227] Thomas Ahbe meent dat het aantal Oost-Duitsers dat zich identificeert met Oost-Duitsland van 1992 tot de dag van vandaag tussen de 60 en de 80 procent schommelt. [228] Worden de Oost-Duitsers tegenover een keuze gesteld tussen de geografische identificatieniveau’s (gemeente/stad, Bundesland, Oost-Duitsland, Bondsrepubliek, Europese Gemeenschap), dan voelt 77 procent van de Oost-Duitsers zich sterk of tamelijk verbonden met Oost-Duitsland, slechts 45 procent met de Bondsrepubliek (1997-2000). [229] Rolf Reißig schrijft dat 73 procent van de Oost-Duitsers zich in 2003 in de eerste plaats sterk of tamelijk sterk met Oost-Duitsland verbonden voelde. Als echte Bundesburger voelt zich slechts 20 procent. [230] De zeer verscheiden onderzoeksresultaten hebben zeker te maken met de moeilijkheid om glibberige fenomenen als ‘identiteit’ en ‘identificatie’ te bevragen en te meten (terminologie, type vragen, contextgebondenheid, subjectiviteit, verschillende interpretaties, volatiliteit), alsook met het feit dat onderzoekers de ene cijfers wel en de andere niet beklemtonen om hun theorie te staven. Nemen we echter het gemiddelde van de cijfers, dan komen we bij een ruime helft (60-tal procent) van de Oost-Duitsers uit die zich identificeert met Oost-Duitlsand. Dat ligt veel hoger dan in West-Duitsland: ongeveer 60 procent voelde zich in de jaren ’90 primair als Duitser, slechts een 14-tal procent eerder als West-Duitser. [231] Vooral in dat vergelijkend opzicht verschijnt de Oost-Duitse identificatie als een betekenisvolle indicatie. De cijfers tonen dat er een belangrijke groep is die zich primair met Oost-Duitsland identificeert, maar relativeren het beeld dat ‘alle’ Oost-Duitsers zich Oost-Duits voelen en gedragen of zich van Duitsland afgrenzen. [232]

Algemeen kunnen we uit de studies afleiden dat er een positieve houding bestaat tegenover de eigen identiteitsaspecten (gelijkheid, democratiebegrip, socialisme als principe, regionale identificatie). Die loyaliteit aan de eigen waarden en ideeën gold enerzijds als indicatie voor de persistentie van een Ostidentität door de nawerking van socialisatie, maar werd anderzijds versterkt door de ontevredenheid met en de reactie tegen de nieuwe maatschappelijke context. Zonder daar op in te gaan, doen verschillende auteurs wel uitspraken in deze richting. Westle spreekt van een re-activering van socialistische oriënteringen door gevoelens van discriminatie. [233] Daniel Hough meent: de Oost-Duitse identiteit kwam voort uit een combinatie van typische karakteristieken van het DDR-leven en de effecten van het transformatieproces. [234] Ook Rolf Reißig en Misselwitz zien de Ostidentität als resultaat van de ervaringen in de DDR en de ervaringen in het verenigde Duitsland. Kollmorgen meent dat de Ostidentität teruggaat op een identiteit voor de Wende. Fritze, Hofmann en anderen sluiten zich hierbij aan. [235] Paul Cooke zegt: een algemeen gevoel van Oost-Duitsheid, gebaseerd op de dagelijkse ervaring in het socialisme, kreeg sinds de Wende meer nadruk. [236] Wie door de nivelleringspolitiek van de DDR de waarde gelijkheid internaliseerde, greep daar sterker op terug door de negatieve ervaring met vrijheid; wie onbewust veel van het socialistische gedachtegoed verinnerlijkte voor 1990, laat dat niet meteen los na 1990 en zal er zelfs versterkt naar refereren door de slechte ervaring met het kapitalisme; … McKay vat dit perfect samen. Terwijl men in 1989 de officiële identiteit van zich afwierp, bleef dat onofficiële bewustzijn dat groeide vanuit de dagelijkse ervaring voortbestaan, schrijft ze. Dat zou na 1989, in de context van een moeilijke unificatie en misverstanden tussen beide bevolkingsgroepen, uitmonden in een collectief Oost-Duits bewustzijn, sterker dan ooit tevoren. [237]

De Ostidentität kreeg bovenop haar gesocialiseerde basis een Trotz-dimensie, wat fungeerde als een motor van afgrenzing en solidarisering. Dat betekent evenwel niet dat de Ostidentität mag bestempeld worden als een pure Trotzidentität of Abgrenzungsidentität, zoals in populaire maar ook academische discours vaak naar voor komt. [238] Dat doet ten eerste de socialisatie teniet. Vooral Gaumann wijst hier rechtstreeks op: de stabilisering van het Oost-Duitse wij-bewustzijn laat zich niet tot een Trotz-reactie herleiden, schrijft ze, de Langzeitwirkung van de socialisatie speelt eveneens mee. [239] Ten tweede is er een oprechte trots. Gaumann schrijft hierover: de Oost-Duitsers zien zich als de bezitters van ervaringen en kennis voor de meerderheid van de West-Duitsers ontoegankelijk is. Ze zien zich als de kenners van twee werelden, als dragers van een Doppel-Erfahrung. Ze bezitten een Erinnerungsprivileg. Dat beklemtoont ook Gunnar Winkler in zijn Sozialreport van 2004. [240] Ten derde, een opmerking van Cooke en anderen: het houdt geen rekening met het feit dat er in bepaalde opzichten convergentie bestaat ten opzichte van het West-Duitse normgedrag. Voor een deel vertonen de Oost-Duitsers sociaal en politiek gedrag dat eigen is aan een kapitalistische maatschappij. [241] Laurence McFalls beweert zelfs dat de Oost-Duitse identiteit door de dialogische relatie van oppositie met West-Duitsland ‘more western than the west’ is geworden op het vlak van kapitalistisch consumptiegedrag (economische competitie, shopping centers, gsm’s, auto’s, gejaagde consumenten…). Patricia Hogwood is meer genuanceerd: zij meent dat er een westers consumentengedrag is ontstaan in Oost-Duitsland, maar dat de waarden daar niet door beïnvloed worden. Hun theorieën zijn interessante en eigenzinnige geluiden over identiteitsvermenging. Echo’s bleven echter uit in de onderzoekswereld. [242] Andere auteurs, zoals Cooke, wijzen erop dat de Oost-Duitse identiteit niet uitsluit dat er een multiple identificatie bestaat: een identificatie met de eigen streek, met Oost-Duitsland, met de Bondsrepubliek, met Europa… Ook de Ostidentität kan dus een nested identity zijn. [243] Weidenfeld: ‘Humans can exhibit different senses of loyalty and levels of identity (…) without these contradictory forms of consciousness permanently colliding.’ [244] Tenslotte mag niet vergeten worden: de Oost-Duitsers beoordelen de Duitse eenheid op zich als een positieve gebeurtenis en zijn realistisch genoeg om de voordelen ervan te zien. [245] De Trotz-dimensie is dus, naast de factor socialisatie, een belangrijke motor van de Ostidentität. Gaumann levert een passende conclusie waar ze zegt: ‘Terwijl de nawerkingen van de DDR-maatschappij zich in de generatie-opvolgingen geleidelijk afbouwen, blijven de tegenwoordige ervaringen een sterke invloed en kracht behouden om dat Oost-Duitse Sonderbewußtsein te reproduceren.’ [246]

Men kan speculeren dat zolang de aanleidingen van die Trotz-reactie blijven bestaan, de specifieke identiteit zich zeker zal conserveren. [247] Het omgekeerde parcours kan ook, al blijft het zo dat twee verschillend gesocialiseerde bevolkingsgroepen nog lang op een verschillende golflengte zullen staan.

In het begin van de jaren 1990 kreeg de Ostidentität een nieuwe dimensie bij: de selectieve nostalgie naar het DDR-verleden. De literatuur heeft tot nu toe nog geen poging ondernomen om de nostalgie ten opzichte van de Ostidentität te situeren. Op basis van mijn theorie over de ontwikkeling van de Oost-Duitse identiteit acht ik het plausibel om nostalgie als een centrale dimensie te beschouwen binnen die Ostidentität. Gemeenschappelijke herinnering speelt traditioneel een grote rol in collectieve identiteiten. Maar de nostalgievorm van voormalige DDR-burgers had een specifieker en als dusdanig een meer identiteitsstichtend karakter dan de abstracte herinnering die ‘volkeren’ meestal hebben. Ik bespreek de functie van de Oost-Duitse nostalgie binnen de Ostidentität door dit fenomeen te verklaren en te definiëren. [248] Voor een goed begrip: nostalgie begrijp ik in deze context niet als een ‘sehnsüchtiges Verlangen nach einer vergangenen Zeit’ (Brockhaus Enzyklopädie [249]), maar als een ‘romantisierende, mit [weggelaten: ‘Sehnsucht und’] Wehmut verbundene Rückwendung zu früheren, in der Erinnerung sich verklärenden Zeiten, Erlebnissen, Erscheinungen.’ (Meyers Großes Universallexikon [250]) ‘Wie de gedachten en gevoelens van de DDR-burgers over het verleden wil weergeven, moet differentiëren’, schreef Der Spiegel in 1995. [251] Hiernavolgend een poging daartoe.

Het gaat niet om een diffuse DDR-nostalgie, in de zin dat men niet terugverlangde naar de DDR, inclusief het politieke systeem, gepaard gaande met de wens dat alles zo gebleven was zoals het was of terugkwam. Dat toont zich in verschillende opiniepolls en wordt door onderzoekers vastgesteld (zie figuur). Hieruit blijkt dat de Oost-Duitse nostalgie alvast niet onder de definitie van de Brockhaus Enzyklopedie valt. Er is geen ‘sehnsüchtiges Verlangen’ in de betekenis van een terugverlangen met de wens tot reconstructie (zie figuren). [252]

Het was ten tweede geen letterlijke DDR-nostalgie, geen nostalgie naar ‘de’ integrale DDR. [253] Dit toont dat het tweede deel van de Brockhaus-definitie, ‘nach einer vergangenen Zeit’ (in de betekenis van een niet nader bepaalde integrale periode), ook niet geldig is in deze context. Verschillende onderzoekers (Cooke, Boterman, e.a.) die kort en oppervlakkig uitweiden over de kwestie gebruiken nogal haastig de term ‘DDR-Nostalgie’, spreken van een ‘nostalgie naar de DDR’ of een ‘romantisering van het DDR-verleden’. [254] Vermits deze terminologie een nostalgie naar de totale DDR suggereert, gaat zij voorbij aan de realiteit.

Bron figuur: A. Osang, ‘Die Früchte der Revolution’, in: Der Spiegel, nr. 45, 5 november 2007, p. 77.

Er was wél – geformuleerd met Meyers nostalgiebegrip – een weemoedige terugblik op bepaalde aspecten in het dagelijkse leven in de DDR-periode vanuit de overtuiging dat deze beter de behoeftes heeft bevredigd dan het geval is in het nieuwe Duitsland. Lothar Fritze operationaliseert deze omschrijving met de term ‘DDR-Partialnostalgie’. [255] Hij bedoelt daarmee alle nostalgische oriënteringen die spontane naar waarde schattingen zijn van het verleden of uit de vergelijking tussen vroeger en nu zijn ontstaan. Nostalgie uit frustratie, ontevredenheid met en dus verzet tegen de nieuwe levensomstandigheden (Trotz-Nostalgie) bestempelt hij als een schijnnostalgie. Het is louter een vlucht voor het heden zonder het verleden an sich te appreciëren. [256]

Dit lijkt me – in deze context welteverstaan – een ongegronde differentiatie. Waar mijn theorie rond de Ostidentität om draaide, geldt hier ook. De Oost-Duitse nostalgie ontspringt in een context van crisis en transformatie. Zo komt ze in meerdere of mindere mate voort uit een ontevreden reactie op de huidige toestand. Vergelijking is niet neutraal. Het gaat veelal gepaard met een negatieve inschatting van huidige domeinen en waardering van de vroegere (en omgekeerd op sommige vlakken). [257] Het is slechts de gedepolitiseerde en systeemneutrale nostalgie naar emotionele momenten uit het eigen leven (jeugdjaren, muziek, liefde, vriendschap, allerhande ‘gewone’ gebeurtenissen en belevenissen…) die los kan staan van zo’n oorsprong. Dit noemt Fritze ‘vorschnelle Nostalgie-Verdacht’. Ook in Oost-Duitsland komen dergelijke herinneringen voor. Wie vroeger bij een DDR-jeugdbeweging zat, kan daar weemoedig op terugkijken zonder dat dit een politieke connotatie krijgt. Zo’n uitingen mag men niet te overhaast als ‘gevaarlijke nostalgie’ beschouwen, waarschuwt Fritze. Niemand kan zijn hele verleden voor ‘null und nichtig’ verklaren. [258] Deze nostalgievorm is niet van belang voor deze studie. Wel van betekenis is dat ik de Partialnostalgie in essentie als een Trotz-Nostalgie beschouw. De nostalgie was immers een reactie op een samenspel tussen relatieve deprivatie, breuk en verlies, en devaluatie.

