Deel 4: Seksueel geweld als maatschappelijk fenomeen

Inleiding

In dit laatste en tevens meest uitgebreide deel van mijn verhandeling wil ik aan de hand van heel wat deelvragen zicht krijgen op de maatschappelijke omgang met een fenomeen als seksueel geweld. Als historische onderzoeker zal ik creatief omspringen met de gerechtelijke strafdossiers die het werkmiddel vormen voor dit vierde deel.

In een eerste hoofdstuk wil ik een blik werpen op het profiel van de betichten en slachtoffers die de hoofdpersonages vormen van talrijke strafdossiers. Welke mannen worden beticht van seksueel geweld en welke vrouwen vullen de rol van slachtoffer in? Zijn er bepaalde constanten waar te nemen en hoe kunnen we deze verklaren? Wat is de relatie tussen betichte en slachtoffer? In een tweede hoofdstuk wil ik onderzoeken op welke manier de justitie ingelicht wordt over de feiten die zich hebben afgespeeld. Is het altijd het slachtoffer die de taak op zich neemt de stap naar de juridische autoriteiten te zetten? Worden er pogingen ondernomen om tot een infrajudiciële conflictbemiddeling te komen? Deze gegevens kunnen ons informatie verstrekken met betrekking tot de aangiftebereidheid van het slachtoffer en de rol die een gemeenschap kan vervullen bij het publiek maken van seksuele gewelddaden. In een volgend hoofdstuk zal de justitie in de kijker geplaatst worden aangezien ik focus op geseponeerde dossiers. Welke zaken betreffende seksuele delinquentie worden geseponeerd en om welke redenen? Wat leert dit ons over de maatschappelijke omgang met het fenomeen seksueel geweld? In een vierde hoofdstuk wordt de juridische wereld nog steeds geviseerd, maar dan wel vanuit een ander perspectief. De hamvraag in dit hoofdstuk is: Op welke elementen baseert de rechter zich voor het uitspreken van zijn vonnis? In een volgend hoofdstuk wil ik mij vervolgens toespitsen op de seksuele gewelddaden an sich. De vragen Hoe?, Waar? en Wanneer? zullen hier aan bod komen. In een zesde hoofdstuk poog ik te achterhalen hoe de verschillende leden van een gemeenschap reageren op seksueel geweld. Voelt de dader zich schuldig over hetgeen hij gedaan heeft? Welke gevoelens bepalen de houding van het slachtoffer na de seksuele gewelddaden? Doet de samenleving iets om ervoor te zorgen dat men niet geassocieerd wordt met het seksueel geweld of neemt ze dader of slachtoffer in bescherming? In een laatste hoofdstuk tracht ik aan de hand van de uitspraken van de betrokkenen te achterhalen welke betekenis zij geven aan seksualiteit.

Al deze vragen zullen beantwoord worden aan de hand van een kwalitatieve analyse van de gerechtelijke strafdossiers. In vele gevallen zal ik werken met hypotheses aangezien het niet altijd eenvoudig is uitspraken te interpreteren en veralgemeningen niet altijd wenselijk en correct zijn. Tenslotte wil ik nog opmerken dat de begrippen ‘dader’ en ‘slachtoffer’ die hier veelvuldig gebruikt zullen worden, enigszins moeten worden geproblematiseerd. In een aantal zaken wordt de betichte immers vrijgesproken. Dit impliceert dat de ‘dader’ niet langer als dader beschouwd kan worden en dat het ‘slachtoffer’ misschien geen slachtoffer is van seksueel geweld. Wanneer ik in deze verhandeling de begrippen ‘dader’ en ‘slachtoffer’ hanteer, moet dit ruim geïnterpreteerd worden. Indien het van belang is te weten welke ‘dader’ of welk ‘slachtoffer’ ik nu juist voor ogen heb, zal ik dit expliciteren.

Hoofdstuk I: Profiel van betichte en slachtoffer van het gevonnist seksueel geweld

§ 1. Inleiding

Een aantrekkelijk kenmerk van de strafdossiers is het feit dat de onderzoeker kennis maakt met de leefwereld van de persoon die aan het woord wordt gelaten. In dit hoofdstuk wil ik mij dan ook toespitsen op de mensen achter de begrippen ‘betichte’ en ‘slachtoffer’.

Ik wil hier benadrukken dat het niet de bedoeling is een profiel te schetsen van de seksuele delinquent op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. Aangezien ik enkel beschik over een deel van het gevonnist seksueel geweld, moet ik bescheiden blijven. Ik kan door deze beperking enkel het profiel van de verdachten die voor de rechtbank zijn verschenen en wiens dossier bewaard is, onderzoeken. Bovendien wil ik opmerken dat er  niet zoiets bestaat als een bepaald “type” seksuele agressor of slachtoffer van seksueel geweld. Met dit hoofdstuk is het eerder mijn bedoeling een analyse te maken van deze personen die kennelijk wel voor de correctionele rechtbank voor seksueel geweld moesten verschijnen en ook van deze vrouwen die slachtoffer waren van seksueel geweld. In dit hoofdstuk zullen dan ook alle betichten van seksuele delinquentie bestudeerd worden. De vraag of zij ook veroordeeld zijn en dus werkelijk dader zijn, laat ik hier buiten beschouwing. De focus ligt dus op ‘betichten’ en niet op ‘daders’. Het zou immers niet correct zijn een selectie door te voeren met betrekking tot de betichten aangezien deze dossiers reeds heel wat selectiecriteria doorstaan hebben. Deze redenering moet doorgetrokken worden naar de slachtoffers. Alle ‘slachtoffers’ van seksueel geweld zullen hier behandeld worden, ook al worden een aantal betichten vrijgesproken en zijn de ‘slachtoffers’ dus misschien geen slachtoffer van seksueel geweld. De vraag naar het al dan niet schuldig zijn van de betichte zal in een ander hoofdstuk aan bod komen.

In eerste instantie is het mijn bedoeling een blik te werpen op de leeftijd van de betrokkenen. Zijn er bepaalde leeftijdscategorieën die opvallend meer voorkomen of niet? Opgemerkt moet worden dat voor wat betreft de slachtoffers enkel ‘volwassen’ vrouwen in kaart worden gebracht. Om te bepalen of een vrouw al dan niet ‘volwassen’ is, heb ik een beroep gedaan op de strafwetten inzake seksueel geweld. Vóór 1912 is de belangrijkste leeftijdsdrempel 14 jaar. Na de wet van 15 mei 1912 wordt deze leeftijdsgrens opgetrokken naar 16 jaar.

Vervolgens ga ik de burgerlijke staat van betichte en slachtoffer na. Gebeurt seksueel geweld vooral onder alleenstaanden of is er een breder ‘publiek’?

Daarnaast kijk ik naar de sociale achtergrond van aangeklaagde en slachtoffer. Welk beroep oefenen ze uit en welke positie nemen ze in op de sociale ladder? 

Ten vierde probeer ik ook de zedelijkheid van de betichten na te gaan. Dit is mogelijk dankzij de informatie die de juridische autoriteiten neerpennen op het inlichtingenblad betreffende de verdachte. Er wordt steeds genoteerd of hij een strafblad heeft en waarvoor hij eventueel reeds is veroordeeld. Op deze manier kan ik ook nagaan of de betichte al eens beschuldigd is voor het plegen van seksueel geweld. Over de zedelijkheid van het slachtoffer ga ik in dit hoofdstuk niets vermelden. Ik vond immers weinig of geen aanwijzingen terug over het feit of zij een strafblad heeft of niet. In de dossiers wordt er wel vaak iets gezegd over het gedrag en de zedelijkheid van het slachtoffer in het algemeen, maar ik kom hier in een ander hoofdstuk op terug.

Tenslotte probeer ik zicht te krijgen op de relatie tussen verdachte en slachtoffer. Zijn zij oude bekenden of onbekenden voor elkaar? Is er sprake van een zekere machtsrelatie tussen de betichte en het slachtoffer?

Al deze informatie zal ik vergelijken met de bevindingen van Stefie Herman die een gelijkaardig onderzoek verricht heeft.[129] Ondanks het feit dat deze voorganger de activiteiten van een hogere rechtbank bestudeerd heeft en een vroegere onderzoeksperiode hanteerde, lijkt het mij toch interessant mijn onderzoeksbevindingen te vergelijken met haar resultaten. Het stelt mij in staat een blik te werpen op de representativiteit van mijn onderzoek. Wanneer er verschillen optreden, zal ik deze bevragen om op die manier het gezichtsveld te verruimen. 

§ 2. De betichten[130]

Op een totaal van 47 dossiers zijn er 54 personen die beschuldigd worden van het plegen van seksueel geweld. Al deze betichten worden in deze paragraaf onder de loep genomen, los van het feit of ze veroordeeld of vrijgesproken zijn. Naast deze 54 betichten zijn er tevens drie verdachten die beticht worden van feiten die niet in mijn onderzoek kaderen. Een ‘randgeval’ vormt Jozef K, één van de twee betichten uit de laatste zaak (1930 – dossiernummer 3364). Hij wordt beschuldigd van aanranding van de eerbaarheid zonder geweld op een meisje dat nog geen 16 jaar is. De seksuele betrekkingen zijn echter wel met haar toestemming gebeurd. Wanneer hetzelfde meisje 16 jaar is, wordt zij ook door haar vader aangerand. Uit praktische overwegingen ga ik Jozef K niet meerekenen in onderstaande analyse. In twee dossiers wordt ook telkens iemand beschuldigd van een niet-seksueel misdrijf.[131] In de zaak Joseph wordt de echtgenote van de betichte beschuldigd van vrijwillige slagen en verwondingen aan het slachtoffer te hebben toegebracht. In de zaak Jean wordt een man van openbare zedenschennis beschuldigd aangezien hij liefdesbetrekkingen had met het slachtoffer op de openbare weg. Dit gebeurde wel met haar toestemming. Deze verdachten worden hier niet in rekening gebracht aangezien zij niet beticht worden van seksueel geweld.

2.1. De leeftijd van de betichte

In onderstaande tabel geef ik per leeftijdscategorie van vijf jaar weer hoeveel betichten deze ouderdom hebben. Ik heb voor ‘alle’ betichten de leeftijd kunnen achterhalen. Hun leeftijd wordt verschillende malen in het strafdossier vermeld.

Tabel 7: De leeftijd van de betichten van seksueel geweld
 voor de correctionele rechtbank van Antwerpen in de periode 1890-1930.

Aangeklaagden van 15 jaar of jonger heb ik niet ontmoet. De op één na jongste leeftijdscategorie is daarentegen wel sterk vertegenwoordigd. Dertien betichten zijn tussen de 16 en 20 jaar. De twee volgende leeftijdscategorieën zijn ook goed vertegenwoordigd waardoor we kunnen besluiten dat de meeste betichten tussen de 16 en 30 jaar zijn (57 %). Toch zijn er ook nog 9 betichten die tussen de 36 en 40 jaar oud zijn. De leeftijdsgroepen 31-35 jaar en 41-45 jaar vertegenwoordigen elk 4 verdachten. 31 % van de betichten is dus tussen de 31 en 45 jaar. De leeftijdscategorieën na 45 jaar zijn duidelijk veel minder voorkomend.

Besluitend kunnen we stellen dat de meeste betichten tussen de 16 en 30 jaar zijn. De leeftijdsgroep 16 tot 20 jaar is het sterkst vertegenwoordigd met 24 %. Ook verdachten ouder dan 30 jaar komen nog regelmatig voor (43 %). Er is met andere woorden geen enkele leeftijdscategorie die een absoluut monopolie heeft op het plegen van seksueel geweld.

Deze gegevens corresponderen min of meer met de onderzoeksresultaten van S. Herman.[132] Zij concludeert dat op een totaal van 72 betichten het aantal verdachten jonger dan 16 jaar heel gering is (slechts één persoon van 14 jaar). In mijn onderzoek zijn alle betichten 17 jaar of ouder. Het aantal verdachten ouder dan 40 jaar is in het onderzoek van S. Herman heel laag (6 op een totaal van 72 personen). Ik heb echter nog 4 verdachten teruggevonden die tussen de 41 en 45 jaar zijn en 6 beschuldigden die de 45 jaar overschreden hebben.

S. Herman situeert het hoogtepunt tussen de 21 en 25 jaar terwijl mijn resultaten duidelijk de leeftijdscategorie 16 tot 20 jaar als de meest voorkomende aangeeft. Ik vermoed dat dit te maken heeft met het feit dat S. Herman de assisenhoven van Oost- en West-Vlaanderen bestudeert terwijl ik de correctionele rechtbank van Antwerpen onderzoek. De jonge leeftijd van de verdachte vormt soms een verzachtende omstandigheid waardoor de zaak gecorrectionaliseerd wordt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het aantal jonge betichten, tussen 16 en 20 jaar,  in mijn onderzoek hoger ligt dan in een studie van dossiers die voor het assisenhof zijn verschenen.

2.2. De burgerlijke staat van de betichte

In onderstaande tabel geef ik een overzicht van de burgerlijke staat van de 54 verdachten van seksueel geweld. Deze gegevens haal ik uit het inlichtingenblad, ook wel Bulletin de renseignements genoemd, dat voor elke betichte door de politie of burgemeester wordt ingevuld. Er wordt onder andere de vraag gesteld of de betichte al dan niet gehuwd, weduwnaar of gescheiden is. Bovendien wordt ook de vraag gesteld of hij kinderen heeft. Voor ‘alle’ betichten heb ik de burgerlijke staat kunnen achterhalen.

Tabel 8: De burgerlijke staat van de betichten van seksueel geweld
voor de correctionele rechtbank van Antwerpen in de periode 1890-1930.

Uit bovenstaande tabel kunnen we duidelijk opmaken dat de meeste betichten ongehuwd zijn, met name 61 %. Dit gegeven kan gekoppeld worden aan de bevindingen in verband met de leeftijd van de verdachten. De grootste groep betichten is tussen de 16 en 20 jaar. De gemiddelde huwelijksleeftijd voor mannen is op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw nooit lager dan 26 jaar.[133] 

Er zijn vier betichten gescheiden en vier weduwnaars. Tellen we deze personen op bij de ongehuwden dan blijkt dat 76 % van de verdachten alleenstaand is. Slechts 24 % heeft een partner.

De verdachten die gehuwd of gescheiden zijn, hebben bijna allemaal kinderen. De weduwnaars hebben allemaal kinderen. In totaal heeft 35 % van de verdachten één of meer kinderen.

Opnieuw vergelijk ik mijn bevindingen met deze van S. Herman.[134] Het percentage alleenstaande betichten ligt bij haar nog hoger, met name 89 % voor Oost-Vlaanderen en 83% voor West-Vlaanderen. De algemene tendens van ongehuwde verdachten is dus ook bij haar aanwezig. Opvallend is dat S. Herman de categorie gescheiden verdachten nergens vermeldt. In haar onderzoeksperiode, 1810-1900, heeft ze dus nergens een gescheiden verdachte van seksueel geweld ontmoet. In de periode 1890-1930 zijn er vier beschuldigden die gescheiden van hun vrouw leven. Wellicht is dat een nieuwe trend die zich in de negentiende eeuw nog niet zo sterk manifesteerde, maar naarmate de eeuw vorderde en in het begin van de twintigste eeuw langzamerhand terrein won. Het wetenschappelijk onderzoek van Chris Vandenbroeke bevestigt dit.[135] 

S. Herman heeft geen gegevens inzake het al dan niet hebben van kinderen. Dit is volgens mij toch een relevant gegeven. Het zegt immers iets over de gezinssituatie van de betichte.

2.3. De sociale positie van de betichte

Beroepen kunnen ons iets vertellen over het sociaal milieu van de verdachten. Ik wil hier de kanttekening maken dat het niet altijd even eenvoudig is om beroepen te interpreteren. In een aantal gevallen vertelt het strafdossier ons bijvoorbeeld dat de betichte metser is. Het is echter niet altijd duidelijk of deze persoon werkelijk voor eigen rekening werkt of in dienst is bij een andere metser en dus in feite een dagloner is. Bovendien was het niet ongewoon dat een persoon verscheidene activiteiten deed. Het was perfect mogelijk dat iemand een stuk grond bewerkte en tezelfdertijd cafébaas was. De vraag is dan welk beroep men gaat opgeven: landbouwer en/of herbergier. 

Ondanks deze beperkingen lijkt het mij toch redelijk te kunnen stellen dat de meeste betichten tot de groep van mensen behoren die handenarbeid verrichten om hun brood te verdienen. Hoewel het niet altijd even duidelijk vermeld wordt, gaat het in de meeste gevallen om personen die voor iemand werken. Vaak voorkomende beroepen zijn dokwerker, fabriekwerker en metsersgast.

Op een totaal van 54 betichten zijn er slechts vier verdachten die geen beroep uitoefenen. Deze personen worden in de dossiers ook omschreven als ‘leeglopers’. Gevonnist seksueel geweld is dus zeker geen maatschappelijk fenomeen dat zich enkel voordoet bij de werkloze klasse.

