INLEIDING

Mijn thesis gaat over de smokkel in het Land van Waas tijdens de Eerste Wereldoorlog. Waarom heb ik juist dit onderwerp gekozen? De Eerste Wereldoorlog is de periode in de geschiedenis dat mij altijd het meest heeft geboeid, en dat nog steeds doet. Toen ik een thesisonderwerp moest kiezen, stond vast dat deze periode mijn onderzoeksterrein zou worden. Het bezette België tijdens die oorlog was voor mij toch nog onbekend terrein, en dit was dan ook de uitgelezen kans om dat terrein te verkennen.

Samen met mijn promotor kwam ik tot het onderwerp ‘De smokkel en zwarte handel in de Eerste Wereldoorlog, een bron van verrijking voor de boerenstand’. De bedoeling was in de eerste plaats het fenomeen van de smokkel en de zwarte handel in het bezette België te bekijken, en vervolgens de vraag te beantwoorden wat de invloed hiervan was op de levensstandaard van de boerenstand. Mijn tweede doel was proberen het archief van de Belgische Boerenbond binnen te raken. Blijkbaar lag dit onderwerp nog altijd te gevoelig, want de archiefdeuren bleven voor mij gesloten. Ik besloot me dan maar te concentreren op de smokkel zelf.

Dat mijn keuze op smokkelen viel als onderzoeksonderwerp, is niet zo verwonderlijk als je weet dat ik afkomstig ben van het Waasland. Al van jongsaf aan hoor je vertellen over de smokkelaars, en verhalen zijn er in overvloed. Toch kan je je er niet echt iets bij voorstellen, omdat de smokkelaar verdwenen is, en de smokkel zoals hij destijds verliep verleden tijd is door het opengaan van de grenzen in de Europese Unie. Ook zijn de verhalen vaag en moeilijk te situeren in een tijdskader, maar geografisch worden de plaatsen met naam en toenaam bepaald. Het zijn die spannende, haast mythische, verhalen die de interesse oproepen voor het onderwerp. Met een onderzoek hierover wil je graag die verhalen bevestigd zien, maar ook een meer genuanceerd beeld krijgen van die smokkelaar.

Met mijn thesis heb ik het doel voor ogen een beeld te vormen van de smokkelaar, die opereerde in het Waasland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Om tot een zo duidelijk beeld te komen, moeten we hem eerst in een kader plaatsen.

Dit kader is het bezette België van de Eerste Wereldoorlog, met de focus op het Waasland en het grensgebied. Ik zal daarom in mijn thesis achtereenvolgens de Eerste Wereldoorlog, het bezette België, het Waasland en het grensgebied bekijken.

Natuurlijk is dit breder kader niet de enige vereiste, maar moeten ook enkele onderzoeksvragen gesteld en beantwoord worden.

De eerste vraag is: wat is het profiel van de smokkelaar, die opereerde in het Waasland.

Waar komt hij vandaan; wat is zijn sociale achtergrond; wat is zijn leeftijd….?

Vervolgens is het aangewezen zijn smokkelpraktijken onder de loep te nemen.

Waar, hoe, wat… wordt er gesmokkeld? Belangrijk is daarbij de vraag hoe de smokkelaar en zijn rivalen (de grenswachten, douaniers) tegenover elkaar stonden.

Tot slot, wil ik die smokkelaar vergelijken met het beeld van de smokkelaar dat nu bestaat.

Het onderzoek op zich is niet van een leien dakje gelopen. Zo merkte ik al snel dat het aantal literatuurbronnen over smokkel in Eerste Wereldoorlog erg miniem was. Met de literatuur die toch voor handen was, had ik het voordeel dat deze heel waardevol was. Het werk van Prof. Dr. A. Vanneste en de memoires van Dr. Léon Van Haelst vormden de canon voor mijn verhandeling. Prof. Dr. A. Vanneste zijn werk heb ik ook gebruikt als basisliteratuur voor het algemene beeld van de Eerste Wereldoorlog en het bezette België, omdat het een goed beeld vormt én andere accenten legt dan andere algemene literatuur.

Het bronnenonderzoek werd vooraf gegaan door het moeizaam zoeken naar bruikbaar materiaal.

Het probleem waar ik telkens mee geconfronteerd werd, was het gebrek aan bronnen van de bezetter. Bij het einde van de oorlog waren die bronnen vernietigd of meegenomen naar Duitsland. Ik vond wel enkele aanplakbiljetten van de bezetter in de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas en enkele brieven van de gemeentebestuur van Kieldrecht aan de bezetter in het stadsarchief van Beveren-Waas, maar daar bleef het bij. Mijn poging om bronnen te vinden in het Algemeen Rijksarchief in Brussel, het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, het Nationaal Museum en Archief Douane en Accijnzen in Antwerpen, het Dagbladmuseum in Antwerpen en verscheidene gemeentearchieven in het Waasland, leverden niets op.

Mijn eerste succes in mijn zoektocht boekte ik in het Rijksarchief in Beveren-Waas. Het ging echter over enkele geïsoleerde veroordelingen voor smokkel over de gemeentelijke grenzen heen.

In een volgende poging richtte ik me tot de heemkundige kringen, maar ook hier had ik niet veel succes. Na meermaals schrijven naar de heemkundig kring het Land van Beveren kreeg ik geen reactie. De heemkundige kring Zeeuwsch-Vlaanderen gaf me wel antwoord, maar verwees me door naar het Belasting en Douane Museum in Rotterdam. Uiteindelijk had ik wel succes bij de heemkundige kring d’Euzie. Wanneer ik hun archief de processen-verbaal van de gemeente Stekene doornam, bleek dat enkel de kleine overtredingen waren bewaard. Er werd me bevestigd dat de gemeente – selectief – archieven had verbrand voor ze die aan de heemkundige kring had geschonken.

Ik had nu vele uren in archieven gesleten met beperkt resultaat. Het begon me stilaan te dagen dat ik in België niet veel zou vinden, en daarom besloot ik me nu te richten op Nederland. Als eerste stap nam ik contact op met het Belasting en Douane Museum in Rotterdam, dat me aangeraden was door de heemkundige kring Zeeuwsch-Vlaanderen. Daar kreeg ik voor de zoveelste keer een teleurstellend antwoord: de archieven waren nog niet ontsloten.

Toen trok ik maar naar het stadsarchief van Hulst, en kon opgelucht adem halen toen ik daar een ongecensureerd dagblad vond uit de streek en een dagboek uit de Eerste Wereldoorlog van een Nederlands grenswachter.

In Hulst gaf men mij de suggestie om het Zeeuws Archief in Middelburg te raadplegen. In het Zeeuws Archief kreeg ik inzage in de vonnissen van alle smokkelaars die tijdens de Eerste Wereldoorlog gearresteerd waren op Nederlandse bodem. Mijn zoektocht was rond.

Met korte bovenstaande beschrijving wil ik de lezer een idee geven van het moeizaam speurwerk waarop mijn thesis gebaseerd is.