Bij de ervaring van relatieve deprivatie is er een automatische retrospectieve vergelijking tussen de huidige en vroegere toestand. Ervaart men nu een materieel-economische ongelijkheid op het vlak van inkomen, vermogen en werkgelegenheid, samen met een bestuurlijke ondervertegenwoordiging, dan kijkt men weemoedig terug op de inkomensnivellering, hoge werkzaamheid voor iedereen en gelijkverdeelde bestuurlijke inspraak (weliswaar enkel bij staatsconformisme). [259] Socioculturele breuken en verliezen ontlokken evenzo een nostalgische reflex door retrospectieve vergelijking. De politiek-institutionele, sociaal-economische en culturele transformatie van de Oost-Duitse samenleving zorgde aldus Maaz voor een ‘Verlust-Syndrom’. [260] In een kapitalistische vrijemarkteconomie waar geld, concurrentie en prestatie telt, kijkt men als DDR-gesocialiseerden met weemoed terug op sociale cohesie, geborgenheid, collegialiteit, sociale zekerheid, gelijkberechtiging van de vrouw, socialistische idealen, statusgelijkheid, minieme stratificatie,… De pluralistische democratie waarin de staat het initiatief aan de burger laat, lokt een nostalgie uit naar statelijke bescherming tegen criminaliteit, centrale woningsvoorziening, overzichtelijkheid en eenvoudigheid, socialisme als oriënterende kaderutopie,… [261] Als men door bepaalde moeilijkheden wordt getroffen, dan herinnert men zich het Aufgegebene in een positiever licht, schrijft Fritze. [262]

Dat er weemoedigheid heerste naar bepaalde domeinen van de DDR bleek uit de enquêtes van verschillende instituten, alsook de onderzoeken die Der Spiegel liet uitvoeren. Vooral in verband met de sociale cohesie, sociale zekerheid, de bescherming tegen criminaliteit en de gelijkberechtiging van de vrouw meende een meerderheid in 1995 dat de DDR beter op de behoeftes inspeelde; op een lager niveau stellen ze dat de DDR op het vlak van de inkomensverdeling, scholing, beroepsvorming, gezondheidswezen, woningsvoorziening en de persoonlijke levensstandaard beter scoorde dan de huidige Bondsrepubliek. [263] Oost-Duitse jongeren zien de DDR in 2007 positiever dan hun leeftijsgenoten in het westen. De sociale zekerheid, het schoolsysteem en de ziekenbehandeling zijn voor hen de specifieke sterktes van de DDR. [264] Er is een positieve herinnering aan het integrerende karakter van de DDR-bedrijven, de warme sociale contacten daar, de geborgenheid en veiligheid. [265] 89 procent van de Oost-Duitsers meende in 1995 dat er meer contact en solidariteit was voor de Wende. [266] Men heeft heimwee naar de tijd van overzichtelijkheid en eenvoudigheid (82% in 1995). [267] Er is een romantisering van bepaalde socialistische idealen. [268] Men ziet de sociale voorzieningen door een roze bril, vooral op het vlak van de vrouwemancipatie. [269] Men betreurt dat er niets van DDR-voorzieningen is opgepikt door de Bondsregering. Op de stelling ‘Es ist schon schlimm, dass nichts von dem geblieben ist, worauf man in der DDR stolz sein konnte’ antwoordde 60 procent van de Oost-Duitsers eind 2007 instemmend. (zie figuren). [270]

4: ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, 27, 3 juli 1995, p. 43.

Met de transfer van eliten en knowhow uit West-Duitsland werden kennis, ervaring, kwalificatie en competentie ontwaard. Men moest opnieuw in scholing. Het negativistische DDR-discours demoniseerde op een eenzijdige en veralgemenende manier de hele Biographie van de Oost-Duitsers. Wolfgang Thierse meende : ‘[Das dominante Verdammungsurteil] über die DDR entspricht eine immer entschlossenere Abwehrnostalgie, eine manchmal trotzige Verklärung.’ [271] Het discours werd als onrechtvaardige Fremdbestimmung aangevoeld. Het leven van de DDR-burger werd veel meer bepaald door kinderkribbes, stabiele huurprijzen en vast werk dan door de Sovjet-politiek en de Stasi. Het devaluatiegevoel en oriëntatieverlies heeft het Oost-Duitse Selbstwertgefühl overbelast. [272] ‘Zouden veertig jaar leven in de DDR dan volstrekt zinloos zijn geweest? Is alles waardoor ons bestaan bepaald is geweest, nu verloren en waardeloos?’, vraagt Hans-Joachim Maaz zich af. [273] ‘In dat land heb ik geleefd, geliefd, gehaat, verlangd, getriomfeerd. (…) Het is gans mijn leven. Nu wordt er eenvoudigweg een nieuw beoordelingssysteem over gelegd dat alles meet en beoordeelt. (…) Dat weiger ik: geen enkele bureaucraat kan aan mijn waardigheid raken.’ [274] Niet een retrospectieve vergelijking, maar de weerstand tegen de devaluatie van het eigen leven, waarvan Maaz getuigt, lag als derde factor aan de oorzaak van nostalgie.

Men besefte dat het DDR-Verlust-Syndrom samenviel met een Lebens-Verlust-Syndrom, uitgedrukt met de bewoordingen van Maaz. [275] Er ontwikkelde zich ‘een soort Betroffenheit-mentaliteit die voortkwam uit het gevoel dat met de ondergang van de DDR ook hun verleden, hun identiteit, hun zelfrespect en zeggenschap over heden en toekomst, kortom hun hele leven, verloren was gegaan’. [276] Op de achtergrond speelde, wat Pampel noemt, ‘een elementaire pragmatiek van menselijke Vergangenheitsbezogenheit’ mee: mensen onthouden liever het goede dan het slechte, terwijl ze ook altijd continuïteit zoeken voor hun psychisch zelfbehoud. [277] De enige reddingsboei hiervoor was de herinnering. Wolfgang Thierse: ‘Mühevoll versuchen Ostdeutsche, ihre Biographien erinnernd, soweit sie sich überhaupt noch zu erinnern bereit sind, zu behaupten gegen ein zunehmendes Fremdwerden dieser Biographien angesischts der eben doch klaren und scharfen Urteile über die DDR.’ [278] ‘Denn die Erinnerung kann mehr, viel mehr:’ aldus Brussig, ‘Sie vollbringt beharrlich das Wunder, einen Frieden mit der Vergangenheit zu schliessen, in dem sich jeder Groll verflüchtigt und der weiche Schleier der Nostalgie über alles legt, was mal scharf und schneidend empfunden wurde.’ [279] ‘Zwar wurden diese Erinnerungen in ihrer Geltung massiv in Frage gestellt. (…) Doch für die Konstruktion von Lebensbilanzen sind sie wichtig.’ [280]

De herinnering aan de DDR vervulde een centrale rol in de alledaagse Identitätsarbeit van mensen. Thomas Ahbe construeerde een interessante theorie hieromtrent. Mensen willen zich altijd identificeerbaar maken en erkenning vinden. Ze doen dat door de dagelijkse constructie van Selbstnarrationen, positieve subjectieve vertellingen over hunzelf. Na 1990 zorgde de maatschappelijke transformatie ervoor dat ‘alle’ waarden en normen veranderen, dat vroegere engagementen werden ontwaard en er geen aanknopingspunten meer bestonden voor de zelfvertellingen. Daarenboven kwam er een beschuldigend DDR-discours dat met haar demonisering van de vroegere Biographien van de Oost-Duitsers direct indruiste tegen opgebouwde Selbstnarrationen. [281] Drie vierde van de Oost-Duitse bevraagden in een Emnid-onderzoek (1995) was akkoord met de stelling ‘Ich kann stolz sein auf mein Leben in der DDR, weil ich das Beste daraus gemacht habe…’ (zie figuur) [282]

Omdat deze opinie geen kans kreeg in de gangbare discours, groeide uit een compensatiebehoefte een Laien-Diskurs (‘lekendiscours’) met twee functies. Enerzijds diende het als een relativering van de veroordeling in het professionele discours, dus als een verwerking van het verleden die in tegenstelling tot dat discours het dagelijkse leven aan bod wilde laten komen. Anderzijds was het een zelftherapie voor de vorming, bevestiging en ontlasting van de eigen identiteit. Via de vertellingen over het verleden wilde men een Selbstvergewisserung. Dat toont het belang, aldus Ahbe, van het verleden om in het heden een ‘moralistische’ identiteit te vormen. [283] Der Spiegel schreef in 1999: ‘Zehn Jahre nach der Vereinigung brauchen sie die DDR noch immer, um sich ihrer eigenen Identität zu vergewissern.’ [284] Het discours was er één van en voor amateurs. Ze hing tussen distantiëring en identificatie. De zin ‘Es war nicht alles schlecht’ geeft die tweespalt zeer mooi aan.

Men wil ten dienste van de identiteit de hiaten tussen het demoniserende discours en de eigen ervaring opvullen alsook de spanning tussen verleden en heden aanpakken. Men wilde nadenken over de beoordeling van de DDR en over de specifieke Oost-Duitse problemen in het heden. [285] Na de fase van ‘ademloze actie’ van transformatie was het tijd voor een ademruimte en een reflectie. De relevantie van dit discours in elitekringen en media is gering. [286]

Bron figuur: ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, 27, 3 juli 1995, p. 52.

Het discours was geen alternatieve geschiedschrijving. Het focuste zich op de Alltagskultur in de DDR op een symbolische en semantische manier. [287] Er kwam een recuperatie van facetten, rituelen, slogans, symbolen en artefacten uit de DDR-tijd. [288] In 1989/1990 had er nog een grootse demontage van DDR-symbolen plaatsgevonden. Ze werden vervangen door ‘Duitse’ symbolen (bijvoorbeeld de herbenoeming van de straten). Men keerde zich radicaal af van de eigen producten. Alles wat uit de DDR kwam was slecht. Na de economische unie veranderde het assortiment van de winkels volledig. In de etalages lagen enkel nog westerse producten. [289] Na enkele jaren veranderde dat terug. De nostalgie zorgde voor een rehabilitering van DDR-symbolen. Men kocht terug massaal DDR-producten aan. Het waren historische markeerders van de socialistische ervaring en de eigen identiteit. De producten werden geassocieerd met het verleden waar men nostalgisch op terugkeek. [290]

De sentimentele nostalgie werd al vlug ontdekt door economische actoren en gecommercialiseerd. Er werd een nostalgiemarkt geschapen en behoeftes opgewekt die op die markt bevredigd konden worden. [291] Ost-producten beleefden door nostalgische reclameboodschappen als ‘Aus dem Osten, daher gut’ of ‘Hoera, ik leef nog!’ een enorme revival. Oude bekende merkproducten werden wat de verpakking, bereiding en kwaliteit betreft in gemoderniseerde vorm verkocht: DDR-sigaretten, Club Cola, wasproducten, koffie, chocolade, bier, etcetera. [292] DDR-relicten kregen een cultstatus. De Trabi, het DDR-autootje dat voor 1990 een verwaarloosde status kende, werd legendarisch. Er worden zelfs ‘Trabi Safaris’ georganiseerd in Berlijn. [293] Voor het behoud van de oude Ampelmännchen, de typische ‘verkeerslichtenventjes’ van de DDR, werd met succes slag geleverd. In enkele straten van Oost-Berlijn zijn ze nog aan te treffen. Er is een hele markt rond de pictogrammen ontstaan. Ze verschenen op T-shirts, tafellampen, etcetera. [294]

Restaurants en hotels probeerden klanten te lokken door te verwijzen naar het verleden: ‘Eten en drinken zoals in Erichs tijden, alles aan lage prijs, bijna zoals toen’ klonk het op een reclameplakkaat van een herberg. Er kwam zelfs een Ostalgie-hotel, waar men z’n geld moest omwisselen voor DDR-marken en zoals vroeger reisformaliteiten moest invullen. [295] Er werden Ostalgiepartys georganiseerd, een mengeling van carneval en Revival-Partys. De gasten trokken DDR-kleding aan, de ruimte was versierd met DDR-propaganda, portretten en vlaggen. Men zong er schlagers en popsongs uit de DDR, socialistische hymnen en ‘Arbeids- en Strijdsliederen’. Op een zeer bombastische manier herdacht men de DDR. Dit fenomeen is grotendeels overgewaaid. [296] Op het internet is er een heel DDR-netwerk tot stand gekomen met talloze forums en webpagina’s. [297]

Na het succes van de cinemafilm ‘Good Bye, Lenin!’ (Wolfgang Becker), de ijsbreker en wegbereider van het romantiserende DDR-discours, volgden in de zomer van 2003 een hele resum televisieshows waarin de DDR in het centrum stond van oppervlakkig entertainment. Het podium was volledig in DDR-stijl ingericht, Trabis rolden door de studio, alles was versierd. In dat kader kwamen anekdoten aan bod over het verleden. Er was muziek en er werd gequizt. De shows brachten grote controverses teweeg. [298] Daarnaast bestaan er films (‘Sonnenallee’, ‘Die Unberühbare’,…), cd’s, boeken, cafés met DDR-namen, gezelschapsspelletjes,… [299]

In Berlijn richtte men ook een klein DDR-museum op. In de reclamefolder staat te lezen: ‘Das DDR Museum bietet Alltag eines vergangenen Staates zum Anfassen. Besucher sind eingeladen, in unterschiedlichen Themenbereichen ihr Wissen zu erweitern, Klischees zu überdenken und Geschichte hautnah zu erleben.’ Het beleven wordt letterlijk genomen. Er worden DDR-documentaires getoond, je kunt flarden van oude radioprogramma’s herbeluisteren, kledij aantrekken, allerhande zaken aanraken of openen, een Stasi-spion ‘spelen’, in een Trabi-auto zitten, … Eén ruimte van het museum is volledig ingericht als een woonkamer uit de tijd van de DDR. Het museum wil de historische ervaring opwekken bij de bezoekers en speelt op een interactieve manier in op de sentimentele nostalgie, maar vooral op een fascinatie voor die ‘exotische’ periode. De DDR wordt amusement. [300] De opkomst van die commerciële Ostalgie is een zeer interessant fenomeen. [301] Vermits het echter niet rechtstreeks bijdraagt tot mijn onderzoek naar de verklaring van die nostalgie, kan ik er niet verder op ingaan. [302]

De nostalgie was geen weemoedige terugblik op een reële toestand in het verleden. Eger: het is de ‘Heimweh nach einer DDR, wie sie hätte gewesen sein können, wenn sie nicht die DDR gewesene wäre.’ [303] Herinneringen worden in het menselijke geheugen altijd ‘gemodelleerd’ via verdringing, wegzuivering, minimalisering, verdraaiing, overdrijving en romantisering. Zo is er een terugblik op omstandigheden in de DDR die nooit zo hebben bestaan. Nostalgie vervormt de realiteit. [304] ‘Jeder weiß dass Erinnerungen keine objektiven, dokumentierenden Abbilder des Vergangenen sind, sondern Ergebnisse eines subjektiven und selektiven Konstruktionsprozesses.’ [305] Walter Benjamin meent dat de herinnering geen reconstructie, maar een constructie is van het verleden, een ‘telescoping of the past through the present.’ [306]

Hoe gemodelleerd de herinnering ook werd, er was geen blinde romantisering. Naast de positieve inschattingen erkent men tegelijkertijd de negatieve aspecten. Het Unrecht wordt veelal nuchter als een deelaspect beschouwd van de DDR-samenleving. Hans Halter meende in het Spiegel-artikel ‘Der Geschmack der Freiheit’ (1996) dat men de totalitaire dictatuur is vergeten. [307] Maar enquêteresultaten tonen dat dit niet het geval is. De planeconomie, de bevoordeling van SED’ers, de sterke controle en spionage, de dwang, de familiale scheiding… zijn zaken die men noemt als er wordt gevraagd naar de negatieve herinnering. Het gaat met andere woorden om een kritische reflecterende beoordeling van het DDR-verleden. Tegelijkertijd beseft men dat dit DDR-verleden een afgesloten hoofdstuk is. De Partialnostalgie is meestal irrationeel, aldus Fritze. Men wenst bepaalde DDR-aspecten wel terug, maar ziet tegelijkertijd in dat vele socialistische aspecten niet met de kapitalistische verenigbaar zijn en dat gepercipieerde voordelen ook nadelen inhouden. Bijvoorbeeld: werkzekerheid versus vrij ondernemerschap, lage huurprijzen ten koste van de woningskwaliteit, persoonlijke vrijheid als niet verenigbaar met sociale gelijkheid… ‘Es ist eben unmöglich, ein System zu konstruieren, in dem man arbeitet wie im Osten, aber lebt wie im Westen’. [308] Bij velen gaat het om een Stoßseufzer-Nostalgie (Verzuchtingsnostalgie): er is nostalgie, maar men beseft dat het verleden niet meer terugkomt. ‘Wie schöne wäre es wenn…’ Men heeft begrepen dat de oplossingen van gisteren niet die van vandaag kunnen zijn. [309]