Naast heel wat handarbeiders, zijn er ook een aantal betichten die op een andere manier geld verdienen. Zo is Victor VB een tolbeambte, Adhemar C een apotheker, René DM een aannemer van openbare werken, Corneel VH en Aron S zijn bedienden. Deze personen onderscheiden zich op verschillende manieren van de doorsnee werkman. Over Aron S heb ik niet zoveel informatie, maar wat betreft de vier andere betichten wordt vermeld dat zij Frans kunnen spreken. Bovendien beschikken zij alle vier over een zeker geldvermogen en kunnen ze goed lezen en schrijven. Victor VB en Adhemar C hebben ook een dienstmeid. Het wordt dus al vlug duidelijk dat deze vijf verdachten tot een hogere klasse van de maatschappij behoren. Daarnaast zijn er nog twee verdachten die tot ‘de middenklasse’ behoren. Het gaat om Jaak S die reeds een zekere ouderdom heeft bereikt. Hij ging vroeger aan de slag als stukadoor. Nu bezit hij een hof waarvan hij het fruit en de groenten verkoopt. In het inlichtingenblad wordt hij omschreven als een kleine rentenier die bemiddeld is en tot de middelbare klasse behoort. Daarnaast is er ook nog Joseph S die een bakkerij runt en volgens het inlichtingenblad ook over een zeker geldvermogen beschikt.

De andere betichten zijn over het algemeen onvermogend en hun geletterdheid is tevens beneden alle peil. Om de haverklap lezen we op de inlichtingenbladen dan ook het volgende: “Kan onvolkomen lezen en schrijven”.

Aangezien er slechts vijf van de 54 betichten tot de hogere klasse behoren, zou men kunnen besluiten dat deze sociale groep minder geneigd is om seksueel geweld te plegen. Niets is minder waar uiteraard. We mogen immers niet vergeten dat het hier enkel om gevonnist seksueel geweld gaat en niet om seksueel geweld tout court. Stel dat de dader een persoon uit de burgerij is. Het slachtoffer zal daardoor veel minder geneigd zijn om de feiten aan te klagen. Het slachtoffer moet dan immers de moed hebben om een ‘hoger’ persoon te beschuldigen. De kans op succes zal ook veel kleiner zijn. Zal men het woord van de klaagster geloven of eerder dit van een ‘deftige’ heer? De betichte zal ook voldoende geld hebben om een goede advocaat in te schakelen en via zijn connecties slaagt hij er wellicht in mensen te overtuigen in zijn voordeel te getuigen. Bovendien is de dader in staat het slachtoffer of haar familie om te kopen zodat er geen gevolg aan de zaak wordt gegeven.

Er kan daarnaast ook een vertekening van de werkelijke criminaliteit optreden doordat  functionarissen van de justitie veel alerter zijn voor misdrijven begaan door de “classe laborieuse” terwijl de hogere sociale klasse van de maatschappij veel minder geviseerd wordt. Dit zijn allemaal factoren die de onderzoeker in het achterhoofd moet houden wanneer hij spreekt over de sociale achtergrond van de betichten van het gevonnist seksueel geweld.

In mijn onderzoek vond ik geen enkele verdachte terug die een heel hoge plaats op de sociale ladder inneemt zoals bijvoorbeeld een directeur, advocaat, magistraat, dokter of priester.

2.4. De zedelijkheid van de betichte

Om de zedelijkheid van de betichte in kaart te brengen, heb ik terug een beroep gedaan op de inlichtingenbladen. Hierop wordt vermeld of de betichte al dan niet over een strafblad beschikt en de veroordelingen die hij heeft opgelopen. Het misdrijf, de rechtbank waarvoor hij verschenen is en de straf worden vermeld.

Op een totaal van 54 betichten bezitten reeds 36 personen een strafblad. 67 % van de betichten is dus al eens in aanraking gekomen met de justitie en schuldig bevonden. Slechts 33 % van de beschuldigden heeft een blanco strafblad. Bovendien kon ik niet achterhalen hoeveel betichten reeds in aanraking gekomen zijn met de politie of het gerecht zonder dat het tot een veroordeling heeft geleid.

De verdachten zijn voornamelijk in aanraking gekomen met de politierechtbank en correctionele rechtbank. Geen enkele betichte is voor het hof van assisen verschenen. De misdrijven zijn heel uiteenlopend, gaande van kleine overtredingen zoals verkeersovertredingen en openbare dronkenschap tot wanbedrijven zoals diefstal en slagen en verwondingen. Het aantal veroordelingen dat men reeds heeft opgelopen varieert van 0 tot 17. Er zijn drie betichten die al eens voor aanranding van de eerbaarheid voor de correctionele rechtbank zijn verschenen. Zij hervallen dus niet alleen in hun oude patroon van criminaliteit, maar plegen voor de tweede maal seksueel geweld.

Het feit dat slechts 33 % van de verdachten nog geen strafblad heeft, betekent dat het hier niet om de meest ‘zedelijke’ mensen gaat die altijd op het rechte pad blijven. In het onderzoek van Stefie Herman ligt het aantal betichten die reeds een strafblad hebben lager. [136] Toch besluit ook zij dat een omvangrijk deel van de betichten reeds veroordeeld is geweest.[137]

§ 3. De slachtoffers[138]

Zoals ik reeds vermeld heb, concentreer ik mij in deze studie op ‘volwassen’ vrouwen die slachtoffer zijn van seksueel geweld. In deze paragraaf bestudeer ik ‘alle’ volwassen slachtoffers ook al worden sommige betichten vrijgesproken en zijn deze vrouwen dus misschien geen slachtoffer van seksueel geweld.

Op een totaal van 47 dossiers zijn er slechts vier zaken waarbij er meer dan één slachtoffer van seksueel geweld is. In de zaken Jaak S en Petrus B zijn er telkens twee slachtoffers van seksueel geweld.[139] Deze vier slachtoffers zijn allemaal reeds ‘volwassen’ vrouwen en worden hier dan ook in rekening gebracht. Daarnaast zijn er nog twee dossiers waarbij de betichte niet enkel een ‘volwassen’ vrouw aanrandt, maar ook een ‘kind’. Deze slachtoffers worden in deze paragraaf niet bestudeerd aangezien het enkel om ‘volwassen’ vrouwen gaat. Het betreft hier de zaken Jan Baptiste B en Petrus G.[140] Jan Baptiste pleegt niet enkel seksueel geweld op zijn dochter Charlotta van 17 jaar, maar ook op zijn jongere dochter Palmyra die nog maar 11 jaar is. Petrus heeft naast een dienstmeid van 17 jaar ook nog een dienstmeisje van minder dan 16 jaar aangerand.

In totaal zijn er dus 49 slachtoffers van seksueel geweld. Ik wil hier nog de opmerking maken dat in een aantal dossiers bepaalde personen slachtoffer zijn van andere feiten dan seksueel geweld. Zo wordt bijvoorbeeld in de zaak August VE de zus van het slachtoffer vrijwillig geslagen en mondeling bedreigd.[141] Wanneer ik het heb over slachtoffers, worden deze personen niet meegerekend.

3.1. De leeftijd van het slachtoffer

De leeftijd van het slachtoffer wordt in de strafdossiers altijd duidelijk vermeld omdat deze bepalend is voor de beschuldiging. Vaak wordt er dan ook een uittreksel van de geboorteakte van het slachtoffer bij het dossier gevoegd. Ik heb telkens de leeftijd van het slachtoffer op het moment van de feiten opgespoord. Voor ‘alle’ slachtoffers van seksueel geweld heb ik de leeftijd kunnen traceren.

In onderstaande tabel geef ik een overzicht van de leeftijden van de verschillende slachtoffers uit de 47 dossiers. Ik heb een onderscheid gemaakt tussen de dossiers vóór 1912 en deze na 1912 omdat ik andere leeftijdscriteria gehanteerd heb voor beide periodes. In de eerste periode, de jaren vóór de wet van 15 mei 1912, zitten alle dossiers waarvan het slachtoffer minstens veertien jaar oud is. Na de wet op de kinderbescherming wordt de leeftijdsgrens opgetrokken tot 16 jaar.

Tabel 9: De leeftijd van de slachtoffers van seksueel geweld voor de
correctionele rechtbank van Antwerpen in de periode 1890-1930.

Ik ga het niet meer hebben over de eerste leeftijdscategorie aangezien deze resultaten vooral een gevolg zijn van de invalshoek van deze thesis en niet echt een correcte weerspiegeling  van de realiteit zijn.

Het valt onmiddellijk op dat de meeste slachtoffers van seksueel geweld in de leeftijdscategorie 16 tot 20 jaar vallen (55 %). Er zijn ook nog 13 slachtoffers die tussen de 21 en 30 jaar zijn (27 %). Daarna is er een sterke terugval. Er zijn slechts vijf slachtoffers die de leeftijd van 30 jaar overschreden hebben.

Deze bevindingen worden ook vastgesteld in het onderzoek van S. Herman.[142] Zij komt tot dezelfde conclusie, met name dat de slachtoffers van gevonnist seksueel geweld hoofdzakelijk te situeren vallen in de leeftijdsgroepen 16-20 jaar en 21-25 jaar. Ik wil eerst even stilstaan bij de burgerlijke staat van het slachtoffer alvorens ik uit bovenstaande gegevens conclusies trek. 

3.2. De burgerlijke staat van het slachtoffer

Om de burgerlijke staat van het slachtoffer te traceren, heb ik terug een beroep gedaan op de strafdossiers. Elk dossier vermeldt of het slachtoffer al dan niet gehuwd, gescheiden of weduwe is. Of het slachtoffer kinderen heeft, kon ik niet achterhalen aangezien dat niet duidelijk vermeld wordt in het dossier.

Tabel 10: De burgerlijke staat van de slachtoffers van seksueel geweld
voor de correctionele rechtbank van Antwerpen in de periode 1890-1930.

Het is overduidelijk dat de meerderheid van de slachtoffers ongehuwd is. Maar liefst 78 % van de slachtoffers van seksueel geweld is alleenstaand. 22 % is gehuwd. Er is geen enkel slachtoffer gescheiden of weduwe. Het groot aantal percentage alleenstaande slachtoffers komt overeen met de leeftijd van vele slachtoffers. We hebben gezien dat 55 % van de slachtoffers tussen de 16 en 20 jaar is wat nog betrekkelijk jong is.

De resultaten van S. Herman zijn gelijkaardig.[143] 79 % van de slachtoffers was alleenstaand. Ongeveer 1/5 van de slachtoffers of 21 % was gehuwd.

Zowel bij de betichten als bij de slachtoffers is de meest voorkomende leeftijdscategorie 16 tot 20 jaar. De dominantie van deze leeftijdscategorie is echter wel opvallender bij de slachtoffers (55 % tegenover 23 %). De meerderheid van de betichten en slachtoffers zijn alleenstaand, respectievelijk 76 % en 78 %. We kunnen ons nu de vraag stellen wat de achterliggende redenen hiervan  zijn. Laten we eerst even een blik werpen op de slachtoffers, voornamelijk jonge en ongehuwde vrouwen. Het argument dat jongere vrouwen seksueel aantrekkelijker zijn, lijkt mij niet voldoende om dit gegeven te verklaren. Belangrijker lijkt me dat de agressor geen vrees moet hebben voor een mogelijke wraakactie van de echtgenoot van het slachtoffer aangezien deze toch niet gehuwd is. Wanneer een vrouw gehuwd is en eventueel kinderen heeft, zal zij waarschijnlijk minder vaak slachtoffer zijn van seksueel geweld omdat de dader niet alleen de vrouw oneer zou aandoen, maar ook haar hele gezin. Misschien kunnen we daar ook uit afleiden dat er binnen een gemeenschap een aantal ongeschreven regels gelden. Het lijkt me niet uitgesloten dat een gemeenschap toleranter staat tegenover de aanranding van een ongehuwd meisje dan van een huisvrouw die de reputatie van het gezin op de schouders draagt. Om conflicten met de echtgenoot van het slachtoffer en het misprijzen van de gemeenschap te vermijden, zal de dader dan ook vlugger een jonge en ongehuwde vrouw aanranden.

Een ander motief om vooral jonge vrouwen aan te randen is wellicht hun fysieke kwetsbaarheid en seksuele onervarenheid. Jonge slachtoffers vormen in feite een gemakkelijkere prooi voor de dader. Dit aspect is reeds aan bod gekomen wanneer we de oververtegenwoordiging van kindslachtoffers bij seksuele gewelddaden vastgesteld hebben.

Een andere verklaring voor deze vaststelling is dat ‘oudere’ vrouwen misschien meer schaamte voelen om het onrecht dat hun is aangedaan bekend te maken. Seksueel geweld is een misdrijf waarbij het slachtoffer zich vaak schuldig voelt en tevens te beschaamd is om de schending van haar lichamelijke integriteit aan te klagen. Vrouwen die reeds een gezin hebben, zijn misschien meer terughoudend en durven niet zo vlug de stap naar de juridische autoriteiten zetten omwille van de eer en reputatie van haar gezin die op het spel staan.

Voor wat betreft de daders, zijn alle leeftijdscategorieën behoorlijk goed vertegenwoordigd. Hoewel seksueel geweld vaak gepleegd wordt door mannen tussen de 16 en 20 jaar, heeft deze leeftijdscategorie zeker geen monopolie. Ook ‘oudere’ mannen begaan dus geregeld seksuele misdrijven. Opvallend is wel dat de meeste verdachten alleenstaand zijn. Deze vaststelling strookt op het eerste zicht niet met de hypothese van Geoffroy Le Clercq die stelt  dat er een grotere tolerantie bestaat tegenover seksueel geweld wanneer dit gepleegd is door een ongehuwde jongeman die vaak lange tijd moet wachten op de komst van een meisje als gevolg van de rationele huwelijksstrategieën van zijn familie.[144] We moeten hier echter wel een onderscheid maken tussen de visie van de juridische wereld en deze van de mannelijke inwoners van een dorp of stad. De justitie lijkt niet echt rekening te houden met de ‘zwakheden’ van een jongeman, terwijl sommige mannelijke leden van een samenleving zich ‘begrijpender’ opstellen. De vaststelling dat er zo weinig gehuwde mannen beschuldigd worden van seksueel geweld heeft wellicht te maken met het feit dat de seksuele gewelddaden vlugger in de doofpot gestoken worden omwille van de eer en reputatie van het gezin van de gehuwde betichte.

3.3. De sociale positie van het slachtoffer

De beroepen van de slachtoffers worden eveneens vermeld in de strafdossiers. Wat betreft de beroepen van de slachtoffers gelden dezelfde opmerkingen als voor de betichten.

Opvallend is het hoog aantal dienstmeisjes. Op een totaal van 49 slachtoffers zijn er 11 dienstmeisjes (22 %). Er zijn ook heel wat huisvrouwen, met name 14 (29 %). Acht van de elf gehuwde vrouwen is huisvrouw. We weten echter niet of deze vrouwen geen beroep naast hun huishoudelijk werk verrichten. Misschien wordt enkel huisvrouw als beroep opgegeven terwijl de vrouwen ook nog werkzaam zijn op bijvoorbeeld de velden van hun echtgenoot of andere activiteiten doen om wat geld bij te verdienen.

Zes vrouwen zitten zonder werk. Ook hier is het aannemelijk te vermoeden dat zij hun handen in het huishouden of elders moeten uitsteken. Om de sociale positie van deze werkloze vrouwen  te identificeren, heb ik proberen te achterhalen wat het beroep van hun ouders of één van de ouders is. De moeder van Antonia B werkt in de landbouwsector. Over de vader wordt niets vermeld. Over de ouders van Ludovica T heb ik geen informatie teruggevonden. Het is wel zo dat zij reeds als dienstmeid gewerkt heeft, maar voor het moment zonder werk zit. De moeder van Julia K werkt in een herberg. Over de vader heb ik terug niets gevonden. De vader van Mathilda DL is een aardewerker. Ook het slachtoffer Elisa VR heeft reeds als meid gediend. Tenslotte is de vader van Elisa V een herbergier.

Vijf vrouwen doen fabrieksarbeid. Vier vrouwen verdienen geld als naaister of diamantsnijdster. Vier vrouwen werken in de landbouwsector. Het gaat hier niet om hun eigen bedrijf, maar dit van derden. Eén slachtoffer werkt in de herberg van haar vader en er is ook één leurster. Tenslotte zijn er ook nog twee koffieboonraapsters en één geestelijke dochter die in een klooster leeft.

De beroepen vertellen ons dat de slachtoffers allemaal uit de lage klasse of lage middenklasse van de samenleving komen. Er is geen enkel slachtoffer dat uit de hogere klasse van de maatschappij stamt.

Ook S. Herman kwam tot deze conclusie.[145] Verschillend is wel dat zij meer spinsters heeft teruggevonden. In mijn onderzoek is er geen enkel slachtoffer die het beroep spinster uitoefent. Dit kan enerzijds verklaard worden door het onderzoeksgebied. Oost- en West-Vlaanderen vormen een belangrijke kern voor de vlasverwerking. Anderzijds is er ook een tijdsverschil. In de negentiende eeuw is het nog mogelijk om dit beroep uit te oefenen, maar naarmate de jaren verstrijken komt deze broodwinning onder druk te staan door de opkomst van fabrieken en de sterke concurrentie met de textielsector in Groot-Brittannië.

Zowel de daders als de slachtoffers komen dus hoofdzakelijk uit de lage klasse of lage middenklasse van de maatschappij. Hieruit mag men echter niet concluderen dat seksueel geweld binnen de burgerij onbestaande is. Onderlinge regelingen en dus het verborgen houden van de feiten voor de justitie zal in deze kringen wellicht vaker voorgekomen zijn.