De uiteindelijke balans die een grote groep Oost-Duitsers maakt is dat de DDR ondanks haar mislukkingen toch mag beschouwd worden als een poging een rechtvaardige samenleving te scheppen. Als zodanig willen ze het verleden in herinnering houden. [310] Hieruit blijkt duidelijk dat het autoritaire DDR-systeem identificatiemogelijkheden bood voor haar burgers en er emotionele bindingen mogelijk zijn. Zelfs levensomstandigheden die werden afgewezen, bezitten potentieel aan positieve herinnering. [311] De Oost-Berlijnse kunsthistoricus Matthias Flügge sprak: ‘Bei allem Abstand und Widerwillen, bis hin zum Kotzen, wenn man den Fernseher anmachte [hat man doch] viel Strahlung von Nestwärme in sich aufgenommen.’ [312]

Heel deze Oost-Duitse nostalgie naar het dagelijkse leven in de DDR en bepaalde van haar maatschappelijke facetten kreeg de benaming Ostalgie, een contaminatie van ‘Ost-(Deutschland)’ en ‘Nostalgie’. De ontstaansoorsprong van de term wordt aan verschillende personen toegeschreven. Meestal wordt de cabarettist Uwe Steimle als uitvinder gezien. [313] Voor Ahbe specifieert de term louter het Laien-Diskurs met zijn culturele en commerciële uitdrukkingsvormen. [314] Katja Neller pikt dat onderscheid op in haar publicatie ‘DDR-Nostalgie’, maar schrijft wel dat een exacte scheiding niet mogelijk is en - in een eerder artikel – dat DDR-nostalgie ‘bij gelegenheid ook Ostalgie genoemd’ wordt. [315] Argumentatie voor dat terminologische onderscheid heb ik bij hen nauwelijks teruggevonden. Andere auteurs zien geen verschil tussen Ostalgie en de besproken vorm van nostalgie, bijvoorbeeld Christoph, Cooke, Boterman, Barber, James, Westle, Gaumann… [316] Ik zie Ostalgie in navolging van Manuela Glaab als een popularistisch synoniem van de DDR-Partialnostalgie. [317]

Concluderend: de nostalgie is ontstaan als reactie op Gegenwartserfahrungen: deprivatie, breuk, verlies, degradatie, devaluatiediscours, frustratie en ontevredenheid. Vele auteurs zijn die mening – mits eigen nuances – toegedaan (Fritze voor een stuk, maar ook: Christoph, Ahbe, Gensicke, Pollack, Hofmann, Gaumann, Offe, ...) ‘Saluting the past represented miniature plebiscites against the speed and extent of the general transformation processes.’ [318] Ze vervult mutiple functies. Ze dient om zich af te grenzen van de West-Duitse groep die men verantwoordelijk acht voor deprivatie, breuk en devaluatie. Ze dient als solidariseringsfactor voor de eigen groep: op basis van de herinnering is er een nieuw middel waardoor men zich als gelijkgezinden kan profileren. Ze dient als verdediging en rechtvaardiging, van het eigen verleden maar zo ook meteen van het eigen leven; als compensatie voor de devaluatiegevoelens: ‘Es sei nicht alles schlecht gewesen’ is een ‘Abwehrformel aus Trotz’ tegen de dominante mening dat dat wel zo was. Het is een vorm van Selbstbehauptung zoals de manifestatie van Ostidentität dat ook was. [319] De selectieve opwaardering van het geleefde leven, aldus Gaumann, maakt het mogelijk om de vereisten en vernederingen die de overgang naar de markteconomie en de pluralistische democratie met zich meebrachten, te verdragen en zelfs een actieve levenspositie terug te winnen. [320] Er is ook nostalgie uit oprechte trots. Men wijst erop dat het leven voor 1990 ook de moeite waard was en er een aantal bijzondere verworvenheden zijn opgebouwd, verwijzend naar de hierboven genoemde DDR-aspecten. [321] De opeenstapeling van deze functies toont hoe belangrijk de positieve herinnering aan het eigen dagelijkse leven en de ‘überlegen’ domeinen in de DDR is voor de identiteitsvorming. [322] De literatuur heeft de nostalgie tot nu toe nog niet gepositioneerd tegenover de Ostidentität. Op basis van het voorgaande formuleer ik de hypothese dat de DDR-Partialnostalgie of Ostalgie vanaf het begin van de jaren 1990 als dimensie plaatsnam binnen de Ostidentität. Als zodanig is het niet enkel een Nachwendephänomene zoals de meeste auteurs menen, maar heeft zij wortels in de socialisatie.

Net zoals waarnemers vermoeden dat de Trotz-dimensie van de Ostidentität zou verdwijnen wanneer de aanleidingen daarvoor wegvallen, denkt men ook dat de nostalgie grotendeels zal vervagen wanneer de huidige situatie beter wordt ervaren. [323] In het geval van een succesvolle persoonlijke integratie in de markteconomie en de democratie, bestaat er minder aanleiding om zich weemoedig te gedragen. [324] Een discours dat niet enkel dictatuur maar ook het dagelijkse leven behandelt, bevat meer identificatiepotentieel, waardoor de nostalgie kan vervagen. [325] Langelüddecke: ‘Pas wanneer de meerdimensionaliteit en paradoxen van de DDR hun plaats in de geheel-Duitse herinnering gevonden hebben, zal de ondergegane staat niet langer een object zijn van (…) een ‘Projektionsfläche von Illusionen’. [326] Blijft de ervaring van deprivatie en devaluatie bestaan, dan blijft de DDR-wereld aantrekkelijk en kan de romantisering zelfs toenemen. [327]

Mijn hypothese vertrok van drie assumpties. Ten eerste. Het begrip ‘identiteit’ operationaliseer ik als het complexe geheel van waarden, normen, eigenschappen, denk- en gedragpatronen, gewoontes, verwachtingen en identificaties dat in een lang proces doorheen alle levensfasen en onder invloed van externe actoren is opgebouwd. Ik hanteer het in de betekenis van een mens- en wereldbeeld dat tot uiting kan komen in een typische mentaliteit. Ten tweede. Ostidentität en nostalgie zijn fenomenen die met elkaar verweven zijn omdat ze wezenlijk over hetzelfde gaan, namelijk ‘identiteit’. Concreet zie ik de nostalgie, in de Oost-Duitse context welteverstaan, als een centrale dimensie van/binnen de Ostidentität. Ten derde. Tot nu toe kiezen auteurs ter verklaring van de Ostidentität ofwel voor de socialisatie- ofwel voor de situatiehypothese. Zij die een combinatie suggereren, werken dat nauwelijks uit. Het is mijn persoonlijke overtuiging dat een verklaring enkel mogelijk is als men argumenteert vanuit de dialectiek tussen de evoluties in de DDR-periode en de transformatieproblemen na 1990.

Het contrast tussen de Poesie des Anfangs en de Prosa des Alltags is slechts een kwestie van tijdsperspectief. Interpreteert men 1989 als een Stunde Null, waarbij de recente DDR-geschiedenis werd weggevaagd door de vreedzame revolutie, dan verschijnt de euforie van toen als een uitdrukking van een ‘Duits gevoel’, van een onvoorwaardelijke steun voor de hereniging. Dan verschijnt de ontnuchtering als gejammer, de Ostidentität als een verrassende exotische vondst en de nostalgie naar de gediscrediteerde DDR als iets onbegrijpelijks. In een dergelijk perspectief is het contrast helemaal niet onlogisch. Maar net hier wringt het schoentje. 1989 was geen einde, noch een begin. Duitsland was dan wel herenigd, de Duitsers nog niet. Hoe groot het eenheidsgevoel toen ook was en hoe luid dat nieuwe begin ook werd verkondigd: 1989 kon niet verhinderen dat het verleden continu bleef doorwerken.

Één van die continuïteiten was de DDR-socialisatie. Via allerlei kanalen wenste het SED-regime een officiële DDR-identiteit op te leggen aan haar bevolking. Daar slaagde men niet in. Er was geen identificatie met de DDR-staat. Men hechtte weinig geloof aan de SED-propaganda en de idealistische beloftes die werden gedaan. De creatie van ‘socialistische persoonlijkheden’ is grotendeels mislukt. Ondanks de mislukte implementering van een ‘identiteit van bovenaf’ kan men niet overhaast besluiten dat er voor 1990 géén enkele identiteitsvorm is ontwikkeld. Door de dagelijkse ervaring in de DDR-samenleving groeide een reëel bestaande identiteit, een Ostidentität. De autoritaire-repressieve staat had, ongeacht de mate waarin de burger dit toestond, een grote impact op de identiteitsvorming. De DDR-burgers internaliseerden een aantal ‘typische’ eigenschappen, gewoontes, idealen, waarden en normen. Het gaat om ideeën over gelijkheid, gelijkberechtiging tussen man en vrouw, de relatie tussen gezin en werk; verwachtingen dat de staat zijn burgers tewerkstelde, verzorgde en beschermde; het ideaal van sociale zekerheid in zijn breedste betekenis; een gehoorzaamheid en conformiteit uit gewoonte; neiging tot informele contacten; de hoge waardering van sociale cohesie, samenwerking, wederzijdse hulp (vaak uit pragmatiek); sociale integratie via het economische systeem; etcetera. De constante West-oriëntering, noch een interne migratie in de private Nischen, kon deze socialisatie verhinderen.

In 1990 kwam deze Ostidentität in de euforische sfeer secundair te staan. Men scandeerde ‘Wir sind ein Volk!’ en fixeerde zich op het westen. Verschillende waarnemers trokken overhaaste conclusies. Zij leidden uit de omverwerping van de DDR-staat af dat er nooit een DDR- of Ostidentität heeft bestaan, of, indien wel, dat deze nu ten einde was. Bovendien leek het er in hun ogen op dat er in korte tijd een omschakeling was gebeurd naar een ‘Duitse westerse’ identiteit. Dit was slechts schijn. Identiteit verandert niet van de ene op de andere dag, terwijl de open houding van de Oost-Duitsers vooral voortkwam uit pragmatische overwegingen. Men had zeer hoge verwachtingen van de eenheid. Er zou een materiële welvaart komen die gelijk stond aan het West-Duitse niveau. West-Duitse politici voedden die illusies met allerlei kortzichtige beloftes. In dat irrationele klimaat was een deel van de latere ontgoocheling voorgeprogrammeerd.

Al in de eerste maanden na de formele hereniging sloeg de euforie om in ontnuchtering. De naïeve verwachtingen kwamen niet uit. Hoewel de persoonlijke economische situatie op vele vlakken sterk verbeterde, bleven de Oost-Duitsers ontevreden. De reden daarvoor lag bij de ervaring van een ‘relatieve deprivatie’. Ze vergeleken hun leven niet meer met dat in de DDR, maar met dat van de West-Duitsers. In dat opzicht stoorden vele Oost-Duitsers zich aan het feit dat de beloofde gelijkheid van materiële leefomstandigheden uitbleef. De industrie stortte in, met een werkloosheid tot gevolg die dubbel zo hoog lag dan in West-Duitsland. Inkomens en familiale vermogens bleven ongelijk. Ook ervaarde men een ondervertegenwoordiging in besturen van politieke, economische, culturele en andere instituties – gaande van de Bondsregering tot de lokale sportraad. Waar men helemaal geen rekening mee had gehouden, was de impact van de transformatiepolitiek op het eigen leven. De allesomvattende herstructurering van de Oost-Duitse samenleving naar West-Duitse normen had zeer ingrijpende implicaties. Waarden, idealen, denkpatronen, gewoontes en verwachtingen die men door dagelijkse ervaring had geïnternaliseerd tijdens de DDR-periode, gingen verloren of kwamen onder druk. De sociale sfeer en het gelijkheidsethos werden verstoord; er was een teloorgang van verzorging en Normsicherheit; werkloosheid van lange duur, tot dan zo goed als onbekend, had grote psychologische gevolgen; competenties en kwalificaties werden ontwaard door een transfer van elites, know-how en personeel; de sombere toekomstperspectieven leidden tot demografische ontwrichtingen. Een eenzijdig DDR-discours, door de West-Duitse elite en media gedomineerd, degradeerde daarenboven het leven dat men had geleid. Het oriëntatieverlies en het minderwaardigheidsgevoel waren groot. Men voelde zich – materieel en immaterieel – burgers van de tweede klasse, of meende zelfs gekoloniseerd te zijn. Vele Oost-Duitsers raakten door de transformatieproblemen als het ware in een collectieve identiteitscrisis verzeild.

De contestatie van het Selbstwertgefühl zette twee reactie- en compensatiemechanismen in werking. Het maatschappelijke debat tussen de West-Duitse en Oost-Duitse identiteit, een logisch gevolg van de hereniging tussen twee mentaal verschillende bevolkingsgroepen, leidde in een eerste instantie al tot de verzekerde persistentie en manifestatie van de Ostidentität zoals die was gegroeid in de DDR. Het identiteitsgevoel van de Oost-Duitsers werd scherper gedefinieerd, er kwam een besef dat men bepaalde eigenschappen deelde en er ontstond een hernieuwd gevoel van wederzijdse samenhorigheid. Als reactie op deprivatie, verlies, breuk en devaluatie versterkte deze tendens van afgrenzing en solidarisering zich nog veel meer. Terwijl de Ostidentität door de socialisatie-ervaring automatisch bleef doorwerken, kwam er na 1990 een Trotz-dimensie bij. In het begin van de jaren 1990 kreeg deze gesocialiseerde en situatief versterkte Ostidentität een nieuwe dimensie bij: nostalgie (Ostalgie). Het ging om een weemoedige terugblik op bepaalde aspecten in het dagelijkse leven in de DDR-periode en een amateuristisch discours dat een aantal van de oude symbolen, producten en relicten recapituleerde. De nostalgie was ontstaan uit dezelfde verklaringsfactoren zoals bij de Ostidentität het geval was. Deprivatie lokte een vergelijking uit tussen de toestand in het nieuwe Duitsland en die in de DDR, waarbij de laatste er vaak beter uit kwam. Breuk en verlies leidden tot een weemoed naar de teloorgegane waarden en gewoontes. Het negativistische DDR-discours zorgde ervoor dat men Selbstvergewisserung zocht. De nostalgie naar de Alltagskultur van de DDR werd al vlug gecommercialiseerd en kreeg een exotisch clichématig karakter. Zij vervulde een centrale functie binnen de Ostidentität: zij gaf die mede vorm en versterkte ze.