§ 4. Relatie tussen betichte en slachtoffer

In deze paragraaf wil ik een blik werpen op de relatie tussen de verdachte en het slachtoffer. Ik kan dit gegeven echter enkel bestuderen vanuit het standpunt van het slachtoffer. Aan haar wordt immers gevraagd of ze de betichte al dan niet kent. Het is slechts zelden dat de betichte verklaart hoe hij het slachtoffer kent en waarom hij haar precies heeft “uitgekozen”. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk dat het slachtoffer verklaart dat ze de verdachte niet kent, terwijl de verdachte in kwestie wel weet wie zij is. Deze informatie is een blinde vlek voor de onderzoeker. In sommige gevallen is de relatie weliswaar wederkerig, bijvoorbeeld wanneer de dader de vader van het slachtoffer is.

In totaal zijn er, zoals ik reeds vermeld heb, 49 slachtoffers van seksueel geweld. Van twee slachtoffers heb ik niet kunnen achterhalen wat hun relatie met de betichte is. Het gaat hier om de zaak ‘Petrus S en Jozef P’ en de zaak August VE.[146] In de andere dossiers wordt ofwel heel uitdrukkelijk vermeld wat de relatie is tussen dader en slachtoffer ofwel kan ik tussen de regels door lezen wat hun verhouding is. In totaal heb ik dus in 47 gevallen de relatie tussen het slachtoffer en de betichte kunnen opsporen.

Ik onderscheid zeven verschillende categorieën bij het bestuderen van de relatie tussen betichte en slachtoffer. In acht gevallen is de betichte de vader van het slachtoffer. In vier zaken is er sprake van een andere machtsrelatie tussen betichte en slachtoffer, met name het feit dat zij als dienstmeid voor hem werkt. Er is één zaak waarbij de dader de schoonbroer van het slachtoffer is waar ze bovendien met haar kinderen bijwoont.

In tien dossiers wordt duidelijk vermeld dat het slachtoffer de betichte enkel ‘van zien’ kent. In vele gevallen bewonen betichte en slachtoffer hetzelfde gebouw of hebben ze elkaar reeds in het dorp of de stad gezien. In vijf dossiers hebben betichte en slachtoffer elkaar de avond van de feiten ontmoet. Enerzijds zijn er drie dossiers waar het slachtoffer met de betichte en nog enkele personen iets is gaan drinken in een café ook al kenden ze elkaar niet echt. Anderzijds zijn er twee dossiers waarbij betichte en slachtoffer zich toevallig in hetzelfde café bevinden. In nog vier andere gevallen is de betichte een kennis van de ouders van het slachtoffer. In twee gevallen houden de ouders van het slachtoffer een herberg waar de betichte regelmatig komt en het slachtoffer vaak werkt. In de twee andere dossiers zijn het vrienden van de ouders. In vijftien gevallen kent het slachtoffer de betichte(n) niet. 

Wat kunnen we hier nu uit afleiden? In 13 gevallen is er sprake van seksueel machtsmisbruik aangezien de dader over een zekere macht ten aanzien van het slachtoffer beschikt. Deze machtsrelatie kan familiaal of beroepsmatig zijn. Dienstmeisjes vormen duidelijk een risicogroep. Ze zijn vaak jong en ongehuwd en verblijven bovendien in het huis van hun meester. Daar kunnen ze niet terugvallen op de bescherming van hun familie. De dader hoeft eveneens geen ooggetuigen te vrezen.

In 25 zaken kennen de slachtoffers de betichten hoegenaamd niet of enkel van zien. Er is dus geen voorafgaande relatie tussen de betrokkenen. Dit impliceert dat het seksueel geweld onmogelijk kan gekaderd worden binnen een eventueel wederzijds uitdagen.

Tenslotte zijn er ook 9 zaken waarbij het slachtoffer de dader op één of andere manier kent. In vier gevallen gaat het om een kennis van de ouders en is het niet duidelijk in hoeverre de dochter de betichte kent. Er zijn tevens vijf dossiers waarbij dader en slachtoffer elkaar de avond van de feiten ontmoet hebben. Het betreft de zaken Gustaaf VG, August VE, Camiel DC, ‘Jean C en Jozef DV’ en tenslotte Frans M. In twee zaken heeft het slachtoffer echter geen of toch bijna geen contact met de betichte gehad vooraleer hij haar aanvalt. In de zaak August VE bevinden de betrokkenen zich als bij toeval in dezelfde danszaal. De betichte volgt het slachtoffer en haar zus wanneer deze de zaal verlaten en randt het oudste meisje aan. Ook in de zaak Frans M bevinden slachtoffer en betichte zich in dezelfde danszaal. Het scenario herhaalt zich. Wanneer het slachtoffer naar huis wil gaan, wordt zij achtervolgd en aangerand door Frans. Ook in de danszaal heeft de betichte gepoogd contact te leggen met het slachtoffer. Ze verklaart: “(…) Ik weigerde met hem te dansen omdat ik wist dat het maar een aardige man was. Op een gegeven oogenblik trok hij mij echter op den dansvloer en verplichtte mij alzoo van met hem te dansen.” [147]

In de drie andere zaken zijn dader en slachtoffer wel met elkaar omgegaan vooraleer het seksueel geweld plaatsvindt. In de zaak Gustaaf VG hebben het slachtoffer en haar vriendin met drie jongens heel wat herbergen bezocht. Voor Maria eindigt de avond echter in mineur. Het slachtoffer heeft enkel limonade gedronken, maar de betichte is hevig onder invloed van alcohol. In de zaak Camiel DC drinkt het slachtoffer een glas met tot dan toe vier onbekende jongens. Wanneer ze wil doorgaan, achtervolgt één van de jongens haar. Ook in de zaak ‘Jean C en Jozef DV’ heeft het slachtoffer de twee jongens op café leren kennen. Ze bekent dat ze zich vrijwillig door Jozef heeft laten gebruiken, maar dat Jean hun is gevolgd en haar verkracht heeft.

§ 5. Conclusie

In dit hoofdstuk heb ik getracht het profiel van de verdachten en slachtoffers, die de hoofdpersonages zijn van de 47 bestudeerde dossiers, in kaart te brengen.

Voor wat betreft de leeftijd valt op dat de leeftijdscategorie 16 tot 20 jaar bij zowel daders als slachtoffers het meest voorkomt. Bij de slachtoffers is deze dominantie wel veel manifester. De betichten zijn eerder verspreid over de verschillende leeftijdscategorieën. De meerderheid van de betichten en slachtoffers zijn alleenstaand, respectievelijk 76 en 78 procent. Heel wat verdachten en slachtoffers komen uit een bescheiden sociaal milieu. Bij de slachtoffers is er niemand die de lage klasse of lage middenklasse overstijgt. Bij de betichten zijn er een aantal uitzonderingen die tot de goede middenklasse behoren.

Deze gegevens krijgen pas betekenis wanneer de achterliggende maatschappelijke context in rekening wordt gebracht. Het feit dat er geen hooggeplaatste mannen verdacht worden van seksueel geweld moet gelinkt worden aan de aangiftebereidheid van het slachtoffer. Deze bereidheid zal immers veel lager zijn wanneer de dader tot de hoge sociale klasse behoort. Anderzijds is het ook mogelijk dat de juridische wereld veel waakzamer is ten aanzien van het doen en laten van de lagere sociale klasse terwijl voor de rijkere klasse vlugger een oogje wordt toegeknepen. Deze hypothese kadert in de theorie dat de “classe laborieuse” door de autoriteiten vaak vereenzelvigd wordt met de “classe dangereuse”.

We mogen eveneens niet vergeten dat het profiel van de betrokkenen beïnvloed wordt door hetgeen een maatschappij tolereert of resoluut afwijst. Geoffroy Le Clercq heeft er in zijn onderzoek op gewezen dat de tolerantie van de samenleving groter is wanneer een man een seksuele gewelddaad begaat tegen een meisje van ongeveer dezelfde leeftijd die ongehuwd is en uit een bescheiden sociaal milieu stamt. Dit is in overeenstemming met het profiel van de meeste slachtoffers uit de door mij bestudeerde dossiers. In veel gevallen beïnvloedt dit feit wellicht de dader bij de keuze van zijn slachtoffer. Andere aspecten die bij zijn keuze kunnen meespelen, zijn: de dader moet niet vrezen voor wraakacties van de echtgenoot en het slachtoffer is tevens een gemakkelijke prooi omwille van haar seksuele onervarenheid en de afwezigheid van een man aan haar zijde. Wanneer we het profiel van de dader nader bestuderen, blijkt dat gehuwde mannen een minderheid vormen. Dit heeft wellicht te maken met een doofpotproces dat veel vlugger in werking zal treden wanneer de man verantwoordelijk is voor de goede naam en het onderhoud van zijn gezin.

Uit mijn analyse blijkt dat een meerderheid van de betichten reeds in aanraking is gekomen met het gerecht. Bij de studie van de relatie tussen betichte en slachtoffer tenslotte werd duidelijk dat er in vele gevallen geen voorafgaande relatie bestond tussen dader en slachtoffer. In een aantal zaken is er wel sprake van seksueel machtsmisbruik aangezien de dader over een zekere macht ten aanzien van het slachtoffer beschikt. Er zijn slechts vijf zaken waarin dader en slachtoffer de avond van de feiten op dezelfde plaats uitgingen.

In een volgend hoofdstuk wil ik een blik werpen op de manier waarop de justitie in de 47 dossiers die ik bestudeerd heb, op de hoogte wordt gebracht van de feiten. Deze stap is heel cruciaal en noodzakelijk opdat het seksueel geweld ter kennis wordt gebracht aan de justitie en via de juridische werking ook aan de historische onderzoeker.

Hoofdstuk II: De justitie wordt ingelicht

§ 1. Inleiding

Vooraleer het gerechtelijk onderzoek van start gaat, moet de justitie op de hoogte gebracht worden van de feiten die zich hebben afgespeeld. Deze stap is dan ook van cruciaal belang voor mijn onderzoek. Niet al het seksueel geweld dat zich heeft voorgedaan, zal worden doorgegeven aan de juridische autoriteiten met als gevolg dat deze feiten voor de historicus in het duister blijven. Sommige slachtoffers zullen de angst niet kunnen overwinnen om alles te vertellen. Anderen zullen een andere ‘oplossing’ zoeken en buiten de juridische weg om, zelf stappen ondernemen om zo tot een onderlinge regeling te komen.

In een eerste paragraaf wil ik mij concentreren op de manier waarop de zaken die voor het gerecht zijn verschenen, van start zijn gegaan. De manier waarop seksueel geweld meegedeeld wordt aan de juridische autoriteiten zegt immers iets over de maatschappelijke omgang met het fenomeen. Daarnaast is het interessant na te gaan wanneer de feiten aan het licht komen. Wordt het voorval onmiddellijk publiek gemaakt of duurt het een hele poos vooraleer de feiten geopenbaard worden? Tenslotte wil ik in deze paragraaf ook een blik werpen op de actoren die een rol spelen in het bekend maken van de feiten. Wie neemt het initiatief en tot wie richt men zich?

            In een tweede paragraaf ga ik op zoek naar sporen van pogingen om tot een minnelijke schikking te komen. Vooraleer de justitie op de hoogte gebracht werd, is het immers mogelijk dat dader en slachtoffer eerst geprobeerd hebben de zaak zelf te klaren.

§ 2. De juridische neerslag van de daad

2.1. Het slachtoffer of een familielid dient klacht in

Op een totaal van 47 dossiers die ik bestudeerd heb, zijn er maar liefst 33 waarbij de klacht wordt ingediend door het slachtoffer zelf of een familielid van het slachtoffer. De aangifte door het slachtoffer of haar familie is dan ook de meest voorkomende manier waarop de justitie ingelicht wordt.

In onderstaande tabel geef ik een overzicht van de dossiers waarbij het slachtoffer zelf of een familielid van het slachtoffer klacht heeft ingediend. Ik heb tevens voor elk dossier genoteerd hoeveel dagen verlopen zijn tussen de daad en de klacht.

Tabel 11: Rechtzaken waarvan het gerecht op de hoogte werd gebracht
door een klacht van het slachtoffer zelf of een familielid.

In slechts zeven gevallen is het niet het slachtoffer in kwestie, maar wel een familielid dat klacht indient. Vijf keer wordt de klacht ingediend door de moeder, één keer door de vader en één keer door de broer van het slachtoffer. Het gaat dus altijd om dichte familie. In de meeste gevallen blijkt het gemakkelijker te zijn voor het slachtoffer de feiten te ‘bekennen’ aan de moeder dan aan de vader. Bovendien is het meestal de moeder die het slachtoffer vergezelt naar het politiebureel wanneer deze heeft besloten klacht in te dienen. Dit heeft wellicht te maken met een hechtere relatie tussen moeder en dochter. Het was vooral de moeder die instond voor het grootbrengen van de kinderen en het contact was dan ook intenser met de moeder. Bovendien zal het voor een slachtoffer van seksueel geweld ook ‘eenvoudiger’ zijn om alles aan een vrouw te vertellen aangezien deze zich beter kan inleven in de situatie.

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom in bepaalde gevallen het slachtoffer niet zelf klacht indient. De leeftijd van het slachtoffer speelt hierbij een belangrijke rol. De slachtoffers die niet zelf aangifte gedaan hebben, zijn nog betrekkelijk jong (tussen de 15 en 21 jaar). Ze wonen ook allemaal nog steeds in het ouderlijk huis.

Toch zien we in de tabel dat er ook heel jonge slachtoffers zelf de moed opbrengen om naar het politiekantoor te gaan. Waarom andere vrouwen dit niet kunnen, heeft wellicht te maken met de psychologische toestand van het slachtoffer. Angst en schaamte beletten haar vaak de juridische autoriteiten in te lichten. Een familielid neemt dan deze taak op zich. Soms is het voor het slachtoffer onmogelijk naar de politie te gaan omwille van haar fysieke toestand. In veel gevallen vertellen de strafdossiers ons waarom het slachtoffer niet zelf klacht indiende.

Het slachtoffer van de eerste zaak in 1890 lijdt aan een soort spierziekte waardoor ze zich enkel met behulp van een stoel kan voortbewegen. Dit verklaart waarom het de moeder is die zich naar het politiebureel begeeft. Het meisje wordt thuis verhoord.

De tweede zaak waar de moeder het initiatief neemt, betreft een vijftienjarig meisje dat heel duidelijk beangstigd is om de feiten bekend te maken. Ze verklaart: “Ik heb daar niets van aan mijne ouders gezegd omdat ik bevreesd was van hen slagen te zullen krijgen en ook omdat Frans S (de betichte) mij zoo stellig verboden had er aan iemand van te spreken.” [148] Het is opvallend dat het slachtoffer niet alleen bang is voor de dader, maar ook voor de reactie van haar ouders. Het meisje vreest wellicht dat ze zelf schuld draagt aan de feiten die haar zijn overkomen en denkt dat de ouders haar niet zullen begrijpen. Het schuldgevoel bij slachtoffers van seksueel geweld blijkt iets te zijn dat vooral voorkomt bij jonge slachtoffers die moeite hebben om een volwassene te beschuldigen. Wanneer de moeder bemerkt dat er iets aan de hand is met haar dochter, vraagt ze haar uit tot wanneer deze bekent dat ze al verschillende malen misbruikt is geweest door de dader in kwestie. De zaak Frans M in 1929 is vergelijkbaar met dit dossier. De moeder wordt ook pas na het onderhoren van haar dochter op de hoogte gesteld van de feiten die zich hebben voorgedaan.

Een andere zaak waarbij de moeder klacht indient, dateert uit 1913. Het slachtoffer heeft onmiddellijk na de feiten alles verteld aan haar moeder die besluit de politie in te lichten. In 1916 vond ik een ander dossier terug waarbij de moeder van het slachtoffer klacht indient. Het verschil met de vorige zaken is dat de dader hier de vader van het slachtoffer is. Het meisje durfde wellicht niet alleen te handelen en haar eigen vader beschuldigen. Ze verklaart dan ook: “Te lang heb ik uit vrees voor mijn vader gezwegen en ook tot medelijden voor mijne moeder (…)”.[149] Het is dan ook de moeder die de stap naar de politie aandurft. Zijzelf is al verschillende malen getuige geweest van de onzedelijke daden die haar man op haar dochter heeft gepleegd. Bovendien verklaart ze dat ze ook heel bang is van haar man omwille van de vele bedreigingen die hij uit. De laatste zaak is van dezelfde aard aangezien ook hier de dader de vader van het slachtoffer is. Zijn vrouw en dus de moeder van het slachtoffer is reeds overleden waardoor de oudere broer de beschermende rol op zich neemt en met zijn zus naar de politie stapt. Tenslotte is er nog het dossier waarbij de vader van het slachtoffer met een brief aan de procureur des Konings klacht indient. In deze brief verklaart de vader dat zijn dochter Elisa lange tijd het stilzwijgen heeft bewaard uit vrees voor haar ouders. Wanneer zij echter zwanger is, is ze genoodzaakt alles aan haar ouders te vertellen. De betichte Corneel wil de vader van het slachtoffer doen geloven dat zij aangerand is door een onbekende, maar hij gelooft hem niet en dient dan ook klacht in.