Doorheen de socialisatie in de DDR-samenleving is er een Ostidentität gegroeid. Die identiteit werd na 1990 gecontesteerd door de vereniging van twee cultuurgroepen, maar bovenal door de ervaring van relatieve deprivatie, verlies, breuk, degradatie en devaluatie. Als reactie hiertegen was er niet enkel een persistentie, maar bovenal een verscherping van de Ostidentität. Zij kreeg ook een nieuwe dimensie toen er een nostalgie intrad naar waarden, verworvenheden en het dagelijkse leven in/van de DDR. De Ostidentität en de Ostalgie verschijnen zo als het resultaat van een dialectiek tussen socialisatie en situatie. Stelde Thierse dat het contrast tussen de Poesie des Anfangs en de Prosa des Alltags een cliché is geworden, dan wil mijn hypothese het contrast relativeren en ontdoen van zijn clichématigheid. Maar het mysterie is nog lang niet opgehelderd. De sleutel voor een ‘history of the present’ ligt altijd in de toekomst…

[1] R. Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, in: W. Hardtwig en H. A. Winkler red., Deutsche Entfremdung: Zum Befinden in Ost und West, München, 1994, p. 96.

[2] W. Thierse, ‘Wahrnehmungen zum deutschen Befinden in Ost und West’, in: W. Hardtwig en H. A. Winkler red., Deutsche Entfremdung: Zum Befinden in Ost und West, München, 1994, p. 11.

[3] Geen enkele auteur interpreteert deze fenomenen in één samenhangende dynamiek. En er zijn ook nauwelijks analysen van de Ostidentität. Dat er een dergelijke verwevenheid bestaat tussen de fenomenen leidde ik af uit het constante lezen over de kwestie.

[4] Cf. ook: F. Boterman, Terug naar Berlijn: Duitsland na de val van de muur, Amsterdam, 1999, p. 7.

[5] Kulak, de Universiteit van Gent en de KU Leuven.

[6] Deutschland Archiv: tijdschriftenzaal van de Bibliotheek Sociale Wetenschappen ; Apuz en Der Spiegel: krantenarchief van de Centrale Bibliotheek.

[7] Deze termen zijn letterlijk overgenomen uit het Duits (‘Situationshypothese’ en ‘Sozialisationshypothese’). Omdat zij kernachtig op de inhoud duiden, zal ik ze in mijn onderzoek in Nederlandstalige vorm behouden.

[8] K. Neller, ‘DDR-Nostalgie? Analysen zur Identifikation der Ostdeutschen mit ihrer politischen Vergangenheit, zur ostdeutschen Identität und zur Ost-West-Stereotypisierung’, in: J. W. Falter, O. W. Gabriel en H. Rattinger red., Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich, Opladen, 2000, p. 575 ; K. Neller, DDR-Nostalgie. Dimensionen der Orientierungen der Ostdeutschen gegenüber der ehemaligen DDR, ihre Ursachen und politischen Konnotationen, Wiesbaden, 2006, p. 23, 47, 54.

[9] Sozialreport 2004, geciteerd in: A. Bie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten. Mentale Unterschiede und ihre sozialen Ursachen’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 218-219.

[10] P. Cooke, Representing East Germany since unification. From colonization to nostalgia, Oxford, 2005, p. 7 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 224.

[11] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[12] K. Arzheimer en M. Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, in: J. W. Falter, O. W. Gabriel en H. Rattinger red., Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich, Opladen, 2000, p. 367-368 ; J. Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 3 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 47, 64, 68-70, 154 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 575.

[13] Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 575 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 47, 70.

[14] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 4 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 575 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 47, 69.

[15] Neller, DDR-Nostalgie, p. 53-54, 69-70.

[16] Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 367-369.

[17] Kritiek op de hypothesen: Neller, DDR-Nostalgie, p. 69.

[18] Citaat in: S. Wolle, ‘Herrschaft und Alltag. Die Zeitgeschichtsforschung auf der Suche nach der wahren DDR’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B26, Bonn, 20 juni 1997, p. 36.

[19] De identiteitstheorie baseer ik niet op gespecialiseerde literatuur; dat zou me onnodig te ver gebracht hebben. Als informatiebronnen dienden de korte uitweidingen over identiteit in: Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 1-2, 5-8 ; F. Den Hertog, Minderheit im eigenen Land? Zur gesellschaftlichen Position der Ostdeutschen in der gesamtdeutschen Realität, Frankfurt/New York, 2004, p. 42-44, 47-49, 58-59, 61 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 76-77.

[20] Den Hertog stelt ‘nested identities’ en ‘contested identities’ teveel voor als extreme tegenpolen. Maar ze sluiten elkaar volgens mij niet uit: distantie tegenover andere groepen kan samengaan met meervoudige identificatie. De Oost-Duitse bevolking kan zich afscheiden van de West-Duitse, maar zich toch zowel met hun Länder als met de Duitse staat vereenzelvigen. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 24-25, 43-44).

[21] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 91-96 ; M. Minkenberg, ‘The wall after the wall. On the continuing division of Germany and the remaking of political culture’, in: Comparative politics, vol. 26, nr. 1, New York, 1993, p. 60-61.

[22] J. McKay, ‘East German identity in the GDR’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 15-17.

[23] Citaat in: Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 216.

[24] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 17 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 211-219 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 64.

[25] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 17-18 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 154-156, 158.

[26] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 18 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 156-157.

[27] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 152-156, 158-159.

[28] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 94-97, 149-150 ; M. Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung – die DDR als Diktatur’, in: J. Kocka en M. Sabrow red., Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, Berlijn, 1994, p. 81.

[29] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 18-19 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 61-62.

[30] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 19-23 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 119 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 61-62.

[31] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 23-24 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 119 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 60, 62.

[32] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 23-24, 26 ; O. W. Gabriel en K. Neller, ‘Einleitung: Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich’, in: J. W. Falter, O. W. Gabriel en H. Rattinger red., Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich, Opladen, 2000, p. 24 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 121 ; Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 78, 81.

[33] Hans Mommsen in: Podiumdiskussion mit Jürgen Kocka (Leitung), Anselm Doering-Manteuffel, Rainer Eckert, Hans Mommsen, Jens Reich, Hermann Rudolph, Gesine Schwan, Wolfgang Thierse, in: J. Kocka en M. Sabrow red., Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, Berlijn, 1994, p. 215. Een ander geluid komt er uit studies naar de identificatie van de jeugd met de DDR: een meerderheid van de jongeren zou zich lange tijd DDR-burger gevoeld hebben. In november 1989 stelde het Zentralinstitut für Jugendforschung te Leipzig nog een cijfer van 71% vast. Vraag is in welke mate dat de werkelijkheid weergeeft. De DDR-identificatie kan vooral voortkomen uit de politieke druk, terwijl de situatie in 1989 te maken kan hebben met een kort oplevende hoop op een ‘socialistische vernieuwing’ in de DDR. (Neller, DDR-Nostalgie, p. 121).

[34] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 25.

[35] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 24-25 (ook vastgesteld door andere onderzoekers, zie verder in de bespreking).

[36] Niet opgenomen in de bespreking is de kleine minderheid van DDR-burgers die wél een DDR-identiteit bezaten: vooral de elites van de SED en de Stasi. Het gaat integendeel om iedereen die ‘in aanmerking kwam’ voor een gewone socialisatie. Daarbij reken ik uiteraard de grijze meerderheid, maar ook twee groepen burgers die beiden aan één kant van het spectrum stonden. Aan de ene: de zeer vele Oost-Duitsers die bereid waren de DDR als ‘Mitläufer’ te dienen. Op het einde was de SED een massapartij. Iedere vijfde volwassene was partijlid. Velen van hen bleven lang hopen op een democratisch socialisme, later – toen dat niet mogelijk bleek – probeerden zij het reëel bestaande socialisme onder de gegeven omstandigheden zo menselijk mogelijk te maken. (Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 79) Anderzijds ook de kleine oppositiegroepen. Ondanks hun verzet werden ook zij gesocialiseerd. Hoffmann (1996) wijst er trouwens op dat niet enkel een positieve houding tegenover het idee van het socialisme of het DDR-regime, maar ook tegenspraak en oppositie een eigen identiteitsvormende werking hadden. Dat laatste is niet relevant genoeg om hier uit te werken. (Neller, DDR-Nostalgie, p. 120).

[37] Het als het ware ‘terroriseren’ van de identiteit. Daarmee bedoel ik: de nefaste invloed van een autoritair-repressieve staat op de eigen identiteit.

[38] Citaat in: H.-J. Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, Berlijn, 1990, p. 58.

[39] Citaat in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 190.

[40] Citaat in: Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 61.

[41] Alinea’s gebaseerd op: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 57-58, 187, 190 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 63.

[42] Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 369.

[43] Neller, DDR-Nostalgie, p. 120.

[44] M. Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel. Die Langzeitwirkung der DDR-Propaganda, in: Universitas: Orientierung in der Wissenswelt, 53. Jahrgang, nr. 624, Stuttgart, 1998, p. 516-521 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 66, 67, 120 ; L. Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen. Über das Weiterleben der DDR nach ihrem Ende, Köln, 1997, p. 102-103.

[45] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 103 ; G. Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’. Psychische Aspekte des Transformationsprozesses in postkommunistischen Gesellschaften’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B5, Bonn, 24 januari 1997, p. 5.

[46] Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 80.

[47] Neller, DDR-Nostalgie, p. 119-120.

[48] Citaat in: K. U. Mayer en M. Diewald, ‘Kollektiv und Eigensinn: Die Geschichte der DDR und die Lebensverläufe ihrer Bürger’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B46, Bonn, 8 november 1996, p. 16.

[49] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 97, 102 ; L. Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B27, Bonn, 30 juni 1995, p. 5, 7 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 120.

[50] Neller, DDR-Nostalgie, p. 29-31; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 97-100 ; P. Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, in: W. R. Lee en E. Rosenhaft red., State, social policy and social change in Germany 1880-1994, Oxford, 1997, p. 290-291 ; M. Hofmann, ‘Von der Versorgung zum Konsum. Das Beispiel Leipzig’, in: Universitas: Orientierung in der Wissenswelt, 53. Jahrgang, nr. 624, Stuttgart, 1998, p. 525 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 18.

[51] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 100, 119-120 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 5, 7-8.

[52] Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 18-19.

[53] Mayer en Diewald, ‘Kollektiv und Eigensinn: Die Geschichte der DDR und die Lebensverläufe ihrer Bürger’, p. 11-17 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 29-30 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 101 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 302 ; G. Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands: ‘Verwestlichung’ oder Abgrenzung?’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 39, 4-6, Bielefeld, 2006, p. 796 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 7 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[54] In 1989 bezocht 80 procent van de Oost-Duitse kinderen onder drie jaar de kinderkribbe, tegenover slechts 2 procent van de West-Duitse kinderen op dezelfde leeftijd. 95 procent (West-Duitsland: 79 procent) van de Oost-Duitse kinderen tussen drie en zes jaar gingen naar de Kindergarten en ongeveer 81 procent (tegenover 4 procent) van de kinderen in basisscholen werden in schoolverblijven ondergebracht. (Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 794).

[55] Alinea’s omtrent positie van de vrouw: Neller, DDR-Nostalgie, p. 29-30 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 300, 309-310, 312 ; P. James, Modern Germany: politics, society and culture, London, 1998, p. 93-95 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 791-792, 794-795 ; Mayer en Diewald, ‘Kollektiv und Eigensinn: Die Geschichte der DDR und die Lebensverläufe ihrer Bürger’, p. 12-17.

[56] Neller, DDR-Nostalgie, p. 30 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 99-100 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 8 ; James, Modern Germany, p. 96.

[57] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 154-156, 158 ; T. Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, Erfurt, 2005, p. 28 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 302 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 120.

[58] Neller, DDR-Nostalgie, p. 30-31 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 159 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 101-102 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 7 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 291, 304 ; Hofmann, ‘Von der Versorgung zum Konsum’, p. 526 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 796-797 ; Mayer en Diewald, ‘Kollektiv und Eigensinn: Die Geschichte der DDR und die Lebensverläufe ihrer Bürger’, p. 14. Peter Bender, onderzoeker van de maatschappijen in Oost-Europa, vroeg zich in 1992 af: ‘Was alles wat goed was in de DDR het resultaat van de slechte omstandigheden, van gebrek… ? De armoedigheid liet de mensen zeker bescheiden blijven. De gebreken van verzorging maakte de mensen spaarzaam. De moeilijkheid om iets moois te bekomen leerde hun het mooie te koesteren. Ze behielden een menselijke verhouding met de tijd, omdat ‘time’ niet ‘money’ betekende. (…) Ze hielpen buren en collega’s omdat ze ook hun hulp nodig hadden. Ze werden solidair omdat de macht hen daartoe bracht.’ (geciteerd in: Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 23).

[59] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[60] Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 62 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 97 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[61] Geciteerd in: Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 575.

[62] B. Westle, ‘Demokratie und Sozialismus. Politische Ordnungsvorstellungen im vereinten Deutschland zwischen Ideologie, Protest und Nostalgie’, in: Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, jg. 46, Heft 4, Opladen, 1994, p. 592 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 23, 74, 119 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 575.

[63] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[64] Neller, DDR-Nostalgie, p. 68 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 23.

[65] Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 81.

[66] Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 80-84.

[67] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 97 ; McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 26 ; Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 80-82 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 62 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 290 ; Mayer en Diewald, ‘Kollektiv und Eigensinn: Die Geschichte der DDR und die Lebensverläufe ihrer Bürger’, p. 14 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 19-21.

[68] Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 82 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 289 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 22.

[69] Alinea’s gebaseerd op: Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 369 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 97 ; McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 25 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 65 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 24-26 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 522.

[70] F. Trommler, ‘The historical invention and modern reinvention of two national identities’, in: N. Finzsch en D. Schirmer red., Identity and intolerance. Nationalism, racism and xenophobia in Germany and the United States, Cambridge, 1998, p. 23.

[71] Dat zelfs oppositiegroepen ijverden voor een gedeeltelijk socialistische samenleving, kan een bewijs leveren voor het bestaan van die Ostidentität.

[72] Alinea’s gebaseerd op: Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 99-105 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 26, 37 ; R. Schröder, ‘Die schnelle staatliche Einheit – wirtschaftliche und politische Gründe für den eingeschlagenen Weg’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 38 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 69-70 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 296-298 ; B. Barber en M. Stoltenkamp (vert.), Jihad vs. McWorld: terrorisme en globalisering als bedreigingen voor de democratie, Kritische Reeks, Rotterdam, 2002, p. 304-305 ; Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 85.

[73] Cf. Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 69-71, 105, 122-123.