Concluderend kan ik stellen dat twee gemeenschappelijke kenmerken van de vrouwen die niet zelf klacht indienden hun jonge leeftijd is en het feit dat ze nog thuis wonen. In het eerste geval belet de fysieke toestand van het slachtoffer haar naar het politiebureel te gaan. In de andere gevallen blijkt de moeder, vader of broer begaan te zijn met het slachtoffer. Ze zijn verontwaardigd over datgene wat hun dochter of zus is overkomen en nemen dus zelf het  initiatief. Twee slachtoffers verklaren heel duidelijk beangstigd te zijn om hun relaas te vertellen. De slachtoffers die niet zelf aangifte doen, houden wellicht een groot schaamtegevoel over van hetgeen hun is overkomen.

Ik wil nog even stil staan bij het dossier Jaak S. Naar aanleiding van de klacht van Maria R zijn er nog twee andere meisjes die tegen de betichte getuigen. Het gaat om feiten die zich een jaar voordien hebben afgespeeld. Indien Maria niet de moed had om de justitie in te lichten, waren deze slachtoffers wellicht nooit met de feiten naar buiten getreden. Emma S verklaart dan ook: ‘Het is nu maar dat ik alles aan mijne ouders heb verteld na hetgeen er met Maria R voorgevallen was.’ [150] De twee andere slachtoffers voelden zich wellicht zekerder door de verklaring van Maria. Ze durfden niet zelf een zaak te starten, maar wanneer iemand anders deze lastige taak op zich nam, schoten ze in actie. Hierdoor wordt de betichte niet enkel beschuldigd van verkrachting van Maria, maar ook van aanslag op de eerbaarheid op Emma en openbare zedenschennis in het bijzijn van een minderjarig meisje. Dat de feiten zich reeds een jaar geleden hebben afgespeeld, maar dat de twee meisjes toch nog in staat zijn om alles behoorlijk nauwkeurig te vertellen, impliceert wellicht dat ze het hele voorval nog niet waren vergeten en dat ze het belangrijk vonden om uiteindelijk de feiten toch te ‘bekennen’.

Als we kijken naar de tijdsspanne tussen de daad en de aangifte ervan, valt meteen op dat het slachtoffer of de familie van het slachtoffer meestal niet lang wacht vooraleer ze de feiten aanklagen. In elf gevallen wordt de klacht nog dezelfde dag ingediend. In tien gevallen wordt niet dezelfde dag aangifte gedaan, maar wordt binnen de vijf dagen klacht ingediend. Wanneer het slachtoffer of haar familie besluit klacht in te dienen, voeren ze dus (bijna) onmiddellijk de daad bij het woord. Dit is volgens mij te verklaren door de wil de dader te bestraffen. De benadeelde partij wil zijn gelijk krijgen en daarom wacht men niet lang met het indienen van de klacht. Als men langer zou wachten, verkleint immers de geloofwaardigheid van de getuigenis. De kans om nog lichamelijke en andere tastbare sporen van de aanranding terug te vinden, wordt ook steeds kleiner naarmate de dagen verstrijken. Een korte tijdsspanne tussen de daad en de klacht betekent wellicht ook dat het slachtoffer zich niet te beschaamd voelt om de feiten bekend te maken. Als het slachtoffer onmiddellijk na het voorval naar een politiebureel stapt, getuigt dit van een grote vastberadenheid.

Twee dossiers onderscheiden zich van de andere zaken door de lange tijdsspanne tussen de daad en de klacht. In de zaak Joseph VI uit 1909 vraagt de politieman aan het slachtoffer waarom ze zo lang gewacht heeft om klacht in te dienen, in casu 17 dagen. Ze antwoordt: “Parce que V. I. en était arrivé jusqu’à dire que c’était moi même qui lui avait fait des propositions immorales.” [151] Het slachtoffer vreest dus dat de politie haar niet zal geloven omdat de betichte wou verklaren dat het zijzelf was die immorele voorstellen gedaan had. Het is pas wanneer de vrouw van de betichte een tijd later het slachtoffer beledigt en haar slaat dat er een klacht wordt ingediend. Ook in de zaak Jaak S heeft het slachtoffer 14 dagen gewacht vooraleer ze de feiten aan haar ouders bekend heeft. Doordat haar ouders opmerkten dat ze niet meer bij de betichte wou gaan en doordat ze er zo slecht uitzag, kon het slachtoffer niets anders dan te feiten te ‘bekennen’.

Tenslotte zijn er ook nog tien dossiers waarbij het slachtoffer reeds geruime tijd wordt lastig gevallen vooraleer ze klacht indient. Het meisje of de vrouw is dus meermaals slachtoffer geweest van seksueel geweld. We kunnen ons nu de vraag stellen hoe het komt dat het slachtoffer niet onmiddellijk na de eerste keer klacht indient. In zes van de tien gevallen is de dader de vader van het slachtoffer. Dit maakt het natuurlijk veel moeilijker voor het slachtoffer om naar de politie te stappen. Dat de feiten zich meermaals voordoen kan verklaard worden door het dagelijkse contact tussen dader en slachtoffer. Het gaat hier dus niet om een éénmalige ontmoeting. In een ander dossier is de dader de schoonbroer van het slachtoffer. Bovendien woont het slachtoffer met haar kinderen bij haar zus. Wanneer het slachtoffer ‘bekent’, betekent dit dat ze een andere woonst moet zoeken en de relatie met haar eigen zus op spel moet zetten. De vrouw verklaart dan ook: “Ik heb daarvan geen aangifte gedaan om de goede reden ik zonder woonst was en ik tevreden was dat mijne zuster mij had ingenomen.” [152] Tenslotte zijn er nog drie gevallen waarbij het slachtoffer aanvankelijk niet de moed heeft de feiten te ‘bekennen’. Wanneer de dader hun blijft lastig vallen, besluiten ze uiteindelijk toch over te gaan tot actie.

Het is duidelijk dat in al deze dossiers met een lange tijdsspanne tussen daad en klacht het slachtoffer angst had voor de gevolgen van haar stap naar de juridische autoriteit.

Tenslotte kon ik nagaan tot wie men zich richt wanneer men besluit klacht in te dienen. De meerderheid van de klachten wordt ingediend bij de politie, met name 64%. Daarnaast scoren ook de gendarmerie en de veldwachter goed. Slechts twee klachten worden ingediend bij de burgemeester en één brief is gericht aan de procureur des Konings. De meeste klachten verlopen dus mondeling. Het feit dat slechts één persoon klacht indient aan de hand van een brief gericht naar de procureur des Konings is veelbetekenend. Vele mensen hadden geen besef van de werking van het gerechtelijk apparaat. Politie, veldwachter, gendarmen en  burgemeester, die vaak de functie van politiecommissaris in zijn gemeente waarnam, waren voor de gewone mens de meest zichtbare vorm van een hogere juridische autoriteit. Deze personen waren verplicht de zaak door te spelen aan de procureur des Konings, maar wellicht zullen een aantal van hen aangestuurd hebben op een onderlinge regeling. Deze personen spelen dan in feite rechter in een gebied waar ze een zekere machtsfunctie uitoefenen. Hoe vaak er op aanraden van deze personen een minnelijke schikking werd uitgewerkt, blijft voor de historicus echter wel een raadsel.

2.2. Iemand van buitenaf maakt de feiten bekend

In 8 gevallen is de zaak gestart als gevolg van het handelen van één bepaald persoon. De zaken onderscheiden zich van de vorige dossiers doordat het slachtoffer of haar familie niet de stap naar de juridische autoriteiten heeft gezet. In vele gevallen was er de tijd niet toe aangezien reeds iemand anders de politie of veldwachter ingelicht had. De dossiers zijn ook niet het gevolg van het publiek gerucht aangezien er één persoon bewust gehandeld heeft.

In onderstaande tabel geef ik een overzicht van de dossiers waar iemand van buitenaf de daden bekend heeft gemaakt. Tevens deel ik mee tot welke instanties deze personen zich gericht hebben.

Tabel 12: Rechtzaken waarvan het gerecht op de hoogte werd gebracht
door een klacht van iemand van buitenaf.

Niet al deze dossiers kunnen echter over dezelfde kam gescheerd worden. De manier waarop de juridische instanties ingelicht worden, verschilt onderling.

Ten eerste zijn er een aantal dossiers waar een dorpsbewoner de politie, veldwachter of militairen verwittigt omdat hij of zij iets opgemerkt heeft dat niet pluis is. Ondanks het feit dat de melding van de feiten quasi gelijktijdig met het plaatsvinden van het voorval gebeurt, is er toch geen sprake van betrapping op heterdaad. Betrapping op heterdaad impliceert immers dat de juridische autoriteiten de feiten op het moment zelf waarnemen. In onderstaande dossiers wordt de justitie weliswaar onmiddellijk ingelicht, maar toch komen ze vaak pas na de daad ter plaatse. Ik heb vier dossiers teruggevonden die aan deze eigenschappen voldoen. In de zaak Antoine C wordt een politieagent ’s nachts opgetrommeld door een inwoner van het huis waar de feiten zich voordoen. De persoon meldt dat niemand in het gebouw kan slapen omdat de nachtrust verstoord wordt. De agent begeeft zich vervolgens naar het gebouw waar hij het slachtoffer aantreft die verklaart dat zij werd lastig gevallen door Antoine. Zowel de betichte als het slachtoffer worden meegenomen naar het politiebureel waar een proces-verbaal wordt opgesteld. In de zaak Pierre DJ en Victor S uit 1891 is het een leurder met smoutebollen die een militair verwittigt. Hij zegt dat hij zelf niet gezien heeft wat er gebeurd is en dat hij het enkel heeft horen zeggen. Het is merkwaardig dat in deze zaak de naam van degene die de zaak bekend maakt, wordt prijsgegeven. In alle andere gevallen wordt de identiteit van de ‘verklikker’ geheim gehouden om deze persoon geen moeilijkheden te berokkenen. Het is niet duidelijk waarom hier de naam van de persoon die aangifte doet wel wordt vermeld. De aanklager vreest blijkbaar ook voor de gevolgen van zijn aangifte aangezien iemand verklaart: “Volgens hetgeen Victor S mij gezegd heeft, heeft die jongen hem zijne spijt uitgedrukt die klacht gedaan te hebben, en hem gezegd dat hij bereid was voor hem te getuigen, al moest hij valsch toonen.”[153] Hieruit kunnen we afleiden dat het not done was om zich te bemoeien met andermans zaken. Iemand die dat wel deed, had er alle voordeel bij zijn identiteit geheim te houden omdat de afrekening anders wel eens zou kunnen volgen. In deze zaak is om onbekende reden de naam van de aanklager wel bekend geraakt. Deze persoon voelt zich daardoor niet meer veilig en drukt dan ook zijn spijt uit tegenover de betichte. In de zaak Gustaaf VG verwittigt een onbekend persoon ’s nachts twee politieagenten omdat hij een vrouw om hulp heeft horen roepen. De getuige heeft eveneens bemerkt dat zij in tegenwoordigheid was van een manspersoon. In de zaak Ferdinand C verwittigt een onbekend persoon de veldwachter omdat hij gezien heeft dat een persoon het huis van het slachtoffer is binnengedrongen.

            Het is voor de onderzoeker onmogelijk te achterhalen of het slachtoffer of een familielid van het slachtoffer zelf de stap naar de juridische autoriteiten zou gezet hebben indien iemand anders dat niet voor hun had gedaan.

Daarnaast zijn er een aantal zaken waar de juridische autoriteiten worden ingelicht nadat de feiten zich hebben afgespeeld, maar waarbij het voorval reeds vlug is uitgelekt. De persoon die het meldt aan de politie of veldwachter weet dan ook reeds veel preciezer wat er gebeurd is. Het gaat niet meer om de melding van iets verdachts, maar wel om de melding van een aanranding. Aan deze criteria beantwoorden drie dossiers die ik in mijn onderzoeksperiode heb teruggevonden. De zaak Jozef DW wordt door de veldwachter aan het licht gebracht. Hij verklaart dat er die dag een aanslag op de eerbaarheid heeft plaatsgevonden op Julia S. De agenten starten een onderzoek. De zaak ‘Adriaan R en Jan Baptist G’ wordt bekendgemaakt door een onbekend persoon die aan de politie vertelt dat er een meisje verkracht is geweest. Deze persoon openbaart de feiten nog dezelfde dag dat de daad is voorgevallen. In de zaak ‘Jozef DV en Jean C’ wordt de veldwachter door de gendarmerie verwittigd van de aanranding die heeft plaatsgehad. Ik heb niet kunnen achterhalen hoeveel tijd er verstreken is tussen de daad en de ter kennisgeving door de gendarmerie aan de veldwachter.

Ook wat betreft deze dossiers is het moeilijk te achterhalen of het slachtoffer eventueel zelf initiatief zou genomen hebben om de justitie in te lichten. De daad heeft weliswaar reeds plaatsgehad en het slachtoffer is dus niet rechtstreeks van de plaats van het misdrijf naar de politie gestapt, maar we hebben reeds vastgesteld dat slachtoffers soms enkele dagen wachten vooraleer ze dan toch naar het politiekantoor gaan.

De zaak Jaak VC is uniek. De politieagenten ontvangen op dezelfde dag zowel een klacht van het slachtoffer als een brief van een onbekend persoon. Deze laatste wil met de brief de aandacht trekken op de schandelijke feiten die zich in een gezin voordoen. Indien er geen klacht was gekomen, zouden het slachtoffer en de betichte binnen de kortste keren de politie over de vloer gekregen hebben. Als gevolg van deze specifieke situatie vermeld ik dit dossier tweemaal. Zowel in een vorig punt waarbij het ging om het indienen van een klacht door het slachtoffer zelf of haar familie als hier. Hieronder vindt u een transcriptie van de brief.[154]

Antwerpen, zes april 1911.

Geachte heer commissaris,

Ik kom uwe aandacht trekken op het volgende schandelijk feit. In de (adres), woont VC die sinds enige maanden weduwnaar is, met 5 minderjarige kinderen. Deze persoon is genoeg gekend als een doorslechte kerel voor zijn kinderen en dit blijkt te meer daar hij dinsdagavond rond 9 ure thuiskomende, zijn veertienjarig dochtertje deed naar beneden komen en het dan op een onredelijke wijze mishandelde. Dit zijn voor mij geene menschen meer, en daarom is het ook geachte heer dat ik u van dit feit verwittigd heb zodat gij in deze schandelijke zaak een onderzoek zult instellen. De geburen weten daar meer inlichtingen van te geven, want mij is maar toevallig uit goede bron te weten gekomen.

Een medelijdend persoon.

De zaak August VE onderscheidt zich van de vorige dossiers omdat in deze zaak de zus van het slachtoffer de veldwachter verwittigt. Hoewel het hier dus om familie van het slachtoffer gaat, moet het toch anders geïnterpreteerd worden dan deze zaken waarbij een familielid van het slachtoffer klacht indient. De zus vergezelt het slachtoffer op de weg waar zij wordt aangerand. Ze loopt weg en gaat onmiddellijk de hulp inroepen van onder andere de veldwachter.

2.3. Betrapping op heterdaad

Ik heb 3 dossiers teruggevonden waar politieagenten de feiten vernemen terwijl ze dienst hebben.

In de zaak ‘André R, Louis V en Jacques M’ bemerken twee politieagenten op hun nachtronde dat een viertal kerels de vlucht nemen van zodra zij naderen. Ze houden er drie aan en ze nemen ook het meisje dat verklaart aangerand te zijn, mee naar het politiebureel.

In de zaak René DM slaan twee politieagenten vanuit de deuropening de verkrachting van een vrouw gade. Het is pas wanneer de betichte een lamp omverstoot en de houten loods bijna in brand schiet dat de twee agenten ingrijpen. Dat de agenten niet vroeger ingrijpen, heeft te maken met de erg bedronken toestand van de vrouw waardoor ze zich niet zichtbaar heeft verzet. De vrouw zelf herinnert zich immers niets meer van de feiten omdat ze teveel gedronken had. De politieagenten nemen enkel de vrouw mee naar het politiebureel tot wanneer ze terug nuchter is. René heeft de twee agenten 11,85 frank gegeven om de zaak zonder gevolg te laten. Hij zei: “Steekt die vrouw in den bak totdat zij nuchter is en spreekt van mij niet.” De agenten doen in feite wat de dader hen beveelt. Het is pas de volgende dag dat zij er met hun officier over spreken die hen dan beveelt René op te pakken wat vervolgens ook gebeurt.

In de zaak Pieter F tenslotte merkt een politieagent op klaarlichte dag een samenscholing op. Het slachtoffer, een zwakzinnige vrouw, ligt nog steeds in het gras, maar de dader is reeds weg. Het zijn vooral kinderen en enkele vrouwen die de feiten aanschouwd hebben. Eén vrouw roept dat zij de politie gaat verwittigen waarop de dader wegloopt. Op dit moment komt de politieman aan. 

Opvallend is wel dat de agenten steeds net te laat komen. In geen enkel geval hebben ze het slachtoffer nog kunnen redden van de onzedelijke feiten die op haar gepleegd zijn. In de drie zaken wordt het slachtoffer mee naar het politiebureel genomen. In de eerste zaak worden ook drie daders gevat. In de tweede zaak lijken de agenten eerder aan de kant van de dader te staan. In de zaak Pieter F tenslotte komt de politieagent net te laat om de betichte nog te kunnen spreken hoewel hij hem wel ziet weglopen en even later oppakt.