[74] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 37 ; McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 16 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 69-70, 115-116.

[75] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 26, 37 ; Thierse, ‘Wahrnehmungen zum deutschen Befinden in Ost und West’, p. 26-27 ; Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 85 ; Schröder, ‘Die schnelle staatliche Einheit – wirtschaftliche und politische Gründe für den eingeschlagenen Weg’, p. 39 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 70, 122-123 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[76] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 70, 105 ; A. J. McAdams, Germany divided: from the wall to reunification, Princeton, 1994, p. 219 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 105 ; H.-J., Maaz, Das gestürzte Volk, Berlijn, 1991, p. 117 (citaat) ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008. Vera Lengsfeld meent dat men de Duitsers in 1990 niet genoeg had geconfronteerd met de economische verwoesting die het SED-regime had achtergelaten. Dat gaf de PDS, opvolger van de SED, de mogelijkheid om de werkloosheid en andere economische problemen toe te schrijven aan de falende verenigingspolitiek. (V. Lengsfeld, ‘Sieger und Verlierer’, in: K. Löw, Zehn Jahre deutsche Einheit, Schriftenreihe der Gesellschaft für Deutschlandforschung, vol. 77, Berlijn, 2001, p. 13).

[77] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[78] Citaat in: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 70.

[79] H. Goos en A. Kneip, ‘Das Ende der Illusion’, in: Der Spiegel, nr. 39, 20 september 2004, p. 46-47.

[80] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 70, 105, 122-123 ; McAdams, Germany divided: from the wall to reunification, p. 219 ; DS, 39, 2004, 46-47.

[81] Neller, DDR-Nostalgie, p. 23, 62-63 ; R. Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit. Das Transformations- und Vereinigungsmodell und Seine Ergebnisse’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 295-296 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 396 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[82] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[83] De overdracht van West-Duitse modellen, structuren, instituties en normen kwam er volgens Reißig op een tijdstip dat die successen al geërodeerd waren en er nood was aan hervorming binnen West-Duitsland zelf (industrie, modellen van de sociale welvaartsstaat, tewerkstelling, staatsschulden). Het ‘Modell Deutschland’ was een ‘blockierten Moderne’, schrijft hij. De ineenstorting van de socialistische DDR en de vereniging hebben echter die nood afgedekt. In de euforie van 1989/1990 was er geen plaats voor een kritische reflectie over de eigen samenleving. Continuïteit en stabiliteit waren prioritair. Uit vrees voor een verstoring daarvan heeft de politieke klasse mogelijke nieuwe invloeden uit Oost-Duitsland weerhouden. Men vertoonde een gebrekkige ‘Kurskorrektur’, een gebrekkige leerbereidheid en aanpassingsbereidheid, een enorm geloof in de sterkte van de eigen samenleving ondanks de latente crisis. Maar zo werd het ene problematische model vervangen door het andere. De gebreken van het westen slopen in de Oost-Duitse samenleving. Andere ideeën worden niet als aanknopingspunten gebruikt, maar als snel te overwinnen lasten. Ook de toenemende problemen openen de ogen niet voor hervorming. (Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 300, 309-311).

[84] J. Reich, geciteerd in: Barber, Jihad vs. McWorld, p. 305.

[85] Geciteerd in: Barber, Jihad vs. McWorld, p. 306.

[86] Alinea gebaseerd op: Schröder, ‘Die schnelle staatliche Einheit – wirtschaftliche und politische Gründe für den eingeschlagenen Weg’, p. 38 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 308-309 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 64 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 269-298 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 304-306.

[87] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[88] Citaat Maaz in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 193-194.

[89] Citaat Maaz in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 194.

[90] Citaat Maaz in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 197-198.

[91] Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 209.

[92] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[93] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 6.

[94] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 69-70.

[95] Heinrich August Winkler in: ‘Die Sonderwege sind zu Ende’ (interview met Heinrich August Winkler), in: Der Spiegel, nr. 40, 2 oktober 2000, p. 85.

[96] Deze hypothesevraag is mijn genuanceerde versie van een vraag die verschillende waarnemers zich stellen, namelijk: zou er een Ostidentität ontstaan zijn zonder transformatieperikelen? Ze wordt gesteld door vertegenwoordigers van de situatiehypothese: die menen dat er geen specifieke Oost-Duitse identiteit is ontstaan in de DDR-periode, maar pas na 1990 als product van de transformatieproblemen. Ik weerlegde deze hypothese met rugdekking van de aanhangers van de socialisatiehypothese in combinatie met de identiteitstheorie. De Ostidentität is in mijn opinie niet ontstaan na 1990, ze heeft zich toen wel gemanifesteerd. Vandaar mijn herformulering van de vraag.

[97] Het is Robert Fogel die het econometrisch onderzoeksmodel van de ‘counterfactual analysis’ introduceerde in zijn publicatie Railroads and American Growth (1964). Daar onderzocht hij op die manier het belang van de spoorwegen voor de Amerikaanse economische groei in de 19^e eeuw. De theorie op zich werd afgekraakt, maar de gehanteerde strategie bleef bestaan, weliswaar met grote controverse. Iets wat al twisten veroorzaakt in de economische wereld, zal wel totaal ‘historisch onverantwoord’ zijn in de geschiedwetenschap. Toch denk ik dat een dergelijke denkstrategie zijn nut kan bewijzen.

[98] De indeling van de transformatieproblematiek in drie tendensen heb ik zelf geconstrueerd uit de literatuur. Naar mijn weten heeft geen enkele auteur ze reeds in één werk volwaardig geïntegreerd. Het dichtst in de buurt komt Thomas Ahbe (Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 42).

[99] Term: Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 268 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 215-217.

[100] De ‘wahlaktisch’ gemotiveerde economische unie zou zelfs een stabiel land in West-Europa in crisis hebben gestort, menen Vilmar en Dümcke. Dat werd ook vastgesteld door voormalig Bundesbankpresident Karl Otto Pöhl en de econoom Wilhelm Hankel. (F. Vilmar en W. Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik. Eine unerledigte Aufgabe der Politikwissenschaft’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B40, Bonn, 27 september 1996, p. 40) Dolderer meent: ‘De muntunie was een economische ramp. Dat wisten economen, maar de politiek ging er niet op in’. (Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008).

[101] Alinea gebaseerd op: Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 82 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 160, 166-171, 176-177 ; U. Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 86, 88, 90-91 ; J. Roesler, ‘Die Treuhandpolitik. Verkauf und Abwicklung statt Sanierung und Umwandlung mit dem Ergebnis einer weitgehenden Deindustrialisierung des Ostens’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 105-106 ; T. G. Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 111, 113, 119-121 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 213 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 302 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 592-593 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 32-33 ; Hofmann, ‘Von der Versorgung zum Konsum’, p. 524, 529 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 104-107, 111 ; F. Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, Amsterdam, 2005, p. 568 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 306-307 ; T. Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, in: H. Timmermann red., Die DDR in Deutschland: ein Rückblick auf 50 Jahre, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, 93, Berlijn, 2001, p. 783 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. 40-42 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 792-793 ; S. Berg e.a., ‘Tabuzone Ost’, in: Der Spiegel, nr. 15, 5 april 2004, p. 27 ; J. Leinemann, ‘Die Häfte des Weges’, in: Der Spiegel, nr. 40, 2 oktober 2000, p. 33 / ‘Der Weg zur Einheit. Die wirtschaftlichen Grundlagen für das vereinigte Deutschland’, in: Der Spiegel, nr. 40, 2 oktober 2000, p. 82 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[102] De THA had een vermogenswaarde onder haar hoede die men op 250 miljard euro schat, bestaande uit 8000 firma’s, 33 000 winkels en in totaal 4 miljoen werknemers. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 163).

[103] Alinea gebaseerd op: Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 162-165 ; Roesler, ‘Die Treuhandpolitik’, p. 93, 99-100, 105 ; Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, p. 120 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 107-111 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 568 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 306-307 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. 41 ; Leinemann, ‘Die Häfte des Weges’, in: Der Spiegel, p. 33 ; ‘Der Weg zur Einheit. Die wirtschaftlichen Grundlagen für das vereinigte Deutschland’, in: Der Spiegel, p. 82 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 29. Dolderer: de Treuhand was een instelling die mensen zocht om zich te ontfermen over de failliete inboedel van een ineengestorte staat. Er zijn zeker vergissingen gebeurd. Maar men was al blij dat men een investeerder vond. Of dat ging om een betrouwbaare overnemer, was niet zo belangrijk. Privatisering van een heel bedrijfsleven is een moeilijk project. Het gaat gaat gepaard met corruptie en schandalen. (Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008).

[104] Alinea gebaseerd op: Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 82 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 160, 166-171 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 86, 88, 90-91 ; Roesler, ‘Die Treuhandpolitik’, p. 105-106 ; T. G. Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, p. 107, 111, 113, 119-121 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 213 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 302 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 592-593 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 32-33 ; Hofmann, ‘Von der Versorgung zum Konsum’, p. 529 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 104-107, 111 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 568 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 306-307 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 783 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. 40-42 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 792-793 ; Berg, ‘Tabuzone Ost’, in: Der Spiegel, p. 27 ; Leinemann, ‘Die Häfte des Weges’, in: Der Spiegel, p. 33 ; ‘Der Weg zur Einheit. Die wirtschaftlichen Grundlagen für das vereinigte Deutschland’, in: Der Spiegel, p. 82 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 26-28, 37 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 3. De verschillende economische hulpprogramma’s hadden slechts beperkte uitwerking. Ze konden op lange termijn geen werkzekerheid verschaffen. Behalve de ‘infra-structurele investeringen’ in het kader van de zogenaamde Aufbau Ost waren er bijvoorbeeld werkgelegenheidsplannen (ABM), kortetermijn-werktijden en SAM-regelingen. SAM staat voor Structuur-Aanpassings-Maatregelen. Men kon bijvoorbeeld een loonkostensubsidie krijgen wanneer men bepaalde groepen werklozen uit de nieuwe Länder aanstelde. In 2000 waren er nog 55% van die SAM-participanten op de arbeidsmarkt aanwezig. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 170-172).

[105] Alinea gebaseerd op: Cooke, Representing East Germany since unification, p. 4-6 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 179-181 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 37 ; Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 82 ; R. Land en A. Willisch, ‘Ostdeutschland – ein Umbruchszenario’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 11 ; Schröder, ‘Die schnelle staatliche Einheit – wirtschaftliche und politische Gründe für den eingeschlagenen Weg’, p. 36 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 87 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 212-213, 215 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 301 ; Kunz, ‘Einstellungen zu Wirtschaft und Gesellschaft in den alten und neuen Bundesländern’, p. 531-532 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 32 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 71 ; Berg, ‘Tabuzone Ost’, in: Der Spiegel, p. 27-28 ; ‘Permanente Revolution’, in: Der Spiegel, nr. 36, 5 september 2005, p. 84-85 ; S. Berg, D. Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, nr. 39, , 20 september 2004, p. 62-64 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 568 ; W. Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 31, 1-3, Bielefeld, 1998, p. 279 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[106] Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 78.

[107] De gemiddelde economische groei van 1990 tot 2004 in Oost-Duitsland bedroeg zelfs minder dan in andere post-socialistische landen, 0,8% voor Oost-Duitsland tegenover 3 à 5%. De jongste cijfers tonen eerder verheviging van de neerwaartse trend dan een inhaalbeweging. De financiële transfers slokken 4 procent van het Duitse Bruto Binnenlands Product op, een cijfer dat hoger ligt dan het BIP-groeiquote. In 2004 werd een regeringscommissie in gang gezet onder leiding van de voormalige Treuhand-manager Klaus von Dohnanyi. Haar rapport openbaarde een aantal alarmerende bevindingen. Het oosten staat en het westen is aan het ‘ausbluten’. Jaarlijks wordt ongeveer 90 miljard euro uit de productieve kern van de West-Duitse economie weggenomen om in het oosten zonder veel gevolg geïnvesteerd te worden, rapporteert de commissie. Grote delen van de miljardentransfer verdwijnen gewoon in de huishoudens, worden opgeconsumeerd, maar niet doelmatig geïnvesteerd. De commissie dringt aan op een radicale koerswijziging. Concreet stelt men onder het motto ‘Die Starken müssen gestärkt werden’ voor dat er meer strategische investering komt, geconcentreerd op de creatie van een ‘deregulierten Sonderwirtschaftszone’ met lage belastingstarieven voor ondernemingen, loonkostensubsidies en minder voorschriften, zoals in Polen succesvol wordt toegepast. Hoe dat precies moet gebeuren, blijft voorlopig open. Alinea en opmerking: Land en Willisch, ‘Ostdeutschland – ein Umbruchszenario’, p. 11 ; Schröder, ‘Die schnelle staatliche Einheit – wirtschaftliche und politische Gründe für den eingeschlagenen Weg’, p. 36 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 78, 87 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 214-216 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 301-303 ; Roesler, ‘Die Treuhandpolitik’, p. 105 ; Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, p. 107 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 32 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. 42 ; Berg, ‘Tabuzone Ost’, in: Der Spiegel, p. 25-29, 32, 34, 37-38, 41 ; S. Berg, K. von Hammerstein e.a., ‘Die neuen Ost-Zonen’, in: Der Spiegel, nr. 16, 10 april 2004, p. 22-24 ; ‘Permanente Revolution’, in: Der Spiegel, p. 84, 86, 89, 91 ; S. Winter, ‘Subventionen – Zeit, dass sich was dreht’, in: Der Spiegel, nr. 17, 23 april 2007, p. 57 ; Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 62-64 ; Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 93 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[108] Alinea gebaseerd op: S. Berg, K. von Hammerstein e.a., ‘Aufschrei Ost’, in: Der Spiegel, nr. 34, 22 augustus 2005, p. 33 ; Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p. 47 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 37-38, 179, 262 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 78 ; Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, p. 120-121 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 213, Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 301-303 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 32 ; R. Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, in: Universitas: Orientierung in der Wissenswelt, 54. Jahrgang, nr. 631, Stuttgart, 1999, p. 42 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 791 ; James, Modern Germany, p. 5 ; Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 48.

[109] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 37-39 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 792 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 584 ; Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[110] Eppelmann geciteerd in: Cooke, Representing East Germany since unification, p. 6.

[111] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 164, 178-179, 258-260 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 42 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 792 ; Betz, ‘Die Eigentumsfrage. Das Prinzip ‘Rückgabe vor Entschädigung’ und Seine Folgen’, p. 120 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 110-111 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 306-307 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. 41 ; Leinemann, ‘Die Häfte des Weges’, in: Der Spiegel, p. 33 ; ‘Der Weg zur Einheit. Die wirtschaftlichen Grundlagen für das vereinigte Deutschland’, in: Der Spiegel, p. 82.