Het feit dat ik op een totaal van 47 dossiers slechts drie dossiers heb teruggevonden waar de politie onmiddellijk of toch bijna onmiddellijk ter plaatse is zonder verwittigd te zijn door iemand, is veelbetekenend. Seksueel geweld gebeurt meestal op afgelegen of private plaatsen waar de aanwezigheid van de politie nihil is. Een eventuele onderbemanning van de politiediensten kan ook een verklaring zijn voor het feit dat het enkel heel toevallig is dat een agent getuige is van seksueel geweld.

We kunnen niet achterhalen of in deze zaken de slachtoffers of hun familie zelf klacht zouden  ingediend hebben indien de juridische instanties het voorval niet hadden waargenomen.

2.4. Het publiek gerucht

Ik heb 2 dossiers teruggevonden waarbij de juridische instanties op de hoogte gebracht worden door het publiek gerucht. Met publiek gerucht bedoelt men de vele praatjes die over het seksueel geweld de ronde doen. Het is pas wanneer dit publiek gerucht duidelijk aan de oppervlakte komt in de gemeente of stad dat de kans bestaat dat de politie, veldwachter of burgemeester deze roddels opvangen. Wanneer deze laatsten dergelijke feiten vernemen, zijn zij verplicht een onderzoek te starten.

De zaak Petrus G. is wellicht aan het licht gekomen door het publiek gerucht. De politie schrijft in het begin van het proces-verbaal: ‘Vernemende dat Petrus G. zich plichtig maakte aan aanslagen op de eerbaarheid van minderjarige meisjes, stellen wij een onderzoek in en onderhooren (…)’.[155] Het is pas op 9 juli 1916 dat het proces van start gaat. De feiten hebben zich nochtans reeds een tijd geleden voorgedaan, met name in oktober, november of december van 1915 en in januari of februari van 1916. De betichte heeft twee dienstmeisjes die in zijn herberg werkten,  aangerand. Eén ervan was nog geen zestien jaar, het andere slachtoffer wel.

Ook de zaak Petrus B is door het publiek gerucht aan de oren gekomen van de politie. In het proces-verbaal las ik: ‘Wij (...) verzekeren vernomen te hebben dat er eene aanranding had plaats gehad. Zoo begeven wij ons op inlichtingen en onderhooren (...)’[156] In deze zaak heeft het publiek gerucht reeds daags na de feiten de politie bereikt.

Wanneer een zaak pas door een sterk publiek gerucht geopenbaard wordt, kan men met vrij grote zekerheid stellen dat het slachtoffer en haar familie niet van plan waren de daad aan te klagen. Zeker in het eerste geval met een grote tijdsspanne tussen de feiten en de start van het onderzoek. Er wordt in de dossiers niet duidelijk gemaakt wie nu precies de feiten heeft doorverteld aan de politie. De identiteit van deze persoon wordt bewust niet bekendgemaakt aangezien het niet door alle mensen in dank werd afgenomen dat de justitie op de hoogte was.

Tenslotte wil ik ook nog vermelden dat het in een aantal gevallen mogelijk is dat het slachtoffer of haar familie zich genoodzaakt voelt het seksueel geweld aan te klagen wegens de vele geruchten die daaromtrent de ronde doen.

2.5. ‘Betichte’ dient als eerste klacht in

Tenslotte heb ik ook een nogal merkwaardig dossier teruggevonden. In de zaak Adhemar C. uit 1892 is het de ‘dader’ zelf die een klacht indient tegen het ‘slachtoffer’. Op twee juni 1890 dient Adhemar een klacht in tegen Florentina N. voor “in eene openbare plaats met kwaad inzicht C. Adhemar eene bepaalde daad aangetijgd te hebben die van aard is zijn eer te krenken of hem aan de openbare verachting bloot te stellen of ten minste beleedigende woorden uitgesproken tegen den zelven.” [157] Adhemar verklaart: “Gisteren namiddag ben ik achtervolgd geweest door de genaamde N. Florentina  (…) Ze zegde: “Stuk apotheker, beziet uw jong. Ge kreveert van honger, maar nu hebt gij eene vrouwe gevonden die geld heeft.” Daarna toonde zij een doosje inhoudende pillen en riep: “Dat is een avorterend middel dat ge mij hebt doen gebruiken, maar die niet gelukt is.” Nadat Florentina onderhoord wordt, doet de Procureur het volgende opmerken: “Il y aura lieu de remarquer que la femme N. est en réalité la victime du plaignant C.” De rollen worden nu omgekeerd en de volgende dag wordt Adhemar zelf verhoord.

Op die manier komt het hele proces op gang. Het is duidelijk dat Florentina niet van plan was klacht in te dienen tegen Adhemar wegens seksueel geweld en dat het enkel via een omweg is dat alles publiek wordt gemaakt.

§ 3. De infrajudiciële conflictoplossing

De stap naar de ‘juridische wereld’ is voor het slachtoffer en haar familiale omgeving niet altijd evident. Slachtoffers van seksueel geweld voelen zich vaak beschaamd over hetgeen hen  is overkomen. De drempel om het hele relaas te vertellen aan vaak weinig meevoelende politieagenten is voor vele slachtoffers dan ook te hoog.

Dit is uiteraard een goede zaak voor de dader die er veel voor over heeft om niet voor de rechtbank te moeten verschijnen. Een onderlinge regeling is dan ook een reddingsoperatie ten voordele van de dader. Een onderlinge regeling of een minnelijke schikking betekent dat de partijen samen een scenario uitdokteren om het kwade dat is geschied te compenseren zodat er een einde wordt gesteld aan de hele zaak. Vaak gaat het hierbij om een financiële compensatie. De familie van de dader zal hem meestal steunen bij het uitwerken van een onderlinge regeling want een mogelijke veroordeling betekent niet enkel een grote schande en vlek op de naam van de familie, het betekent eveneens het verlies van een belangrijk loon en dus de eventuele ondergang van het gezin. Ook de familie van het slachtoffer kan bereid zijn tot een onderlinge oplossing. Vaak wil de familie het voorval vlug vergeten omdat ook zij  met een schaamtegevoel geconfronteerd worden. Het eergevoel van de familie wint het dan ook regelmatig van de rechtvaardigheid. Bovendien is een rechtzaak duur en indien de klaagster het proces verliest, moet zij of haar familie de kosten van het proces betalen. Het is ook mogelijk dat een zekere onverschilligheid van de familie van het slachtoffer voor hetgeen gebeurd is, een infrajudiciële conflictbemiddeling tot gevolg heeft.

De historische onderzoeker zit nu met het probleem dat de onderlinge regeling in principe geen sporen nalaat in de bronnen. Een minnelijke schikking betekent immers dat het raderwerk van de justitie niet in gang wordt gezet. Het is dan ook onmogelijk te achterhalen hoe vaak zo een onderlinge regeling werd uitgewerkt.

Tot mijn groot historisch geluk heb ik in enkele dossiers toch sporen teruggevonden van pogingen om tot een onderlinge regeling te komen. We mogen wel niet uit het oog verliezen dat in deze gevallen de regeling op een sisser is uitgedraaid, anders was de zaak nooit voor de correctionele rechtbank van Antwerpen geraakt. Niettemin geeft het de onderzoeker de mogelijkheid een glimp op te vangen van een praktijk die waarschijnlijk veel voorkomend was.

In de zaak Victor VB vond ik een duidelijk spoor terug van een poging tot infrajudiciële conflictbemiddeling.[158] Het meisje Emilia dat bij het gezin VB in dienst is, verklaart dat na de feiten de betichte en zijn echtgenote haar vragen geen gevolg te geven aan het voorval. “Ik heb een dépêche ontvangen geteekend door VB waarin deze mij verzocht bij hem te komen. Daarna is madame gekomen om mij te verzoeken bij hen te komen. Zij hebben mij gevraagd de zaak zoo te laten, maar ik heb gezegd: “neen, neen, dat proces moet voortgaan”.” Het telegram is bij het dossier gevoegd. Er staat volgende boodschap van Victor op: “Gelief zoo goed te zijn dezen namiddag te huis te komen uur dat gij verkiest.” Emilia was echter duidelijk niet van plan het aanbod te aanvaarden en ze wou dat het proces doorging.

Ook in de zaak Emiel B uit 1909 heeft de betichte gepoogd een onderlinge regeling uit te werken om zo aan de klauwen van de justitie te ontsnappen. Emiel is immers bij de vrouw waar Philomena als dienstmeid werkt, gegaan met de volgende boodschap: “Ik ben nog niet aan haren bil geweest, maar om alle schande te vermijden, zou ik haar 200 frank willen geven in geval zij het zoo liet.” [159]

In de zaak Joseph S kan de onderzoeker tussen de regels door achterhalen dat de familie van het slachtoffer openstond voor een eventuele onderlinge regeling.[160] Het slachtoffer verklaart immers dat haar moeder naar de vrouw van de betichte is gegaan om alles te vertellen. Deze wou echter niet geloven dat haar man zich schuldig gemaakt had aan seksueel geweld. De moeder van het slachtoffer kon dan ook niets anders doen dan via de juridische weg te ijveren voor een compensatie. Indien de vrouw van de betichte de aantijging had geloofd, was er misschien wel een onderlinge regeling gekomen. Het feit dat de moeder eerst naar de familie van de betichte stapt in plaats van naar het politiebureel is hoe dan ook veelzeggend.

Ook in de zaak Frans M was de moeder van het slachtoffer eerst niet van plan een klacht in te dienen.[161] In plaats van naar de politie te gaan om een proces-verbaal op te stellen, begeeft ze zich naar de familie van de jongen die haar dochter heeft aangerand. De moeder van de betichte verklaart aan de moeder van het slachtoffer het volgende: “Als hij er iets moest aan vuil gemaakt hebben, dan moet hij het maar door te trouwen weer proper maken. Houdt het stil madame en als er iets aan scheelt dan zullen wij er voor zorgen.” Nadat de moeder een tweede gesprek heeft met haar dochter waaruit blijkt dat de betichte haar heel erg bedreigd heeft, verandert ze van gedacht en dient ze toch nog klacht in.

§ 4. Conclusie

In dit hoofdstuk heb ik een blik geworpen op de manier waarop de justitie op de hoogte gebracht wordt van het seksueel geweld dat zich in een samenleving voordoet. De manier waarop dit gebeurt, verraadt immers reeds gedeeltelijk hoe men met een fenomeen als seksueel geweld omgaat.

In de dossiers die ik bestudeerd heb, zijn zes verschillende manieren om de justitie op de hoogte te brengen van het seksueel geweld aan bod gekomen. In vele gevallen neemt het slachtoffer zelf het heft in handen en doet ze aangifte van hetgeen haar is overkomen. Deze vaststelling, gecombineerd met het feit dat de tijdsspanne tussen het seksueel delict en de aangifte vaak heel miniem is, doet mij besluiten dat een aantal slachtoffers niet twijfelen aan het schuldig zijn van de dader en vastbesloten zijn het seksueel geweld strafrechtelijk te vervolgen. Deze conclusie moet echter onmiddellijk genuanceerd worden en dit omwille van twee redenen. Ten eerste mogen we nooit uit het oog verliezen dat vele seksuele gewelddaden nooit aangegeven worden waardoor er een aanzienlijk dark number bestaat. Ten tweede is uit een aantal dossiers ook gebleken dat het slachtoffer zeker niet altijd over de nodige moed beschikt zelf de stap naar de justitie te zetten. Een familielid moet in vele gevallen aandringen vooraleer deze stap gezet wordt. In een aantal gevallen is het herhaaldelijk lastigvallen door de betichte in kwestie noodzakelijk opdat het slachtoffer uiteindelijk toch breekt met haar stilzwijgen. Verder zien we ook dat verklikking of een publiek gerucht verantwoordelijk kunnen zijn voor het inlichten van de justitie. In een aantal van deze gevallen zou het slachtoffer niet zelf de stap naar de juridische autoriteiten gezet hebben. In een gering aantal zaken is het de politie zelf die als het ware op de feiten ‘botst’. Uit deze zaken kan ik niet afleiden of het slachtoffer zelf aangifte gedaan zou hebben.

Uit de getuigenissen kan men vaak afleiden dat het slachtoffer bevreesd is haar verhaal te doen. De vrees voor onbegrip, ongeloof, een schandaal of financiële gevolgen zal het slachtoffer regelmatig isoleren in een kooi van stilzwijgen.

Iedere gemeenschap beschikt over haar eigen gewoontes, normen en waarden. Het is dan ook mogelijk dat de leden van de gemeenschap op een eigengereide manier de zaak afhandelen en de justitie buiten spel plaatsen. Dankzij de getuigenissen van de betrokkenen kunnen we ook in de gerechtelijke strafdossiers sporen van een poging om tot een infrajudiciële conflictbemiddeling te komen, ontdekken. Deze sporen zijn symptomatisch voor een praktijk die waarschijnlijk veelvuldig voorkwam. De stap naar de justitie en het bekend maken van een delicate zaak, zoals seksueel geweld, is immers zowel voor de dader als voor het slachtoffer niet altijd een voordelige zaak. Ik kom hier in het zesde hoofdstuk van dit deel nog op terug.

In een volgend hoofdstuk wil ik focussen op de dossiers buitenvervolgingstelling of met andere woorden de geseponeerde zaken. Vaak zullen de feiten wel ter kennis worden gebracht aan de justitie, maar dit is echter geen garantie dat het dossier ook tot een vonnis leidt. Opdat het gerechtelijk apparaat niet overbelast zou worden, wordt er immers aan heel wat zaken geen verder gevolg gegeven. Welke motieven een rol spelen voor het seponeren van dossiers met betrekking tot seksueel geweld wil ik nu onderzoeken.

Hoofdstuk III : Dossiers buitenvervolgingstelling

§ 1. Inleiding

Geseponeerde zaken betreffen zaken die men opgestart heeft, maar op een bepaald moment tijdens het onderzoek omwille van één of andere reden heeft stopgezet. “Het openbaar ministerie (de procureur des Konings) beslist of het een strafvervolging instelt, dan wel of het afziet van vervolging (seponering). Van vervolging wordt bijvoorbeeld afgezien indien in de loop van het onderzoek de dader niet werd gevonden, indien de dader(s) wel geïdentificeerd werd(en), maar het parket de vervolging niet opportuun acht (bij weinig ernstige feiten bijvoorbeeld) of indien de dader met een minnelijke schikking akkoord ging.” [162]

Het leek me dan ook interessant na te gaan wat de motieven waren om een bepaald dossier inzake seksueel geweld stop te zetten. Deze dossiers werden geseponeerd en kregen de term ‘non lieu’ mee aangezien er nooit een vonnis uit voortvloeide. Deze zaken vindt men dan ook niet terug in de vonnisboeken. Ik wil opmerken dat de reden voor het seponeren van een zaak ook in de notitieregisters wordt bijgehouden. Deze registers geven een overzicht van alle zaken die de procureur des Konings ter kennis worden gebracht. In deze bron wordt echter enkel heel kort vermeld waarom de zaak geseponeerd werd. Omwille van de kwalitatieve invalshoek van mijn thesis heb ik ervoor geopteerd de dossiers zelf te raadplegen aangezien zij mij, zij het op geen statistische manier, meer gegevens verstrekken inzake de aard van de zaak en de motieven om de zaak te seponeren. Ik wil hier nog bij opmerken dat het niet evident is een eenduidige strategie van het parket bloot te leggen. Dit is een probleem wanneer men de seponeringspolitiek louter kwantitatief zou gaan benaderen. Men mag echter nooit uit het oog verliezen dat “(…) le parquet n’est pas un ensemble de choses qui s’exhibent mais un groupe de personnes qui agissent.” [163]

                   In totaal heb ik 22 geseponeerde zaken uit mijn onderzoeksperiode onder de loep genomen.[164] Een belangrijke opmerking is het feit dat ik voor deze dossiers mijn invalshoek verruimd heb. Ik bedoel hiermee dat ik niet enkel zaken met betrekking tot seksueel geweld ten aanzien van ‘volwassen’ vrouwen bestudeerd heb. Ook geseponeerde dossiers waarbij het slachtoffer nog een kind of van het mannelijk geslacht was, heb ik in dit hoofdstuk in rekening gebracht. Ik heb deze kleine koerswijziging uitgevoerd omdat het aantal dossiers van buitenvervolgingstelling anders te klein zou zijn en ook om een blikverruiming te bewerkstelligen.

                   In een eerste paragraaf wil ik stilstaan bij de motieven die worden aangehaald om een dossier inzake seksueel geweld te seponeren. In een tweede paragraaf wil ik terugkomen op één van die motieven, met name het medisch en psychiatrisch onderzoek van de betichte om te achterhalen of deze wel verantwoordelijk is voor zijn daden. Deze onderzoeken duiken in de dossiers op vanaf 1926 en zijn getekend door de nieuwe ideeën inzake criminaliteit van Lombroso en navolgers.

§ 2. Motieven voor het seponeren van een dossier

2.1. Krankzinnigheid

Een aantal dossiers worden op een dood spoor gezet wanneer het resultaat van het medisch en psychiatrisch verslag van de deskundige in kwestie bekend wordt gemaakt. Wanneer uit het onderzoek blijkt dat de verdachte op het ogenblik der feiten krankzinnig was of met andere woorden gedwongen werd door een macht waaraan hij niet heeft kunnen weerstaan, is er geen reden tot vervolging.

In mei 1926 wordt Jan Felix, een fabrieksarbeider, ervan beschuldigd een aanranding van de eerbaarheid op Louiza te hebben gepleegd en zich tevens schuldig gemaakt te hebben aan openbare zedenschennis. Het onderzoek wordt echter stopgezet door de resultaten van het medisch en psychiatrisch verslag van Dr. Meeus die besluit: “V. Jean Félix est un dégénéré, débile mental et épileptique. Il n’est pas responsable des délits qui lui sont reprochés.” [165]

In oktober 1926 wordt Frans Jozef, een herbergier en diamantslijper, ervan beschuldigd Louisa verkracht te hebben. Het dossier wordt echter geseponeerd na de bekendmaking van het resultaat van het medisch en psychiatrisch verslag van Dr. R. Nyssen. Zijn conclusie luidt: “M. Frans est un dégénéré hyperémotif et épileptique. S’il peut être prouvé qu’il s’est rendu coupable de viol, celui-ci ne peut s’être effectué que dans un état d’inconscience complète. Dans ce cas M. doit être considéré comme irresponsable et dangereux pour son entourage; et dans ce cas aussi il doit être confié à un institut pour malades mentaux.” [166]

Francesco wordt in januari 1927 beschuldigd van aanranding van de eerbaarheid op Jozef, een jongen van zestien jaar, en tevens van openbare zedenschennis.[167] De feiten hebben zich afgespeeld op een schip waar de betichte de functie van zeeofficier uitoefende en het slachtoffer een cadet was. De klacht wordt ingediend door de gezagvoerder van het Belgisch schip “SS Livonier”. De voltallige bemanning heeft de liefkozingen van Francesco  opgemerkt. De kapitein betrapt Francesco en Jozef op een nacht samen in bed, allebei naakt en met een erectie. Jozef verklaart dat hij aanvankelijk een goede band had met Francesco en dat het pas later is dat deze hem onzedelijke voorstellen deed. “(…) Plus tard il se met à commettre sur moi des actes d’homosexualité (…). Je réfusait, mais il me menaça de faire sur moi un mauvais rapport au capitain.” Het is dus duidelijk dat Francesco misbruik maakte van zijn hooggeplaatste positie om Jozef het zwijgen op te leggen. Francesco ontkent echter alle aantijgingen en beweert dat de kapitein hem niet kan luchten en dat hij daarom die klacht indient.

Het dossier wordt echter geseponeerd aangezien Dr. Meeus verklaart dat de betichte krankzinnig is. Omdat het nogal verwonderlijk is dat een zeeofficier (eerste stuurman) krankzinnig is, wil ik hier het dossier van Dr. Meeus nader toelichten. Francesco probeert duidelijk te maken dat hij nogal in de war was op het schip. Hij verklaart het volgende: “Ah monsieur le docteur, je ne sais pas, mais pendant tout le temps, j’étais comme perdu. Je ne puis pas m’expliquer ces affaires. (…) Je me sens troublé.’’ Dr. Meeus concludeert dan ook: ‘ ‘‘(...) Les actes honteux peuvent donc avoir été commis pendant une période de trouble émotif morbide. Mais même, n’ en serait-il pas ainsi nous nous trouvons en tout cas devant un individu dont le cerveau fut originairement mal constitué. (…)M. Francesco est un dégénéré psychopathe. Il n’est pas responsable des actes qui lui sont reprochés.’’

Het is niet onmogelijk dat men door de betichte krankzinnig te verklaren, hem in feite wou redden van een schaamtelijke gerechtelijke procedure inzake homoseksualiteit en een eventuele veroordeling. Er zou dus sprake zijn van een klasse-justitie. Een onderzoek van Jongman en Smale heeft aangetoond dat de sociale klasse van de verdachte een invloed heeft op de beslissing om hem al dan niet buitenvervolging te stellen. Men mag daaruit evenwel niet concluderen dat de sociale achtergrond het belangrijkste criterium is om een zaak al dan niet te seponeren. Jongman en Smale stellen voor om van prognose-justitie te spreken in plaats van klasse-justitie. Daarmee bedoelen ze dat het parket zich waarschijnlijk wel zal laten leiden door impliciete of geëxpliciteerde prognoses omtrent het later te verwachten gedrag van de verdachte. In die prognose zullen volgens hun secundaire klasse-kenmerken als houding, spraak, buurt, gezin en dergelijke ongetwijfeld een rol spelen.[168]

In mei 1927 wordt ook een zekere Frans, een werkman, ervan beticht een aanranding van de eerbaarheid gepleegd te hebben op twee meisjes van 9 en 10 jaar. Het dossier wordt echter om dezelfde reden geseponeerd. Dr. Nyssen stelt immers: “R. Frans est atteint de débilité intellectuelle et morale. (…) Il n’est pas capable de saisir convenablement la portée des actes qui lui sont reprochés.” [169]

In augustus 1927 wordt Constant beschuldigd van aanranding van de eerbaarheid met geweld  op Celina. Constant, magazijnier en 41 jaar, is de halfbroer van Celina. Celina, een fabrieksarbeidster van 28 jaar, verklaart dat hij haar voortdurend mishandelt en poogt te gebruiken. Het onderzoek van Dr. Nyssen toont echter aan dat Celina krankzinnig is. De dokter concludeert: “Céline S. est une dégénérée mentale, à déficit intellectuel et moral prononcé, hystérique, érotique et perverse. Elle est incapable de saisir les conséquences des accusations qu’elle émet à l’adresse de son frère, T. Constant. En raison de ses troubles de l’intelligence et de l’affectivité autant qu’en raison de son tempérament hystérique et de ses tendances probables au mensonges, il y a lieu de n’avoir qu’une confiance très limitée dans les accusations qu’elle a émises.” [170]

De rollen worden in deze zaak in feite omgekeerd. In plaats van de betichte onverantwoordelijk te verklaren wegens zijn (tijdelijke) krankzinnigheid, wordt er geen geloof gehecht aan de verklaringen van het slachtoffer omwille van de overtuiging dat ze niet goed bij haar verstand is.

In juli 1929 wordt Henricus, een spoorwegbediende, beticht verscheidene malen Virginie te hebben verkracht. De klacht werd ingediend door de vader van het slachtoffer die verklaart dat zijn dochter zwanger is van de betichte. Hij verklaart eveneens dat de betichte die feiten reeds vroeger heeft gepleegd, maar dat zijn straf toen werd kwijtgescholden omdat hij niet verantwoordelijk was. Hij besluit: “Ongelukkig werd deze krankzinnige mensch in vrijheid gelaten. (…) In de hoop dat gij deze viezen kerel zoo haast mogelijk onschadelijk zult maken (…).” [171] De geschiedenis herhaalt zich echter want Dokter Meeus stelt vast dat de betichte krankzinnig was op het ogenblik van de feiten waardoor hij dus niet verantwoordelijk is voor de feiten die hem ten laste worden gelegd. Hij moet wel opgesloten worden “dans l’intéret de la société”.

2.2. Voor de lieve vree…

Een tweede belangrijke reden voor het seponeren van een dossier is het feit dat de persoon die aangifte gedaan heeft, deze stap ongedaan maakt en de klacht intrekt. Daardoor wordt er een einde gesteld aan het onderzoek.

In juni 1926 wordt Antoon ervan beschuldigd zijn wettige dochter, de zestienjarige Anna, aangerand te hebben. De aanranding van de eerbaarheid zou geen eenmalige gebeurtenis geweest zijn, maar zou in de loop van de laatste twee jaar regelmatig plaats gehad hebben. De vader in kwestie ontkent de feiten waarvan hij verdacht wordt.

Antoon is reeds twintig keer veroordeeld waaronder één keer voor verkrachting. Het onderzoek wordt echter stopgezet wanneer de vrouw van Antoon en Anna de klacht intrekken. De vrouw verklaart: “(…) Eensklaps begon Anna te wenen en zegde: ‘Oh, moeder, vader is onschuldig. Ik heb alles uitgevonden omdat vader u sloeg.’ (…) Ik herhaal u dat mijne dochter Anna losbollig is. Zij is gansch onverschillig van hetgeen er voorgevallen is. Mijn man gedraagt zich goed en heeft mij beloofd zich nooit meer te bedrinken.” [172]

Het meisje verklaart op haar beurt: “Ik heb vader valsch beschuldigd. Vader heeft mij nooit aangeraakt.”

De kans dat de dochter inderdaad alles heeft uitgevonden om zich te wreken op het slecht gedrag van haar vader ten aanzien van haar moeder, lijkt me eerder klein. Getuigen dat men seksueel misbruikt is door de eigen vader is immers niet gemakkelijk en schept veel angst en schaamte. Wellicht was in dit dossier de machtspositie van het gezinshoofd te sterk waardoor moeder en dochter de stap naar de juridische autoriteiten ongedaan maken. Antoon is duidelijk iemand die veel drinkt en die er niet voor terugdeinst klappen uit te delen. Dit blijkt ondermeer uit het feit dat hij reeds zeven keer veroordeeld is voor dronkenschap en reeds drie keer voor vrijwillige slagen en verwondingen. Het lijkt me dan ook aannemelijk dat moeder en dochter tezamen de klacht intrekken om meer huiselijk geweld te vermijden.

Jozef wordt in april 1927 beticht van verkrachting van zijn stiefdochter. Jozef is een dokwerker van 49 jaar. Sophie, een ongehuwde hovenierster van 32 jaar, trekt uiteindelijk haar klacht in. Ze verklaart: “Ik heb de klacht die u mij voorleest, gedaan in een oogenblik van opgewondenheid en alzo komt het dat ik zekere punten heb overdreven. Het is namelijk onwaar dat mijn stiefvader mij ooit door dwang, gewelddaden of bedreigingen heeft gebruikt. Ik heb daar altijd mee tevreden geweest of liever gezegd ik heb hem laten doen omdat ik op den duur aan hem gehecht was geworden.” [173]

Als gevolg van deze verklaring wordt de zaak geseponeerd. Er is immers geen sprake meer van verkrachting aangezien Sophie beweert dat ze zich niet verzet heeft en er geen wilsbelemmerende factoren aanwezig waren. De kans is groot dat de machtsrelatie tussen dader en slachtoffer ervoor gezorgd heeft dat het slachtoffer haar getuigenis afzwakt.

In mei 1927 wordt Julianus aanvankelijk beschuldigd van verkrachting van zijn stiefdochter. Het slachtoffer, Antonia, trekt echter haar klacht terug in. Ze verantwoordt haar beslissing als volgt: “Alles wat ik gezegd heb aan den heer onderzoeksrechter en de politie zijn verzinsels. Mijn stiefvader is nooit op mijne slaapkamer geweest en hij heeft met mij nooit iets onzedigs gedaan. Ik heb dit allemaal gezegd omdat ik naar mijne grootmoeder in Holland wou gaan.”[174]

Ook hier is de kans groot dat ze haar klacht intrekt omwille van mogelijke bedreigingen van haar stiefvader. Het feit dat ze waarschijnlijk wel slachtoffer was van seksueel misbruik, blijkt uit de vermelding in het dossier dat ze op 7 mei 1927 bevallen is van een doodgeboren kind.

In maart 1930 wordt Arthur ervan beschuldigd zijn wettige dochter te hebben verkracht. Andrea dient klacht in, maar trekt die later terug in. “Al hetgeen ik verklaard heb ten laste van mijnen vader is onwaar. Ik heb gelogen.”[175] Haar moeder die apart van haar man leeft, bevestigt haar verklaring: “Elle m’a avoué qu’elle avait menti. Elle est menteuse et je tache de la corriger.” Ook in deze zaak deinst de moeder er dus niet voor terug kwaad te spreken van haar dochter om zeker te zijn van het feit dat de klacht ongedaan gemaakt is.

Uit deze dossiers blijkt duidelijk dat het intrekken van een klacht meestal gebeurt in zaken waar dader en slachtoffer nauw met elkaar in contact staan en waar de dader bovendien over een zekere macht ten aanzien van het slachtoffer beschikt. Het gevolg van deze situatie is dat de betichte het slachtoffer onder druk kan zetten waardoor deze de klacht intrekt.

2.3. Onvoldoende bewijzen

In 1910 wordt Karel beschuldigd van verkrachting en eerroof. Het is de vader van het slachtoffer die klacht indient. Hij verklaart dat Karel sinds enige tijd liefdesbetrekkingen wil aanknopen met zijn dochter, maar dat hij zijn dochter nog te jong vindt. Karel beweert echter dat zij een relatie hebben en dat haar vader niet wil dat zij samen zijn omdat “mijn vader en ik liberaal zijn en hij katholiek”. Karel heeft vele liefdesbrieven naar Maria geschreven. Maria bevestigt de verklaring van haar vader en stelt dat hij haar gebruikt heeft zonder haar toestemming. Ze had een alcoholisch drankje van hem gekregen en toen ze terug wakker werd, was het reeds gebeurd. Ondanks haar verklaring kan Karel een hele hoop liefdesbrieven van Maria als bewijs opvoeren. Hij beweert dus dat Maria van hem houdt en de brieven bevestigen dit alleszins.

“Cher Charles,

Je suis rentré hier soir en bonne santé, toute joyeuse de notre gentille entretien. Seulement en rentrant j’ai été reprimandé par père, la cause que je rentrais trop tard, mais enfin, j’ai supporté les grandes avec patience vu que je pensais à toi. (…) Le temps est court quand on est ensemble! J’aurais bien voulu rester toujours avec toi! (…)” [176]

Verder wordt Karel ook van eerroof beschuldigd gezien het feit dat hij strooibriefjes heeft gemaakt om de vader van Maria te beledigen. Hij heeft ook brieven naar hem geschreven waarin hij hem allerlei verwijten naar het hoofd slingert.

Toch wordt besloten dat er onvoldoende bewijzen bestaan om Karel te vervolgen. De liefdesbrieven van Maria bewijzen dat er sprake was van een echte liefdesrelatie. De uitspattingen van Karel worden wellicht in het licht van deze liefde geminimaliseerd. Bovendien is Karel een jonge bediende van twintig jaar die nog nooit veroordeeld is geweest.

In 1914 wordt August beschuldigd van verkrachting van Emma.[177] De klacht wordt terug ingediend door de vader van het slachtoffer. Hij heeft ze samen in bed betrapt. Hij verklaart dat zijn dochter niet goed bij haar verstand is. Emma, die krankzinnig is, verklaart dat August sedert acht jaar haar vriend is en dat ze gevrijd hebben met haar toestemming. August ontkent nochtans dat ze samen in bed hebben gelegen.

Aangezien het ‘slachtoffer’ beweert dat ze een relatie heeft met de ‘betichte’ is het niet voor de hand liggend dat het proces wordt voortgezet. Wellicht is haar verklaring, ondanks het feit dat ze krankzinnig is, doorslaggevend geweest voor de buitenvervolgingstelling van August.

In augustus 1926 wordt Petrus ervan beticht een aanslag van de eerbaarheid op zijn wettige dochter van 10 jaar te hebben gepleegd.[178] Belangrijk in deze zaak is dat de feiten via verklikking bekend zijn geraakt. De politie verneemt immers van een persoon die onbekend wenst te blijven dat Petrus onzedelijke betrekkingen heeft met zijn dochtertje. Bij de verhoring van het meisje in kwestie ontkent zij dat haar vader ooit iets slechts met haar heeft gedaan. Ze verklaart wel dat ze bang van hem is en dat ze regelmatig bij hem moet slapen. Haar moeder heeft haar man verlaten wegens zijn slecht gedrag. Het geneeskundig onderzoek toont echter aan dat Jeanne geen sporen van gewelddaden draagt en niet ontmaagd is. Aangezien er geen genoegzame bewijzen zijn tegen Petrus wordt de zaak geseponeerd.

Uit dit dossier meen ik te kunnen achterhalen dat een dergelijk jong meisje niet precies wist dat ze waarschijnlijk wel slachtoffer is van seksueel geweld. Vooraleer men naar de justitie stapt, moet men beseffen dat men slachtoffer is. In dit geval ontbrak volgens mij dit besef. Bovendien is het voor jonge kinderen wellicht moeilijk om een volwassene te beschuldigen en zeker wanneer die volwassene de eigen vader is.

In september 1927 wordt Jan beticht van verkrachting van een scholierster van dertien jaar, met name Anna Maria.[179] Het is de vader van het slachtoffer die klacht indient. Hij had gemerkt dat zijn dochter veranderd was en hij vroeg haar dan ook uit tot wanneer zij bekende. In november van hetzelfde jaar wordt echter besloten de zaak zonder gevolg te laten aangezien er onvoldoende bewijzen zijn die de schuld van Jan kunnen bevestigen. Jan heeft steeds alles ontkend. Over Anna Maria gaan geruchten rond dat ze vaak verliefd was en kennis had met verschillende jongens. Jan geniet daarentegen een zeer goede faam en is nog nooit veroordeeld geweest. Ondanks het feit dat er nergens duidelijk vermeld wordt waarom het dossier geseponeerd wordt, denk ik wel dat deze elementen een invloed hadden.