[112] Oost-Duitsers trokken ook vaak op ‘leerkamp’ naar de oude Ländern om bij verschillende partijen ervaring op te doen en zich politiek te vormen. Ze konden zich langzamerhand tot in de voorste linies van de partij dringen, al ging dat vaak om Quoten-Ossis die hun positie dankten aan de quota-regelingen die aan de partijen waren opgelegd. Angela Merkel is één van de Oost-Duitse politici die een zeer succesvolle carrière doormaakte: ze werd in 2000 voorzitster van de CDU en volgde in november 2005 Schröder op als eerste vrouwelijke Bondskanselier. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 115)

[113] Dit is een stemsysteem waarbij de burger twee stemmen heeft: de ‘Erststimme’ is het gepersonaliseerde deel van de stem die gaat naar de afgevaardigden in de Bundestag, de ‘Zweitstimme’ geldt als stem voor de partij. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 116).

[114] Tussen 1991 en 1998 waren er bijvoorbeeld 52 regeringsleden met in totaal 75 posten, daarvan waren er vijf leden die in de DDR hadden geleefd. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 117).

[115] Alinea gebaseerd op: Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 106-107, 114-118, 129, 179 ; P. Pasternack, ‘Wissenschaftsumbau. Der Austausch der Deutungseliten’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 221, 226 ; Bahrmann, en Links red., ‘Gestörte Kommunikation. Die Umgestaltung der Medienlandschaft’, p. 258 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 297 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 42. Peer Pasternack weerlegt het belang van de ondervertegenwoordiging: de Oost-Duitsers maken 21 procent uit van de hele Duitse bevolking en ze zijn voor 21 procent vertegenwoordigd in hogere posities, meent hij. Ondervertegenwoordiging is bovendien een overgangsfenomeen dat te wijten is aan het feit dat een revolutionaire ommekeer nu eenmaal een elitewissel inhoudt en er in Oost-Duitsland geen sterke elite ter beschikking stond. Het probleem van vertegenwoordiging zal doorheen de tijd geringer worden, omdat de regionale herkomst bij de volgende generaties een ondergeschikte rol zal spelen, voorspelt Pasternack. (Pasternack, ‘Wissenschaftsumbau. Der Austausch der Deutungseliten’, p. 221).

[116] Alinea gebaseerd op: Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 37, 179, 258 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 42 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 792.

[117] Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 592 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 39, 69-70, 84 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 4 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 42 ; D. Walz en W. Brunner, ‘Das Sein bestimmt das Bewußtsein. Oder: Warum sich die Ostdeutschen als Bürger 2. Klasse fühlen’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B51, Bonn, 12 december 1997, p. 19.

[118] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 78.

[119] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[120] Citaat in: Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 29-30.

[121] Alinea gebaseerd op: T. Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, in: Universitas: Orientierung in der Wissenswelt, 54. Jahrgang, nr. 634, Stuttgart, 1999, p. 344-345 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 29-30 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 790 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 302 ; M. Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen, von der staatlichen Wiedervereinigung zur inneren Einheit’, in: H. Timmermann red., Die DDR in Deutschland: ein Rückblick auf 50 Jahre, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, 93, Berlijn, 2001, p. 227-228 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 796-797 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 165, 181 ; V. Kunz, ‘Einstellungen zu Wirtschaft und Gesellschaft in den alten und neuen Bundesländern’, in: J. W. Falter, O. W. Gabriel en H. Rattinger red., Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich, Opladen, 2000, p. 532 ; Maaz, Das gestürzte Volk, p. 48. Maaz: Arbeit im Osten steht durch die emotional vielfache und auch ambivalente Besetzung in einer ganz anderen Bedeutung als im Westen. (…) Im Westen sehe ich die Arbeit viel häufiger als einen Job, geldorientiert, damit nach der Arbeit das »eigentliche Leben« erst richtig (vergnügungsorientiert) losgehen kann. (Maaz, Das gestürzte Volk, p. 48).

[122] Alinea gebaseerd op: Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 345 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31 ; Kunz, ‘Einstellungen zu Wirtschaft und Gesellschaft in den alten und neuen Bundesländern’, p. 532 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 43 Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 124-125.

[123] Alinea gebaseerd op: Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 792-793 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 71 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 8 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 299-300, 302, 307, 311 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 790-791 ; James, Modern Germany, p. 94. Ook de gemiddelde Oost-Duitse familie onderging een transformatie. De opvoeding van de kinderen, vrije tijd, etcetera werden gereprivatiseerd. De sociale afhankelijkheid tussen de partners en tussen de kinderen en ouders vergrootte, samen met de sociale controle binnen de familie. Op deze en andere vlakken was er een ‘refamilialisering’. Dat werd gedeeltelijk afgeblokt doordat men de klemtoon bleef leggen op zaken als zelfstandigheid en onafhankelijkheid in familiale betrekkingen, zoals die in DDR-tijden was verworven. Dat toont zich bijvoorbeeld in feit dat Oost-Duitse ouders de statelijke kinderzorg positiever beoordelen dan West-Duitsers. Oost-Duitse ouders laten hun kinderen meer buitenshuis en vertrouwen ze eerder toe aan anderen. (Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 795-796).

[124] Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 47-48.

[125] Citaat Berg in: Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 48.

[126] Lothar de Maizière in: S. Berg en D. Kurbjuweit, ‘Denken sie an Mose’ (interview met Lothar de Maizière), in: Der Spiegel, nr. 39, 20 september 2004, p. 52.

[127] Alinea gebaseerd op: Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 214 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 74, 77-78, 100, 120 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 567 ; Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 47-48 ; J. Gauck, ‘Der sozialistische Gang’, in: Der Spiegel, nr. 25, 19 juni 2006, p. 39 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 8 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2-3 ; Berg en Kurbjuweit, ‘Denken sie an Mose’, in: Der Spiegel, p. 52.

[128] Citaat in: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 103.

[129] Alinea gebaseerd op: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 103-104, 118-119.

[130] Mensen bij wie de identiteitsvormgeving in grote mate afhing van de werkoriëntering slagen er in geval van werkloosheid niet meer in hun identiteit op te bouwen aan de hand van andere factoren. Vrijetijdsactiviteiten of familiebelang bijvoorbeeld blijven van secundair belang voor de identiteitsarbeid die dan maar georganiseerd blijft rond dat werk, of beter: rond de afwezigheid ervan. Men geeft de werkoriëntering niet op, uit existentiële overwegingen, maar ook omdat men de voorstelling heeft verinnerlijkt dat de maatschappij niet-werken negatief inschat. (C. Morgenroth, ‘Arbeitsidentität und Arbeitslosigkeit – ein depressiver Zirkel’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B6-7, Bonn, 3 februari 2003, p. 18-20, 24).

[131] Alinea gebaseerd op: Morgenroth, ‘Arbeitsidentität und Arbeitslosigkeit – ein depressiver Zirkel’, p. 18-20, 24 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 344 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 29 ; H.-J. Wirth red., ‘Ossis und Wessis: Psychogramm deutscher Befindlichkeiten’, in: Psychosozial Verlag, 18. Jg., Heft 1, Nr. 59, Gießen, 1995, p. 17-18 ; E. Reinowski en B. Schultz, ‘Langzeitarbeitslosigkeit als Massenphänomen. Die Wirkung arbeitsmarktpolitischer Massnahmen in Ostdeutschland’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 179-180.

[132] Citaat Maaz in: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 44.

[133] Citaat Maaz in: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 47.

[134] Citaat Maaz in: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 48.

[135] Alinea gebaseerd op: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 119 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 567 ; Maaz, Das gestürzte Volk, p. 44, 47-48 ; Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 793 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 90, Reinowski en Schultz, ‘Langzeitarbeitslosigkeit als Massenphänomen’, p. 179 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 29-30 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 165, 181 ; Wirth red., ‘Ossis und Wessis: Psychogramm deutscher Befindlichkeiten’, p. 17-18. Er zijn niet enkel verschillen tussen West- en Oost-Duitsland wat de werkloosheidsgraad betreft; ook binnen het kader van Oost-Duitsland zelf ontstond er een economische onderverdeling. De waarschijnlijkheid werkloos te blijven, is bij vrouwen hoger dan bij mannen. Ook hebben oudere generaties het moeilijker om terug werk te vinden. Dat ligt niet enkel aan hun werkleeftijd, maar ook het feit dat ze zich meer vervreemd voelen in dat ‘vrije’ systeem dan jongere generaties. Waar men met een geringe scholing of beroepskwalificatie toch zeker werk vond in de DDR, is dat nu veel moeilijker. Zo ontstaat een arbeidsmarkt met ongelijkheid, onderscheid en concurrentie, drie kenmerken die veel minder uitgesproken waren voor 1990. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 177 ; Reinowski en Schultz, ‘Langzeitarbeitslosigkeit als Massenphänomen’, p. 187, 191).

[136] Die dominantie werd vaak gelegitimeerd op basis van een aantal negatieve DDR-diagnoses. Historicus en publicist Arnulf Baring meende in 1992 dat de DDR de kennis en capaciteiten van de mensen had geëgaliseerd en herleidde tot radertjes in een groter geheel. Dat maakt hun ‘völlig unbrauchbar’ in de vrije markteconomie. Ze hebben niets geleerd dat we hier en nu kunnen gebruiken, schreef hij. (T. Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens. Die Bilder von den Ostdeutschen und uhre Konstrukteure’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 271) Ook anderen meenden dat er te weinig competentie was om de instituties te bemannen, wat een eliten- en kennistransfer noodzaakte. (Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 298, 303).

[137] Alinea gebaseerd op: Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 304-307.

[138] Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[139] Dat moet wel gerelativeerd worden, denkt Fritze. Capaciteiten en kennis uit vroegere systemen kunnen onder nieuwe omstandigheden nog altijd nuttig blijken. (Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 125-126).

[140] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31, 34-35.

[141] Vertaald citaat in: Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 97.

[142] Barbel Bohley, geciteerd in: Barber, Jihad vs. McWorld, p. 308.

[143] Wolfgang Thierse vraagt zich af: is het omdat de DDR en het communisme zijn geïmplodeerd dat het westelijke systeem het model moet worden en kritische visies op de maatschappij niet meer geldig zijn ? Oost-Duitsers moeten inspraak krijgen om het land als gelijkberechtigde mee vorm te geven. Gelijkberechtigd zijn ze pas als hun problemen en visies erkend worden, niet enkel op politiek maar op alle vlakken. (Thierse, ‘Wahrnehmungen zum deutschen Befinden in Ost und West’, p. 24-25, 28).

[144] Alinea gebaseerd op: Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31, 34-35 ; Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 87, 95-97, 99 ; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 60, 179, 183 ; Busch, ‘Die Währungsunion. Politische Weichenstellung für einen ökonomischen Fehlstart’, p. 90 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 69, 106-107, 123, 125-126 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 346 ; C. Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, in: H. Timmermann red., Die DDR in Deutschland: ein Rückblick auf 50 Jahre, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, 93, Berlijn, 2001, p. 771 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 304 ; K. Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 39, 4-6, Bielefeld, 2006, p. 683-684 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 6, 8 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 23 ; Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 196. Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 38, 64 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2-3 ; G. C. Ross, ‘Second-class Germans? National identity in East Germany’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 69-70 ; M. Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 84 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 75 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 574 ; McAdams, Germany divided: from the wall to reunification, p. 208 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 567 ; Walz en Brunner, ‘Das Sein bestimmt das Bewußtsein’, p.19 ; Thierse, ‘Wahrnehmungen zum deutschen Befinden in Ost und West’, p. 24-25, 28.

[145] Voor 1990 was Oost-Duitsland de ‘kinderkamer van Duitsland’. Van 1990 tot 1994 was er een daling van ongeveer 62 procent. Daarna herstelde zich dat. Maar nog altijd ligt het gemiddeld aantal kinderen per vrouw op een gemiddelde van 1,3. (P. Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 49 ; W. Weiss, ‘Die Schrumpfung der Städte. Abwanderung aus dem Osten und die soziale Folgen’, in: H. Bahrmann en C. Links red., Am Ziel vorbei. Die deutsche Einheit - Eine Zwischenbilanz, Berlijn, 2005, p. 195, 197 ; Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 298-299 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 116 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 310.

[146] Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 299.

[147] 2,5 miljoen Oost-Duitsers trokken weg in de jaren 1990, vooral jongeren tot de leeftijd van 25 jaar. Daartegenover kwam er slechts een beperkte en selectieve migratie van oost naar west in het kader van de eliten- en personeeltransfer, vooral bestaande uit oudere mannelijke managers. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 160-161 ; Weiss, ‘Die Schrumpfung der Städte. Abwanderung aus dem Osten und die soziale Folgen’, p. 196-197 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 214 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 302 ; McAdams, Germany divided: from the wall to reunification, p. 220 ; Berg, von Hammerstein e.a., ‘Aufschrei Ost’, in: Der Spiegel, p. 33 ; I. Repke, A. Wassermann en S. Winter, ‘Abwanderung – Wieder der doofe Rest’, in: Der Spiegel, nr. 3, 14 januari 2002, p. 41-43 ; N. Werz, ‘Abwanderung aus den neuen Bundesländern von 1989 bis 2000’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B39-40, Bonn, 21 september 2001, p. 28-31) Het migratiesaldo is negatief: de emigratie van Oost-Duitsers oversteeg die van de West-Duitsers met ongeveer 1,3 miljoen aldus het Statistisches Bundesamt. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 260-261 ; Weiss, ‘Die Schrumpfung der Städte. Abwanderung aus dem Osten und die soziale Folgen’, p. 199, 206 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 302 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 33).

[148] H. Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, nr. 45, 4 november, 1996, p. 70 ; Repke, Wassermann en Winter, ‘Abwanderung – Wieder der doofe Rest’, in: Der Spiegel, p. 41-43 ; N. Miesen, I. Repke e.a., ‘Schleichender Tod’, in: Der Spiegel, nr. 52, 20 december 2003, p. 40, 42 ; Werz, ‘Abwanderung aus den neuen Bundesländern von 1989 bis 2000’, p. 28-31.

[149] Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 794. Deze demografische ontwikkeling leidt bovendien verder tot werkloosheid als er bijvoorbeeld scholen en kribbes gesloten moeten worden. (Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 72).

[150] Term Heimatlosigkeit: Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113.

[151] Citaat Eppelmann in: R. Eppelmann, ‘Zur inneren Einheit Deutschlands im fünften Jahr nach der Vereinigung’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B40-41, Bonn, 29 september 1995, p. 9.

[152] Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 306.

[153] Citaat Maaz in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 178.

[154] Citaat Maaz in: Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 69.

[155] Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 69-70 ; Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 175-177.

[156] Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 178-179, 196. Opmerking: Er zijn generatieverschillen in de mate van desoriëntering. De ene onderzoeker meent bijvoorbeeld dat de oudere generatie kon relativeren omdat zij de crisis naast de ervaring van de wereldoorlog, het nazisme en de Sovjet-bezetting konden plaatsen. (Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 306-307) Anderen menen dat de ouderen meer zich meer ontheemd voelden in de nieuwe maatschappij omdat zij veertig jaar lang waren gesocialiseerd in de DDR. (Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 177 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113 ; ‘Der Weg zur Einheit. Die wirtschaftlichen Grundlagen für das vereinigte Deutschland’, in: Der Spiegel, p. 33) Ook omtrent de impact van de transformatie op jongeren is er verdeeldheid. De ene zegt dat men minder gesocialiseerd was en vlugger nieuwe kansen ging benutten (o.a. Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 307) ; de andere wijst erop dat het verlies van oriëntering vooral voor hen schadelijk was. Vooral diegenen die een hoge status verloren, vertoonden bittere reacties. (Chamberlayne, ‘Transitions in the private sphere in Eastern Germany’, p. 307).

[157] Term Wende-Stress: Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 304.

[158] Wolfgang Schluchter, geciteerd in: Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 345 en in: T. Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis. Die Fernseh-Shows zu DDR. Das Effekt der vergangenheitspolitischen Diskurse seit 1990’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 36, 4-6, Bielefeld, 2003, p. 918.

[159] Term cultuurbreuk: Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 345 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 303. Term cultuurschok: Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 303 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512. Wolf Wagner beschrijft in zijn boek Kulturschock Deutschland. Der zweite Blick de kleine culturele verschillen en misverstanden tussen de Duitsers in alledaagse situaties. Beide groepen handelen zoals ze dat gewoon waren. Dat ‘normale’ handelen functioneert niet meer als zodanig wanneer ze met een andere groep, met eigen gewoontes en regels, samenkomen. Dan mislukt de communicatie vaak en voelt men zich door de andere deelcultuur negatief waargenomen. Omdat elke groep zijn handelen als norm stelt, zoekt men de stoorzenders bij de andere. Wagner heeft het over de kleine dingen, bijvoorbeeld het begroeten of leren kennen van elkaar. De Oost-Duitsers waren gewend bij de eerste ontmoeting een handdruk te geven, en dat te herhalen bij het afscheid. In de West-Duitse cultuurruimte is het de gewoonte slechts bij formele aangelegenheden de hand te schudden. Bij contact ontstaan er zo kleine ergernissen. (T. Ahbe, ‘Rezensionen – www.wiedervereinigung.de. Die Ostdeutschen und der Beitritt’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 33, 4-6, Bielefeld, 2000, p. 1005 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 31-32) Dolderer voegt hier een voorbeeld bij. Er zijn verschillen in het ophalen van de kleuters door West-Duitse en Oost-Duitse moeders. ‘Terwijl de WD moeder meteen binnen gaat in de kribbe, wacht de Oost-Duitse geduldig tot de kleuterleidster het kind naar buiten bracht. De OD ziet de deskundigheid van kinderbegeleiders en vertoont een zekere gezagsgetrouwheid. Soms komen daar irritaties uit voort. Je merkt: dat is anders.’ (Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008).

[160] Alinea gebaseerd op: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 78, 105-107 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 26 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 790-791 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 303-304 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 345 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 918 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512.

[161] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 36, 43, 64 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 346 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 918.

[162] Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 215.

[163] Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 215.

[164] Herfried Münkler, geciteerd in: Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 220.

[165] Ik doe dit door de literatuur van Ahbe (omtrent media-discours en reacties daarop), die van Paul Cooke (omtrent juridische processen, commissie en reacties daarop) en andere literatuur (cf. enkele artikels van Der Spiegel met voorbeelden van dat discours, reacties op de DDR-veroordeling van Dahn, Thierse e.a., …) in één ‘nieuw’ verhaal te integreren.

[166] Alinea gebaseerd op: Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 36, 43, 64-65 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 350 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 793 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 919-920 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 28-29 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 6 ; U. Karstein en T. Schmidt-Lux, ‘’Ossis’ und ‘Wessis’ als ‘imagined communities’, über die kommunikative Prägung kollektiver Grenzen in ostdeutschen Familien’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 39, 4-6, Bielefeld, 2006, p. 876 ; D. Boyer, ‘Ostalgie – oder die Politik der Zukunft in Ostdeutschland’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 39, 4-6, Bielefeld, 2006, p. 697-698.

[167] Alinea gebaseerd op: Cooke, Representing East Germany since unification, p. 35-40 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 557.

[168] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 65 ; Bahrmann, en Links red., ‘Gestörte Kommunikation. Die Umgestaltung der Medienlandschaft’, p. 257-259 ; Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 270, 275.

[169] Citaat Maron in: Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 271.

[170] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 271 ; T. Ahbe, ‘Hohnarbeit und Kapital, Westdeutsche Bilder vom Osten’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 33, 1-3, Bielefeld, 2000, p. 84.

[171] J. Schneider, ‘Ost-West-Verhältnis – Das Prinzip Mißtrauen’, in: Der Spiegel, nr. 34, 17 augustus 1998, p. 47 ; Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 272.

[172] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 272.

[173] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 273-274 ; Ahbe, ‘Hohnarbeit und Kapital, Westdeutsche Bilder vom Osten’, p. 87-88. Een gelijkaardige opinie verscheen in een hoofdartikel van de Frankfurter Allgemeine Zeitung in 2001. (Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 274).

[174] Ahbe, ‘Hohnarbeit und Kapital, Westdeutsche Bilder vom Osten’, p. 85.

[175] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 273 ; C. Pfeiffer, ‘Debatte – Anleitung zum Haß’, in: Der Spiegel, nr. 12, 22 maart 1999, p. 60-66 ; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 228.

[176] Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 366. Dat debat over de ‘Duitsheid’ van de Oost-Duitsers, over de mate waarin zij het ‘rote Preußen’ waren en blijven, is belangrijk en interessant. Maar het hoort in mijn opinie slechts bij dit discours thuis. Verder kan ik er niet op ingaan.

[177] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 275-276.

[178] Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 345-346.

[179] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 29-42.

[180] Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 920.

[181] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 42-43, 45.

[182] J. Petzold, ‘Vergleichen, nicht gleichsetzen (Kommentar)’, in: J. Kocka en M. Sabrow red., Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, Berlijn, 1994, p. 101 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 46.

[183] Kocka: ‘Gerade das, was die nationalsozialistische Diktatur auch nach 50 Jahren noch zu einer riesengroßen Last für die nachfolgenden Generationen macht…, nämlich die beispiellosen, staatlich initiierten und gelenkten Massenermordungen und der von Deutschland begonnene Krieg mit seinen vielen Millionen Opfern vor allem außerhalf Deutschlands – gerade das gab es in der DDR nicht.’ (citaat Kocka in: B. Pampel, ‘Was bedeutet ‘Aufarbeitung der Vergangenheit’? Kann man aus der ‘Vergangenheitsbewältigung’ nach 1945 für die ‘Aufarbeitung’ nach 1989 Lehren ziehen?’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B1-2, Bonn, 6 januari 1995, p. 34). Cf.: Pampel, ‘Was bedeutet ‘Aufarbeitung der Vergangenheit’?’, p. 34 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 63 ; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 556-557.

[184] Fulbrook, ‘Herrschaft, Gehorsam und Verweigerung’, p. 79.

[185] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 46.

[186] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 48.

[187] Wolfgang Thierse in: Podiumdiskussion, in: Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, p. 204, 206.

[188] Gerhard A. Ritter in: Podiumdiskussion, in: Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, p. 227.

[189] Gauck, ‘Der sozialistische Gang’, in: Der Spiegel, p. 38.

[190] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 43.

[191] Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 48.

[192] Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 5-8.

[193] Citaat Dahn in: D. Dahn, Westwärts und nicht vergessen. Vom Unbehagen in der Einheit, Berlijn, 1996, p. 31.

[194] Citaat Dahn in: Dahn, Westwärts und nicht vergessen. Vom Unbehagen in der Einheit, p. 196.

[195] Alinea gebaseerd op: Dahn, Westwärts und nicht vergessen. Vom Unbehagen in der Einheit, p. 30-32, 114-115, 120, 132-137, 138, 145, 148.

[196] Lothar de Maizière, geciteerd in: Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 228.

[197] Karstein en Schmidt-Lux, ‘’Ossis’ und ‘Wessis’ als ‘imagined communities’, über die kommunikative Prägung kollektiver Grenzen in ostdeutschen Familien’, p. 876 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 919 ; A. Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, Westport, 1998, p. 162.

[198] ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, 27, 3 juli 1995, p. 40 ; Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 83.

[199] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 60-61 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 28, 50.

[200] Citaat Maaz in: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 19.

[201] Citaat Maaz in: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 15.

[202] Lothar de Maizière in: Berg en Kurbjuweit, ‘Denken sie an Mose’, in: Der Spiegel, p. 52.

[203] Helmut Kohl, geciteerd in: J. Leinemann, ‘Das deutschere Deutschland’, in: Der Spiegel, nr. 38, 14 september 1998, p. 33 ; ook aangehaald door Dolderer: Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[204] Om even op dit voorbeeld in te gaan… Vrouwen verloren hun psychologische of economische nood aan werk niet zomaar. De neiging om (voltijds) te werken blijft ook nog altijd hoger bij Oost-Duitse vrouwen. Dat is vooral te verklaren door het arbeidsethos van de DDR en de gewoonte om te werken. Nog altijd is voltijds werk meer de gewoonte onder vrouwen (ook moeders) in Oost-Duitsland dan in het westen, vooral tussen de leeftijd van 30 en 50 jaar: 72 procent tegenover 55 procent in West-Duitsland. Ze willen de onafhankelijkheid op het vlak van gezin en werk behouden. Ze nemen dan ook vaak korter zwangerschaps- en moederschapsverlof, vanuit het gedacht het leven niet van de kinderen te laten afhangen. Om arbeid te vinden, trekken meer en meer jonge vrouwen naar West-Duitsland, Oostenrijk, Nederland of Zwitserland. (Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 793-794, 796)

[205] Alineastuk gebaseerd op: Scheller, ‘Die Transformation Ostdeutschlands’, p. 793-794, 798 ; C. Emcke, S. Fischer e.a., ‘Einheit – Ein experiment für die Zukunft’, in: Der Spiegel, nr. 45, 8 november 1999, p. 40 ; Eppelmann, ‘Die Schwierigkeiten des Zusammenwachsens’, p. 88 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512- 514 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113; Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland: 1800-heden, p. 566 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 396 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 114.

[206] Offe: Neller, DDR-Nostalgie, p. 24 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 763.

[207] Over de afgrenzing: D. Pollack en G. Pickel, ‘Die ostdeutsche Identität – Erbe des DDR-Sozialismus oder Produkt der Wiedervereinigung? Die Einstellung der Ostdeutschen zu sozialer Ungleichheit und Demokratie’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B41-42, Bonn, 2 oktober 1998, p. 22 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 763, 768-772, 776 ; Vilmar en Dümcke, ‘Kritische Zwischenbilanz der Vereinigungspolitik’, p. V/D, 42 ; Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 86 ; D. Hough, ‘East German identity and party politics’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 102 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 24, 27, 53-55, 76-77; Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 43-44, 47-48 ; L. McFalls, ‘East German identity: more Western than the West’, in: J. Grix, en P. Cooke red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002, p. 42 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 573; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 227; Karstein en Schmidt-Lux, ‘’Ossis’ und ‘Wessis’ als ‘imagined communities’, über die kommunikative Prägung kollektiver Grenzen in ostdeutschen Familien’, p. 876; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 108.

[208] Pollack en Pickel, ‘Die ostdeutsche Identität – Erbe des DDR-Sozialismus oder Produkt der Wiedervereinigung?’, p. 22 , Neller, DDR-Nostalgie, p. 54-55, 77, 100-101 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 573-574 ; Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 91-92 ;; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 776.

[209] Neller, DDR-Nostalgie, p. 55, 76-77 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 573-574 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 776

[210] Neller, DDR-Nostalgie, p. 76-77 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 776.

[211] W. Engler, ‘Die Ostdeutschen und der neue Staat’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 37, 4-6, Bielefeld, 2004, p. 1110.

[212] ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 46 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 102-103.

[213] R. Eckert, ‘Ostidentität und Geschichtsbewußtsein’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 30, 5-6, Bielefeld, 1997, p. 795.

[214] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 5.

[215] Berg en Kurbjuweit, ‘Denken sie an Mose’, in: Der Spiegel, p. 52 ; Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 69 ; Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 280 ; Brie, ‘Deutsch-deutsche Fremdheiten’, p. 218 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 306 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 366, 396 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 118 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 115 ; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 227; Lengsfeld, ‘Sieger und Verlierer’, p. 15; James, Modern Germany, p. 5.

[216] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 118.

[217] Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512-513.

[218] ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 46.

[219] Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 281

[220] Pollack en Pickel, ‘Die ostdeutsche Identität – Erbe des DDR-Sozialismus oder Produkt der Wiedervereinigung?’, p. 10 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 369, 396

[221] Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 280 ; Meyer, ‘’Zwischen Haben und Sein’’, p. 21 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 306 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 366, 368, 396 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 120 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 115 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 11 ; Lengsfeld, ‘Sieger und Verlierer’, p. 15 ; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 227.

[222] P. Merseburger, ‘Von der doppelten Vergangenheit’, in: W. Hardtwig en H. A. Winkler red., Deutsche Entfremdung: Zum Befinden in Ost und West, München, 1994, p. 140 ; Z. Juhász, ‘Politische Ideologie im vereinigten Deutschland’, in: J. W. Falter, O. W. Gabriel en H. Rattinger red., Wirklich ein Volk? Die politischen Orientierungen von Ost- und Westdeutschen im Vergleich, Opladen, 2000, p. 345 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 579-580 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 65 ; Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 512, 514 ; Eckert, ‘Aufarbeitung der DDR-Geschichte. Eine Aufgabe der politischen Bildungsarbeit’, p. 40 ; Arzheimer en Klein, ‘Gesellschaftspolitische Wertorientierungen und Staatszielvorstellungen im Ost-West-Verleich’, p. 396 ; Lengsfeld, ‘Sieger und Verlierer’, p. 15 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 95-96.

[223] A. Osang, ‘Die Früchte der Revolution’, in: Der Spiegel, nr. 45, 5 november 2007, p. 74, 84 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 46. Auteurs als Merseburger en Minkenberg zien hier een opvallende gelijkenis met de instemming van 57 procent van de West-Duitsers in 1948 met de stelling dat het nationaal-socialisme goed was, maar slecht is uitgevoerd. (Merseburger, ‘Von der doppelten Vergangenheit’, p. 140 ; Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p.65) Ook Dolderer wijst op die parallel. Eén verschil is er, meent Minkenberg: in West-Duitsland viel deze positieve herevaluering weg, in Oost-Duitsland lijkt dat niet het geval. (Minkenberg, ‘The wall after the wall’, p. 65) Thomas Koch meent zelfs: de meeste Oost-Duitsers zijn onbewust socialisten geworden en gebleven. (T. Koch, ‘Wohin treibt der Osten? Parteienwettbewerb und Deutungsmacht in vermeintlichem Niemandsland’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 32, 3-4, Bielefeld, 1999, p. 440-441) Dolderer vraagt zich in dit verband af: Maakt de democratie op termijn nog kans zodat ze door de Oost-Duitsers omhelst wordt zoals ze dat werd door de West-Duitsers ? Door de globalisering is de democratie in de westerse samenlevingen onder druk komen te staan. Er groeit twijfel over de leefbaarheid. De politiek wordt ontmanteld en blijft een lege hoes. Mensen verliezen het vertrouwen in verkiezingen. Kan de democratie wel nog zo diep wortel schieten als in de jaren ‘50-‘70 in de mentaliteit van de West-Duitsers ? Dat blijft voorlopig open. (Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008).