In oktober 1927 wordt Frans beschuldigd van poging tot aanranding van de eerbaarheid van Marie en aanhitsing van minderjarigen tot ontucht.[180] Zijn bijzit wordt ervan beschuldigd Marie vrijwillige slagen en wonden te hebben toegebracht. De twee beklaagden houden samen een herberg open. Het is Marie zelf die klacht indient. De zaak wordt echter geseponeerd omdat er onvoldoende bewijzen zijn. Het is me terug niet heel duidelijk hoe men deze beslissing kan rechtvaardigen. De betichten ontkennen alles en Marie moet bekennen dat ze zich, weliswaar op aandringen van Frans, voor geld aan de ontucht geeft overgegeven. Dit gebeurde in de herberg waar Marie werkt. Ook de andere dienster heeft zich regelmatig over aan ontucht. De herberg wordt dan ook gesloten “als zijnde een huis van geheime ontucht.” Frans en zijn bijzit worden echter niet verder vervolgd.

In maart 1928 worden twee mannen, een Roemeen en Tunesiër, beticht van verkrachting van Adèle. Adèle is een dienstmeid van 23 jaar die klacht heeft ingediend. Ze kan echter op weinig begrip rekenen van de justitie. Haar reputatie is zeer slecht.

“Volgens de verklaring van de agenten gelast met het toezicht over de ontucht, zou de klaagster zich overleveren aan de ontucht en zich bezig houden met Arabieren en andere vreemdelingen.Volgens het openbaar gerucht zou klaagster niet geklaagd hebben tegen Janco en zou zij den vorigen nacht ook met hem geslapen hebben. Doch nu Ben Salak er ook is tusschen gekomen, heeft zij tegen beiden geklaagd.” [181]

Janco verklaart dat zij een rendez-vous met hem gemaakt had. Ben Salak stelt dat hij bij hun geweest was, maar niets meer. Het medisch rapport ‘bevestigt’ de reputatie van Adèle. De dokter stelt immers: “Elle est largement déflorée.”

Het lijkt me duidelijk dat meisjes die zich soms prostitueerden of alleszins die reputatie hadden op weinig steun konden rekenen van de politieagenten en rechtsdokters wanneer ze slachtoffer werden van seksueel geweld. De repliek ‘je hebt het zelf gezocht’ zal vaak het antwoord geweest zijn op de aanklacht van het slachtoffer. Ook Liesbet Stevens merkt in dit verband het volgende op: “Een vrouw die haar eerbaarheid buiten het huwelijk – al dan niet tegen betaling – “prijsgaf”, werd beschouwd als een “immorele” vrouw in algemene zin, wat concreet impliceerde dat zij – zeker in verband met seksuele agressie – maar beter met de nodige argwaan benaderd kon worden.” [182] Het feit dat de seksuele reputatie van het slachtoffer meespeelt bij de beoordeling van de feiten zal ook nog in 1967 aan de orde zijn. Jan Delva stelt in zijn studie inzake verkrachting en aanranding van de eerbaarheid dat de moraliteit van het slachtoffer geen invloed heeft op het al dan niet bestaan van het seksueel geweld. Hij voegt er wel het volgende aan toe: “Maar indien het losbandig of ontuchtig leven van een vrouw op zichzelf de aanslag op haar persoon niet wettigt, toch zal de rechtbank in dergelijk geval omzichtig moeten te werk gaan, vooral wanneer de verdachte terechtstaat wegens verkrachting onder het aanwenden van list of kunstgrepen. Het gemis aan moraliteit in hoofde van het slachtoffer zal eventueel aanleiding kunnen geven tot verzachtende omstandigheden.” [183]

2.4. De eer op het spel

De geseponeerde dossiers uit 1916, 1927 en 1928 betreffen eveneens iemand die zijn klacht terug intrekt. Verschillend met de dossiers onder de betiteling “voor de lieve vree”, is het feit dat het niet zozeer uit angst is dat de klacht ingetrokken wordt, maar wel omwille van de eer van de families die in deze gevallen belangrijker wordt geacht dan het onrecht dat zich heeft voorgedaan.

Een veertigjarige geneesheer, Firmin, wordt beschuldigd van aanranding van de eerbaarheid van Angèle, een scholierster van 16 jaar, en tevens van smaad en eerroof ten aanzien van de moeder van Angèle. De vader van Angèle dient dan ook klacht in aan de hand van een uitvoerige brief. Hij doet dit nadat hij de betichte reeds verscheidene malen gewaarschuwd heeft. Firmin geeft het echter niet op. De vader schrijft in zijn brief dat Firmin antwoordde dat hij niets te vrezen heeft aangezien: “Je suis médecin, donc un homme d’honneur. Ma parole vaut pour deux.” Deze zinsnede van Firmin maakt duidelijk waarom er in de dossiers die ik bestudeerd heb zo weinig mannen uit de hogere stand beticht worden van seksueel geweld. Hun positie verhoogt de geloofwaardigheid van hun verklaring.

De aanklager lijkt in zijn brief vastbesloten Firmin te vervolgen. Bovendien zijn er een aantal personen die de smaad en eerroof ten aanzien van de moeder van Angèle kunnen bevestigen. De vader van Angèle uit echter de wens de zaak zonder gevolg te laten. Hij verantwoordt deze beslissing in een brief: 

“Mijnheer de onderzoeksrechter,

Bij deze heb ik de eer de aanklacht gericht tegen Dr. D. B. in te trekken. Na ryp overdenken en uit eerbied en medelyden voor Mevrouw D. B. en de kinderen, meen ik, dat eene vervolging en eene veroordeling niet alleen zou vallen op Dr. D. B., doch tevens ook op zijne familie die natuurlyk in deze zaak geen schuld draagt.

Bovendien zult u best begrijpen dat eene veroordeeling van dezen aard ook zeer nadeelige gevolgen zou kunnen hebben voor de eer en goede faam myner kinderen en het bovendien voor hen zeer kiesch zou zyn in deze zaak als getuigen te moeten optreden.

Voor beide familieën ware het dus gewenscht dat aan deze zaak geen ruchtbaarheid worde verleend.” [184]

Het intieme en delicate karakter van de aanklacht lijkt ervoor te zorgen dat de vader van het slachtoffer de klacht intrekt. De eer van zijn gezin wordt door een zaak als deze bedreigd en hij verkiest dan ook een stopzetting van het onderzoek. De stem van de slachtoffers zelf worden hier niet gehoord. Aangezien de man de klacht indiende, is het ook hij die de klacht terug intrekt. Het zou niet verbazingwekkend zijn dat de dokter nogmaals onderhandeld heeft met de aanklager waardoor ze tot een infrajudiciële conflictoplossing zijn gekomen. De dokter zou als gevolg van een eventuele veroordeling immers zijn goede faam verliezen met alle gevolgen van dien. Een kleine financiële compensatie om het hele gebeuren de mond te snoeren, leek de dokter waarschijnlijk een aangenamer toekomstperspectief.

In december 1927 wordt Leo, een ingenieur van 25 jaar, ervan beschuldigd Frans bedreigd te hebben, gepoogd te hebben Bertha te verkrachten en openbare zedenschennis begaan te hebben.[185] Deze drie personen bevonden zich in hetzelfde hotel. Frans verklaart dat Leo hem bedreigd heeft met een revolver en dat hij het meisje wou verkrachten. Frans trekt echter zijn klacht in. Hij wil de jonge Leo genade schenken en zijn reputatie redden. Frans die ook ingenieur is, neemt dus de bescherming van Leo op zich. Doordat Frans zijn klacht intrekt, wordt Leo ook niet meer vervolgd voor seksueel geweld.

In oktober 1928 wordt opnieuw een dokter in de geneeskunde beticht van aanranding van de eerbaarheid op Marie. Marie, dertien jaar, dient aanvankelijk klacht in, maar trekt die een paar dagen later terug in. Ze verklaart het volgende:

“Ik verschijn met mijne moeder voor u om u te vragen de zaak van dokter V. zonder verder gevolg te laten. Ik heb er met mijn vader over gesproken en na mijne uiteenzetting van het gebeurde aan hem, is hij van gedacht geweest dat ik die feiten te erg opgenomen heb en dat er aan mij niets misdaan werd.” [186]

Deze zaak vertoont veel overeenkomsten met de zaak Firmin. Het gaat in beide gevallen om geneesheren die zorgvuldig moeten waken over hun reputatie willen zij voldoende geld in het laatje brengen. In beide gevallen is het ook de vader die besluit de klacht in te trekken. In de eerste zaak horen we enkel de vader, in het tweede geval horen we de mening van de vader door de woorden van het slachtoffer. Marie moest de klacht persoonlijk intrekken aangezien zijzelf klacht had ingediend. In beide zaken wordt het seksueel geweld geminimaliseerd in functie van de eer en reputatie van de betichte. Het is niet onwaarschijnlijk dat beide welstellende dokters een financiële compensatie aan het slachtoffer of eerder aan de familie van het slachtoffer beloofden.

2.5. Onvindbare dader

In april 1928 wordt er melding gemaakt van een aanranding op Louisa.[187] Het is reeds een paar maanden geleden dat ze aangerand werd door enkele jongens op straat. Het is echter pas op het moment dat ze ontdekt dat ze zwanger is, dat ze klacht indient. Aangezien de autoriteiten de dader(s) niet kunnen opsporen, wordt het dossier geseponeerd. De justitie geeft geen verder gevolg aan de zaak aangezien er geen onderzoeksplichten meer zijn die nuttig zouden kunnen zijn.

2.6. Het huwelijk

Het dossier uit september 1927 betreft een negentienjarige jongeman die beschuldigd wordt van aanranding van de eerbaarheid.[188] De zaak werd gestart naar aanleiding van een publiek gerucht dat aan de oren van de politie kwam. Het deed immers de ronde dat het vijftienjarig meisje Anna Maria bevrucht was. Omwille van haar jonge leeftijd werd een onderzoek ingesteld. Het bleek echter al vlug dat de ‘dader’ gehuwd was met het meisje. De beklaagde legt zijn huwelijksboekje voor aan de rechtbank en daarmee is de kous af.

Deze zaak impliceert dat de gemeenschap, waar ze gehuwd zijn, niet echt op de hoogte was van het reilen en zeilen van deze twee jonge mensen. Men kan er ook uit afleiden dat het sociaal niet echt aanvaard was dat iemand van 15 jaar reeds zwanger was. In het kader van een huwelijk, verloren de feiten wel hun strafbaar, maar misschien niet hun immoreel karakter.

2.7. Verzending naar het assisenhof

In juli 1926 wordt een eenendertigjarige fabrieksarbeider ervan beschuldigd een meisje driemaal verkracht te hebben, minstens haar eerbaarheid te hebben aangerand en tevens een ander meisje aangerand te hebben.[189] Het eerste meisje is minder dan 14 jaar oud en het tweede meisje is minder dan 16 jaar. Omwille van deze zware betichting wordt de zaak doorverwezen naar het assisenhof. Er is dus geen sprake van een seponering van de zaak, maar wel van een doorverwijzing naar een hogere rechtbank.

2.8. Conclusie

Vijf dossiers worden geseponeerd omdat de betichte onverantwoordelijk voor zijn daden wordt geacht. In het hedendaags criminologisch denken wordt niet uitgesloten dat buitenvervolgingstelling wegens krankzinnigheid soms een dekmantel is om de betichte te redden van een onterende strafrechtelijke vervolging. Deze weg zal alleen bewandeld worden wanneer de dader een goede sociale positie bekleedt binnen de samenleving. Eén zaak krijgt de term non lieu mee omdat het slachtoffer als krankzinnig wordt beschouwd waardoor er geen geloof aan haar verklaringen wordt gehecht. Vier dossiers worden geseponeerd omdat de klacht terug ingetrokken wordt. Het gaat hier telkens om zaken waar de betichte op familiaal vlak over macht ten aanzien van het slachtoffer beschikt. De kans is groot dat de klaagster haar klacht intrekt als gevolg van bedreigingen die door de betichte zijn geuit. Uit deze geseponeerde dossiers kan men dan ook opmaken dat het indienen van een klacht tegen de (stief)vader not done is. De goede naam van het hele gezin wordt immers bedreigd. Ook de moeder van het slachtoffer zal er in deze gevallen niet voor terugdeinzen het op te nemen voor haar echtgenoot omdat een mogelijke veroordeling van haar man nefaste economische gevolgen inhoudt en ook haar status kan aantasten. In drie andere zaken wordt de klacht ook ingetrokken. Niet uit angst voor de betichte, maar wel omdat de eer belangrijker wordt geacht. Opvallend is dat dit intrekken gedaan of alleszins gestimuleerd wordt door personen die niet zelf slachtoffer zijn van seksueel geweld. Wanneer in een vorig hoofdstuk gesteld werd dat de familie van het slachtoffer haar soms moet overhalen klacht in te dienen, blijkt uit de studie van de geseponeerde dossiers dat de familie ook een ander standpunt kan innemen door het slachtoffer aan te zetten de klacht in te trekken. Zes dossiers worden geseponeerd omdat er onvoldoende bewijzen zijn. In deze gevallen komt de vrijheid van het openbaar ministerie om al dan niet te vervolgen veel duidelijker aan de oppervlakte. Waterdichte argumenten die bewijzen dat er geen seksueel geweld heeft plaatsgevonden, vond ik zelden terug in de geseponeerde dossiers. In de helft van de zaken blijkt de reputatie van het slachtoffer de doorslaggevende factor te zijn geweest voor de buitenvervolgingstelling van de betichte. Heeft het slachtoffer de naam een ‘mannenloopster’ te zijn dan kan zij op weinig begrip rekenen van de justitie wanneer zij klacht indient in verband met seksueel geweld. Het medisch verslag van één van deze slachtoffers maakt duidelijk dat ook de gerechtelijke geneesheer niet altijd even objectief zijn conclusies neerpent. Ook medische wetenschappers laten zich dus soms leiden door de reputatie van het slachtoffer bij het formuleren van hun conclusies. Verder is er ook nog een zaak waarin de dader onvindbaar is waardoor het dossier geseponeerd wordt. Een ander dossier ondergaat hetzelfde lot aangezien “betichte” en “slachtoffer” met elkaar gehuwd blijken te zijn. Verkrachting binnen het huwelijk kon volgens de toenmalige strafwetgeving niet vervolgd worden. Tenslotte wordt er ook één zaak doorgestuurd naar het assisenhof.

Het bestuderen van geseponeerde dossiers is mijns inziens heel waardevol. Het geeft de onderzoeker een beeld van tal van zaken die nooit in de rechtbank zijn geraakt. Huwelijk, onvindbare dader, onvoldoende bewijzen en dergelijke elementen betekenen seponeren. Hierdoor wordt de werking van het gerechtelijk apparaat niet gehinderd door een overdosis aan dossiers. Het bewijst nogmaals dat met een studie op basis van gerechtelijke dossiers slechts een top van de ijsberg van het seksueel geweld dat zich in een samenleving voordoet, bestudeerd wordt.

§ 3. Een motief nader bestudeerd: de gedegenereerde misdadiger

Bij het bestuderen van de psychiatrische verslagen sprongen twee dingen onmiddellijk in het oog. Enerzijds doet de correctionele rechtbank van Antwerpen in de periode die ik onder de loep genomen heb steeds een beroep op één van de twee volgende dokters: Fr. Meeus of R. Nyssen. Anderzijds gebruiken deze dokters eigenzinnige methodes om een eventuele zinsverbijstering vast te stellen bij de ‘patiënt’. Bovendien hoort deze praktijk ook bij de nieuwe strafrechtelijke stroming die ik in een vorig deel behandeld heb en benoemd heb als subjectivisme. Het is binnen dit kader dat er steeds meer aandacht ontstaat voor de dader als persoon.

3.1. De dokters

Wie zijn nu precies Dr. Meeus en Dr. Nyssen? Dr. Meeus wordt in de dossiers zelf als volgt aangekondigd: ‘médecin principal de l’Asile d’aliénés de Mortsel, anthropologue de la Prison centrale d’Anvers’. Over Dr. Nyssen wordt het volgende gezegd: ‘médecin adjoint au service pschiatrique de l’hôpital de Stuyvenberg’.

Dr. Meeus is dus zowel geneesheer als antropoloog. Hij behoort dan ook tot de medisch-biologische richting van het subjectivisme. Dit kan ik niet afleiden uit de gegevens die ik heb van Dr. Nyssen. Ondanks het feit dat in het begin van de 20^ste eeuw het degeneratiedenken in België over zijn hoogtepunt heen is, kunnen we toch nog een duidelijke invloed van ‘L’Uomo delinquente’ van Lombroso traceren. Als gevolg van de vele kritiek die op de theorie van Lombroso was gekomen, zullen de crimineel-antropologen niet alleen aandacht hebben voor de biologische, maar ook voor de sociale oorzaken van misdaad. Het is onder impuls van dokter Vervaeck dat de criminele psychiatrie na 1900 een belangrijke plaats verwerft binnen de gevangenissen. Vervaeck zorgt immers voor de oprichting van een penitentiair antropologische dienst met een afdeling in elke gevangenis. Hij verkondigt de theorie dat alle criminelen op één of andere manier geestesgestoord moeten zijn.[190] Het is wellicht in deze context dat men de onderzoeken van Meeus en Nyssen moet plaatsen.

3.2. De geboren misdadiger

Om de invloed van de geschriften van Lombroso en zijn navolgers op de dokters Meeus en Nyssen te achterhalen, zal ik enerzijds een verhandeling van Meeus bestuderen en anderzijds een beroep doen op de ‘praktijk’ met name een aantal rapporten van Meeus en Nyssen uit de dossiers die ik bestudeerd heb.