[224] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 32 ; ook: Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 767.

[225] Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 87.

[226] Ross, ‘Second-class Germans? National identity in East Germany’, p. 67, 70.

[227] J. Bach, ‘Vanishing acts and virtual reconstructions: technologies of memory and the afterlife of the GDR’, in: S. Arnold-de Simine red., Memory traces :1989 and the question of German cultural identity, Cultural history and literary imagination, vol. 5, Bern, 2005, p. 262-263.

[228] Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 277.

[229] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 32-33.

[230] Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 304-305.

[231] Den Hertog, Minderheit im eigenen Land?, p. 31-32.

[232] Zoals ik aankondigde in mijn inleidend stuk over ‘identiteit’ ga ik niet verder in op de kwestie van identificatie.

[233] Neller, DDR-Nostalgie, p. 93.

[234] Hough, ‘East German identity and party politics’, p. 102 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 54

[235] Neller, DDR-Nostalgie, p. 53-54.

[236] Cooke, Representing East Germany since unification, p. 7.

[237] McKay, ‘East German identity in the GDR’, p. 16, 26.

[238] Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113 ; Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2, 12 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 8 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 305.

[239] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 777.

[240] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 774 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 686.

[241] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2, 12 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 104.

[242] McFalls, ‘East German identity: more Western than the West’, p. 31-43 ; Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p. 45-57.

[243] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 2, 12 ; Ross, ‘Second-class Germans? National identity in East Germany’, p. 66.

[244] Weidenfeld geciteerd in: Ross, ‘Second-class Germans? National identity in East Germany’, p. 66.

[245] Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 305.

[246] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 777.

[247] Cf. ook: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 108.

[248] Oninteressant hiervoor is de vraag de vraag wie nostalgisch is, welke differentiatie daarin kan gemaakt worden (jongeren-ouderen, graden van nostalgie, …), wat de politieke betekenis is (houding tegenover democratie bijvoorbeeld) en wat de commerciële uitdrukkingsvormen zijn. Voor de eerste thema’s verwijs ik naar ‘DDR-Nostalgie’ van Katja Neller, voor het laatste aspect naar de vele artikels en publicaties van Thomas Ahbe en Paul Cooke.

[249] Definitie van Brockhaus Enzyklopädie in: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 93 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 571.

[250] Definitie van Meyers Großes Universallexikon in: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 93.

[251] ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 42.

[252] Al verklaarde 14% van de Oost-Duitsers eind jaren 1990 de muur heropgebouwd te willen zien (Walz en Brunner, ‘Das Sein bestimmt das Bewußtsein’, p. 175 ; Berg, Kurbjuweit e.a., ‘Trübsal in der Zwischenwelt’, in: Der Spiegel, p. 46 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 145) en voelde 44,7 procent van de Oost-Duitsers zich in 1993 als voormalige DDR-burger, waarna dat wel terugliep. (Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 766) Op de vraag of men vandaag wenst dat er geen vereniging was geweest, antwoordde slechts 15 procent bevestigend. (Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 94) Alinea tot hier gebaseerd op: Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 5 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 8, 104 ; Reißig, ‘Anspruch und Realität der deutschen Einheit’, p. 305-306 ; M. Stolpe, ‘Zeitgeschichte als politische Verantwortung’, in: J. Kocka en M. Sabrow red., Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, Berlijn, 1994, p. 18 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 114 ; Lengsfeld, ‘Sieger und Verlierer’, p. 15 ; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 227 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 42 ; Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, p. 159; Neller, DDR-Nostalgie, p. 25, 44, 144-146, 295; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 76, 94 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 66 ; ook vastgesteld door Dolderer : Interview met Winfried Dolderer, Berlijn, 5 februari 2008.

[253] Algemene uitspraken over de DDR zijn niet per se positief. Zo’n 35 à 36 procent meende tussen 1994 en 1998 dat de DDR meer goede dan slechte zijden had. Dat is een laag cijfer tegenover de beoordeling van het socialisme als principe. Dit toont, aldus Neller, dat men een duidelijk onderscheid maakt tussen het idee van socialisme en de praktische omzetting ervan in de DDR. (Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 580-581) Alinea tot hier: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 94-95

[254] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 5 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 8, 104 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 114.

[255] Term: Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 93, 94, 98 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 572, 585 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 43; Neller, DDR-Nostalgie, p. 25, 29, 44, 295.

[256] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 95 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 42-43 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 44-45.

[257] Neller, DDR-Nostalgie, p. 23 ; Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 91.

[258] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 111-113.

[259] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 96-105 ; Kunz, ‘Einstellungen zu Wirtschaft und Gesellschaft in den alten und neuen Bundesländern’, p. 511 ; Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 574, 576, 578, 593, 598 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 23, 126.

[260] Term: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 10, 35.

[261] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 96-105 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 126.

[262] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 105.

[263] Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 584 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 773 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 42-43, 49 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 684 ; Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 7 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 44, 126.

[264] Osang, ‘Die Früchte der Revolution’, in: Der Spiegel, p. 82 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 685.

[265] Gibas, ‘Massenbeeinflussung und politischer Wandel’, p. 513 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 115 ; Mertes, ‘Geteilte Erinnerungen’, p. 227-228.

[266] Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 683 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 49.

[267] Boterman, Terug naar Berlijn, p. 115 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 46, 52.

[268] Boterman, Terug naar Berlijn, p. 114.

[269] James, Modern Germany, p. 93.

[270] Osang, ‘Die Früchte der Revolution’, in: Der Spiegel, p. 74.

[271] Wolfgang Thierse in: Podiumdiskussion, in: Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, p. 205.

[272] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 107, 124.

[273] Citaat Maaz in: Maaz, Der Gefühlsstau. Ein Psychogramm der DDR, p. 195 ; Maaz, Das gestürzte Volk, p. 38-39 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 770 ; Merseburger, ‘Von der doppelten Vergangenheit’, p. 129 .

[274] Vrije en verkorte vertaling van citaat Maaz: Maaz, Das gestürzte Volk, p. 22.

[275] Maaz, Das gestürzte Volk, p. 120.

[276] Citaat Boterman in: Boterman, Terug naar Berlijn, p. 113 ; Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 280 ; Wolle, ‘Herrschaft und Alltag’, p. 32.

[277] Pampel, ‘Was bedeutet ‘Aufarbeitung der Vergangenheit’?’, p. 37.

[278] Wolfgang Thierse in: Podiumdiskussion, in: Die DDR als Geschichte. Fragen – Hypothesen – Perspektiven, p. 235.

[279] Brussig, geciteerd in: Neller, ‘DDR-Nostalgie?’, p. 571.

[280] T. Ahbe, en M. Hofmann, ‘’Eigentlich unsere beste Zeit’. Erinnerungen an den DDR-Alltag in verschiedenen Milieus’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, B17, Bonn, 26 april 2002, p. 22.

[281] Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 347-348 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 797-799?

[282] ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 52.

[283] Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 341, 348-349 ; Karstein en Schmidt-Lux, ‘’Ossis’ und ‘Wessis’ als ‘imagined communities’, über die kommunikative Prägung kollektiver Grenzen in ostdeutschen Familien’, p. 876 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 920 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 44, 65 ; Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 277, 278-279 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 786-788, 797-799, 801 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 50.

[284] Citaat in: S. Berg, F. Gless e.a., ‘Das rote Gespenst’, in: Der Spiegel, nr. 10, 8 maart 1999, p. 24.

[285] Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 920 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 36, 43 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 341, 349 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 787-789, 799-800; Neller, DDR-Nostalgie, p. 50.

[286] Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 921.

[287] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 44 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 339, 341, 349 ; Karstein en Schmidt-Lux, ‘’Ossis’ und ‘Wessis’ als ‘imagined communities’, über die kommunikative Prägung kollektiver Grenzen in ostdeutschen Familien’, p. 876 ; Bach, ‘Vanishing acts and virtual reconstructions: technologies of memory and the afterlife of the GDR’, p. 265 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 919 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 788, 799-800.

[288] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 10, 44 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 782, 788 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 49-50

[289] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 10-16, 20 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 782-783 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 51

[290] Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p. 54 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 800 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 51) Ahbe: ‘Die Ostprodukte sind wie wir. Erst lagen sie am Boden, keiner willte sie haben. Aber jetzt sind wir wieder da (…) und merken: So schlecht waren die/wir gar nicht.’ (Citaat in: Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 800).

[291] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 10, 43-44, 55, 65 ; Ahbe, ‘Der Osten aus der Sicht des Westens’, p. 277 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 349 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 51-52 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 150.

[292] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 45-53 ; Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p.54-55 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 146-148 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 339-340, 343 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 682 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 783. Daarnaast kwamen er ook nieuwe producten die het socialisme als marketingmiddel gebruikten. In 1999 kwam een nieuwe biersoort op de markt: ‘Roter Oktober’, met een flesetiket in het rood en een afbeelding van de Sovjet-ster…een ‘revolutionärer Biergenuss’. (Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 52-53).

[293] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 50 ; Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p. 54 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 150 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 342.

[294] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 50-54 ; Hogwood, ‘’Red is for love...’: citizens as consumers in East Germany’, p. 54 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 150 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 342.

[295] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 50-51 ; Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 343 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 785.

[296] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 43-44 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 141-145 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 782, 786.

[297] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 45 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 149, 177-203 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 785.

[298] Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 57-61 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 105-136, 156-171 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 682 ; Ahbe, ‘Arbeit am kollektiven Gedächtnis’, p. 917, 921-924.

[299] Ahbe, ‘Zwiespältige Bilanz. Über Ostalgie und ihre Gründe’, p. 343 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 681 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 784.

[300] Eigen ervaring bij bezoek DDR-Museum Berlijn, 9 februari 2008 ; website DDR-Museum (www.ddr-museum.de) en folder DDR-Museum ; De aankondigingen op de reclamefolder tonen duidelijk dat men mikt op sensatie en entertainment: ‘Mauer und Stacheldraht schirmten die DDR von der Außenwelt ab, im Inneren wachte die Staatssicherheit. Wie aber sah das Leben im Sozialismus aus? Bestand es nu raus Spreewaldgurken, FKK und Plattenbauten? Oder aus Vollbeschäftigung und Schlangestehen? Blicken Sie ‘hinter die Mauer’ und lernen Sie einen vergangenen Staat kennen!’ (Folder DDR-Museum).

[301] Zo werd die commerciële nostalgie zelfs een gedeeltelijk West-Duits fenomeen. West-Duitsers maakten bijvoorbeeld nostalgiefilms. (Neller, DDR-Nostalgie, p. 52-53) De sentimentele nostalgie blijft wel een puur Oost-Duits verschijnsel.

[302] Specialisten op dit gebied zijn Thomas Ahbe en Paul Cooke. ‘Basiswerken’ over de commerciële Ostalgie zijn: T. Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, Erfurt, 2005 en Grix, J. en Cooke, P. red., East German distinctiveness in a unified Germany, Birmingham, 2002.

[303] Citaat in: Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 688.

[304] Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 682, 688.

[305] Citaat in: Ahbe, en Hofmann, ‘’Eigentlich unsere beste Zeit’’, p. 13.

[306] Walter Benjamin, geciteerd in: Bach, ‘Vanishing acts and virtual reconstructions: technologies of memory and the afterlife of the GDR’, p., 269.

[307] Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 66.

[308] Citaat in: Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 9.

[309] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 75-76, 104-105, 128-130 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 9, 21 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 44 ; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 775 ; ‘Stolz aufs eigene Leben’, in: Der Spiegel, p. 42 ; Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 66.

[310] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 775 ; Halter, ‘Der Geschmack der Freiheit’, in: Der Spiegel, p. 66 ; Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 280.

[311] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 75 ; Fritze, ‘Irritationen im deutsch-deutschen Vereinigungsprozeß’, p. 9.

[312] K. Andresen, ‘Berlin Ost-West – Trotz und Vorurteil’, in: Der Spiegel, nr. 36, 6 september 1999, p. 75 (eigen interpolatie).

[313] Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 682 ; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 8 ; Ahbe, Ostalgie. Zum Umgang mit der DDR-Vergangenheit in den 1990er Jahren, p. 10 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 781.

[314] Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 786-788 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 50-51.

[315] Neller, DDR-Nostalgie, p. 37-38, 49-51, 572.

[316] Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 682; Cooke, Representing East Germany since unification, p. 8 ; Boterman, Terug naar Berlijn, p. 114, 567 ; Barber, Jihad vs. McWorld, p. 308; James, Modern Germany, p. 93; Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 763 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 38, 51.

[317] Glaab, ‘Viewing ‘the Other’: how East sees West and West sees East’, p. 83.

[318] Citaat in: Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, p. citaat 159. Cf. ook: Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, p. 159-160 ; Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 685, 688 ; Ahbe, ‘’Ostalgie’ als eine Laien-Praxis in Ostdeutschland. Ursachen, psychische und politische Dimensionen’, p. 789 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 44-46.

[319] Christoph, ‘Ostalgie – was ist das eigentlich?’, p. 687 ; Pfeiler, ‘Wann wächst zusammen, was zusammengehört’, p. 280 ; Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, p. 159-160 ; Neller, DDR-Nostalgie, p. 46.

[320] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 773.

[321] Staab, National identity in eastern Germany. Inner unification or continued separation, p. 160.

[322] Gaumann, ‘Ostidentität: mehr als Trotznostalgie’, p. 772.

[323] Grix, ‘Introduction to East German political and cultural distinctiveness’, p. 5.

[324] Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 114.

[325] Wolle, ‘Herrschaft und Alltag’, p. 33.

[326] I. Langelüddecke, ‘Ostalgie oder Aufarbeitung? Bericht über ‘Heldinnen, Bands und Klassenbrüder – Weltfestspiele ‘73’, in: Deutschland Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland, 36, 4-6, Bielefeld, 2003, p. 993.

[327] Een opmerking hierbij: onafhankelijk van de situatie-ontwikkeling blijft de socialisatie wel nog een tijd doorwerken. Fritze vermoedt dat de DDR-Partialnostalgie een generatiefenomeen is. Fritze, Die Gegenwart des Vergangenen, p. 114.