3.2.1. Hoedt u voor de degeneratie

Dr. Fr. Meeus heeft een verhandeling geschreven die is uitgegeven door de Nederlandsche Boekhandel van Antwerpen. Onder de veelbetekende titel ‘Menschenkunde’ heeft Meeus drie delen geschreven: ‘De Normale Mensch’, ‘De Krankzinnige Mensch’ en ‘De Geboren Misdadiger’. Het is het derde deel dat ik bestudeerd heb om op die manier te achterhalen op welke manier Dr. Meeus onder invloed was van de ideeën van de ‘eerste’ criminoloog Lombroso. Opgemerkt moet worden dat deze verhandeling geschreven is naar aanleiding van een voordracht die Meeus heeft gehouden. De bedoeling was dus duidelijk om de nieuwe gedachten over misdaad en misdadiger over te brengen naar het brede publiek. Reeds in het begin van zijn lezing weet hij het publiek duidelijk te maken waar die nieuwe ideeën nu precies over gaan. Hij stelt dat iedereen een oorzaak probeert te zoeken om de misdadigheid van een persoon te verklaren. Hij vertelt dat we dan nogal vaak bij deze conclusie komen: “De moordenaar was van kindsbeen af een ruwe, onhandelbare jongen; noch pastoor; noch onderwijzer, hadden invloed op zijn ondeugende natuur. Haagschool houden, rondzwerven, dieren plagen, vechten, en wat dies meer, lagen in zijn gewoonte. Hij was tevens van ondeugend bloed; vader of moeder, soms beiden, waren dronkaards en leden een onregelmatig leven. Of nog, hij was een bastaardkind, ontvangen wie weet waar. En zeer gepast mompelen de geburen spreekwoorden, waarin zich de gansche ziel der misdaad weerspiegelt: zulke vader, zulke zoon; de vrucht valt niet verre van den boom; hij heeft een aartje naar zijn vaartje; ’t is galgenaas; ’t was te denken, dat die jongen verre zou gaan, enz.” [191]

Daarna geeft Meeus een uiteenzetting van de theorie van Lombroso. Hij verkondigt tevens dat hij de waarde van deze theorie uitvoerig wil behandelen.

Aan de hand van korte citaten wil ik hier beknopt de leer van Lombroso weergeven.

“De geboren misdadigers zijn lieden die van hun geboorte af, door een natuurlijke neiging tot de misdaad getrokken zijn. Een misdadige loopbaan is zijn natuurlijke levensroep. (…) De geboren misdadiger is geen meester over zijn daden. Er bestaat geen vrijheid en geen verantwoordelijkheid voor de geboren misdadiger.” [192]

Vervolgens geeft Meeus een samenvatting van de misdadigertypus van Lombroso. Over de oorsprong en natuur van de geboren misdadiger zegt hij in naam van Lombroso het volgende: “De misdaad is onder de gewoon bevolking en midden onzer beschaafde wereld de wedergeboorte van dierlijke en wilde driften die voor duizenden en duizenden jaren de natuurlijke eigenschappen waren van gansch onbeschaafde volkeren en wilde dieren.”[193]

Het belangrijkste deel van de uiteenzetting van Dr. Meeus bestaat uit zijn kritische beschouwingen over Lombroso’s stelsel. Ten eerste draagt Meeus een steentje bij tot de discussie inzake de vrije wil. De katholieken namen aanstoot aan het feit dat de mens volgens de nieuwe theorie geen vrije wil zou hebben. De misdadiger was immers gedetermineerd crimineel gedrag te vertonen. Volgens Meeus kunnen beiden echter perfect samengaan aangezien de crimineel en niet-crimineel als volledig verschillende wezens worden gepercipieerd. Hij verwoordt het als volgt: “Hieruit volgt ook dat wij den mensch een zedelijke verantwoordelijkheid over zijn gedrag toekennen. Deze verantwoordelijkheid echter kan een zero, een uiterst minimum zijn bij sommige krankzinnigen, om hooger en hooger te klimmen naarmate zedelijk bewustzijn en zelfbeheersing meer ontwikkeld zijn.” [194]

Het gevolg van de nieuwe inzichten voor de bestraffing is volgens Meeus: “’t Strafwetboek moet op praktischer grondbeginsel steunen, als b.v. op het recht dat de maatschappij bezit, gevaarlijke lieden tijdelijk of voor altijd uit haren schoot te bannen.”

Inzake de misdadigertypus van Lombroso is Meeus een heel stuk kritischer. Onderzoeken hebben immers alleen nog maar tegenstrijdige resultaten opgeleverd. Ook de atavistische theorie van Lombroso neemt Meeus met een korrel zout.

Vooraleer Meeus zijn conclusies formuleert, stelt hij: “Maar hoor ik u opwerpen, als de uiterlijke misdadigertypus niet bestaat en de misdaad geen overgeërfd verschijnsel is, wat blijft er dan nog van de studieën van Lombroso over? Welnu mijn antwoord is – hoe paradoxaal het ook schijne – veel, zeer veel.” [195]

Ten eerste stelt hij dat de misdadigers over het algemeen uiterlijke afwijkingen vertonen en dat de geleerden het daarover eens zijn. Hij erkent dat men deze afwijkingen ook bij de gewone mensen terugvindt, maar “het minst bij gewoon menschen, meer bij misdadigers en het meest nog bij krankzinnigen”.  De oorzaak van deze afwijkingen is volgens Meeus te wijten aan ontaarding. De essentie van zijn opinie komt heel duidelijk naar voren in volgend citaat: “Onder den drang van allerlei schadelijke invloeden als langdurige ziekten: zenuwziekten, lues, tering, kanker, rheumatiek, enz. of ongunstige gezondheidstoestanden: misbruik van drank, armoede, gebrek aan lucht en licht, aan kloek voedsel, brengen de reeds verzwakte ouders zwakke, ellendige, ontaarde kinderen voort. (…) De ontaarding van ’t midden zenuwstelsel belemmert de natuurlijke ontwikkeling der hersenen en de gevolgen van die stoornis laten zich licht vermoeden: zoo ontstaat een droevige schakeering van allerlei aangeboren verstandsdefecten, te beginnen van de eenvoudige achterlijkheid om te eindigen in de volledigste stompzinnigheid. (…) Nevens deze aangeboren misvormde ontwikkeling der hersenen, nevens dit verval van geestelijke krachten, drukt de ontaarding ook haar stempel op den lichaamsbouw, zoodat men uiterlijk reeds hare tegenwoordigheid kan vermoeden.”[196] De vraag waarom er meer ontaarden zijn onder de gevangenen dan onder de gewone bevolking kan volgens Meeus op twee manieren beantwoord worden. Enerzijds is het zo dat “de ontaarde” zich niet kan aanpassen aan de maatschappelijke levensomstandigheden. Anderzijds kan het probleem ook bij de maatschappij zelf gelegd worden die meer inspanningen moet leveren ten voordele van de overleving van “de ontaarde” zodat hij geen toevlucht moet zoeken in de criminaliteit.

Meeus gelooft dus in de geboren misdadiger, maar definieert deze op een andere manier dan Lombroso. Hij stelt dat “ontaarde mensen” minder weerstand aan criminaliteit kunnen bieden dan anderen. Als gevolg daarvan zijn er meer ontaarden onder de gevangenen dan onder de normale populatie. Ontaarding uit zich zowel in lichamelijke als in geestelijke anomaliteiten. Zowel de omgeving, de opleiding als de eigen krachtinspanningen kunnen er voor zorgen dat de stap naar de criminaliteit niet gezet wordt, aldus Meeus.

Dr. Nyssen heeft geen dergelijke verhandelingen geschreven. Ik ben dan ook niet zo goed geïnformeerd over de ideeën die deze persoon huldigt. Uit de verslagen die van zijn hand zijn, kan ik wel afleiden dat hij dezelfde terminologie hanteert als Meeus.

3.2.2. De onderzoeken

Na deze theoretische uitweiding wil ik terugkeren naar de rapporten van Dr. Meeus en Dr. Nyssen die ik zowel in bepaalde geseponeerde dossiers als in een aantal ‘gewone’ gerechtelijke strafdossiers heb teruggevonden. Er zijn vijf dossiers die geseponeerd werden omwille van de onverantwoordelijkheid van de dader op het moment van het misdrijf. Eén dossier werd geseponeerd omwille van de krankzinnigheid van de klaagster waardoor er geen geloof aan haar verklaringen wordt gehecht. Op een totaal van 47 dossiers die niet geseponeerd werden, heb ik ook vier psychiatrische rapporten van bovenvermelde dokters teruggevonden. In één geval wordt een onderzoek uitgevoerd omwille van de “abnormalen aard van de feiten”. Het gaat om Armand S die niettemin toch verantwoordelijk voor zijn daden wordt geacht. Ook Jaak S ondergaat een onderzoek, op aansturen van zijn advocaat, maar wordt verantwoordelijk geacht. Vervolgens is er één dossier, de zaak Petrus B, waar de betichte na een grondig onderzoek onverantwoordelijk voor zijn daden wordt geacht. Dit dossier is niet geseponeerd wellicht omwille van het feit dat het onderzoek reeds ver gevorderd was. Dit kan ik afleiden uit het feit dat het pas in de gevangenis is dat men “teekens van zinsverbijstering” opmerkt bij Petrus B. Tenslotte wordt ook in het dossier Pieter F het slachtoffer als krankzinnig beschouwd. In de zaak Constant T heeft dit geleid tot een seponering. In het dossier Pieter F is dit echter niet het geval. In plaats van te concluderen dat er geen geloof gehecht kan worden aan de verklaringen van de klaagster, concludeert men nu dat het slachtoffer zich wegens haar krankzinnigheid op geen normale manier kan verdedigen tegen de misbruiken ten aanzien van haar persoon. Pieter wordt bestraft voor openbare zedenschennis. Dit omwille van het feit dat er getuigen zijn, onder meer minderjarige kinderen, van de onzedelijke dingen die hij met het slachtoffer heeft gedaan waardoor de straf verhoogd wordt. In het geseponeerde dossier waren er geen getuigen van hetgeen de klaagster verklaarde.

In de medische verslagen komt de invloed van de nieuwe ideeën inzake misdaad en misdadiger duidelijk aan de oppervlakte. Ik wil hiervoor het medisch verslag van de betichte Petrus B aanhalen. Ik heb er reeds op gewezen dat ik één dossier teruggevonden heb dat niet geseponeerd werd, maar waar de betichte toch onverantwoordelijk voor zijn daden wordt geacht. Het medisch verslag is opgesteld door Dr. Meeus en bestaat uit vier delen: antécédents, examen physique, examen mental en conclusions. In het deel ‘antecedenten’ wordt het levensverhaal van de betichte bestudeerd. Zowel het gezin waaruit hij stamt, de scholing die hij ontvangen heeft, de beroepen die hij heeft uitgeoefend en de misstappen die hij reeds heeft gezet, worden uitvoerig neergepend. De rode draad die doorheen het levensverhaal van Petrus B loopt, is het feit dat hij vaak onder de invloed van alcohol was en dat hij regelmatig werd opgepakt voor bedelarij. Hij leidde een echt zwerversbestaan en is regelmatig als veerman aan de slag gegaan waardoor hij al heel wat had afgereisd. Het fysieke onderzoek wordt gedomineerd door één gedachte: “Il présente un extérieur dégénéré.” Dr. Meeus verklaart dat hij alle trekken van een schelmengezicht vertoont. Als ‘bewijs’ hiervan wordt er zelfs een foto van de betichte aan het dossier toegevoegd. Alles wordt in het teken van degeneratie gezien, gaande van de trillende handen tot de “oreilles trop grandes et sessiles”.[197] Vervolgens is er ook het mentale examen. Petrus B drukt zich volgens Dr. Meeus heel traag uit. Hij verwoordt het als volgt: “Il lui faut, comme chez les épileptiques, du temps pour pouvoir rassembler et coordonner ses pensées.”  Tenslotte de conclusies: “Petrus B est un pervers de naissance dont la perversité native s’est encore accrue par une vie déréglée et par l’ivrognerie. Pour un rien, la brute non seulement s’éveille, mais elle s’élance et commet des actes anti-sociaux car l’impulsivité, c’est à dire, l’activité non bridée par la conscience et par la volonté, l’impulsivité est encore un des caractères de ces êtres inférieurs. (…) Il est un dégénéré alcoolique. Il n’est pas responsable des délits qui lui sont reprochés.”

Uit dit discours kan men duidelijk opmaken dat een geneesheer en tevens antropoloog als Meeus beïnvloed was door de nieuwe theorieën.

Tenslotte wil ik ook nog een rapport van Dr. Nyssen nader bestuderen. Het gaat over de geestestoestand van Jaak S. Ten eerste worden de antecedents familiaux bestudeerd. De vader van de betichte is ongeletterd en drinkt vaak. De moeder en de oudere zus van de betichte worden als normale mensen omschreven die altijd heel kalm zijn. Ook de verre familie vertoont geen anomaliteiten. “Ni parmi les collatéraux du père, ni parmi les collatéraux de la mère on n’a pu relever des anormaux de l’esprit.” Uit de antecedents personnels blijkt dat Jaak S niet vaak drinkt en ondanks zijn ongeletterdheid zich heeft kunnen opwerken in de maatschappij. “De simple ouvrier il est arrivé à la situation de patron-plafonneur.” Tijdens het fysieke examen worden alle lichaamsdelen aan een grondig onderzoek onderworpen. De conclusie luidt: “Nous ne relevons pas de stigmates de dégénerescence.” Ook het mentale onderzoek van de betichte draait positief uit. Hij is in staat zich te concentreren en hij kan zich alles goed herinneren. De conclusie luidt dan ook: “Jaak S n’est pas atteint d’aliénation mentale. Il doit répondre de l’acte de viol dont il est accusé.”

3.3. Conclusie

In deze paragraaf heb ik het denken en de onderzoeksmethode van de twee gerechtelijke geneesheren besproken omdat ze kaderen binnen het strafrechtelijk discours dat bepalend was voor de creatie van de wet op de kinderbescherming. Het subjectivisme leidt tot een grotere aandacht voor de ‘dader’ waardoor de ‘daad’ zelf soms op de achtergrond geraakt. Ook de vrees voor de degeneratie van de menselijke soort gaat schuil achter het denken van Meeus en Nyssen. Het is dezelfde vrees die ervoor zorgt dat de wetgever opteert voor strengere straffen voor de dader van seksueel geweld gepleegd op kinderen. Kinderen moeten immers beter beschermd worden tegen allerlei misbruiken om te vermijden dat zij een criminele carrière tegemoet gaan.

De twee dokters die belast worden met het uitvoeren van een medisch en psychiatrisch onderzoek zijn duidelijk beïnvloed door de nieuwe denkbeelden inzake misdaad en misdadiger. Het glorietijdperk van de medisch-biologische richting is weliswaar ten einde, maar de ideeën blijven nog lang nazinderen. Dit kan ik opmaken uit het feit dat dokter Meeus een verhandeling schrijft en een voordracht geeft over de theorie van Lombroso. Hij verwerpt een aantal van diens denkbeelden, maar onderstreept gelijktijdig de waarde ervan. Ook in de onderzoeken zelf maken de dokters gebruik van een eigenzinnige methode om de krankzinnigheid van de betichte na te gaan. De bouw van de hersenen en de positie van de oorlelletjes bepalen mee of de betichte al dan niet verantwoordelijk is voor de feiten die hem ten laste worden gelegd. Naast deze uiterlijke kenmerken, hebben de dokters ook aandacht voor de sociale en familiale omgeving van de betichte. De verdachte die niet verantwoordelijk is voor zijn daden krijgt een behandeling in plaats van een straf en moet in naam van de veiligheid opgesloten worden in een psychiatrisch ziekenhuis.

In een volgend hoofdstuk focus ik terug op deze dossiers die wel voor de rechtbank zijn verschenen. Het gaat bovendien enkel om zaken waarin ‘volwassen’ vrouwen slachtoffer zijn van seksueel geweld. Het is mijn bedoeling na te gaan op welke elementen de rechter zijn vonnis fundeerde.

Hoofdstuk IV: De vaststelling van de schuld of onschuld

§ 1. Inleiding

Het is de taak van de rechter om te bepalen of de betichte al dan niet schuldig is aan de feiten die hem ten laste worden gelegd. In het onderzoek dat aan het vonnis voorafgaat, zal men  aandacht hebben voor uiteenlopende factoren die kunnen bijdragen tot de vaststelling van de schuld of onschuld van de verdachte.

Het is de bedoeling in dit hoofdstuk na te gaan wat de beïnvloedingsfactoren op het vonnis waren. Op een totaal van 54 betichten zijn er 11 verdachten die volledig vrijuit gaan. Anderen worden daarentegen zwaar gestraft voor de misdrijven die ze begaan hebben. Op welke elementen de rechter zich daarvoor baseert, zal ik in dit hoofdstuk nader onderzoeken.

Bij het bestuderen van de dossiers wordt al vlug duidelijk dat verschillende factoren een rol hebben gespeeld bij het bepalen van schuld of onschuld. Het is voor de historische onderzoeker niet altijd even eenvoudig om de motieven voor een bepaalde uitspraak te traceren. Een kluwen van beweegredenen zorgt ervoor dat de één wordt vrijgesproken terwijl de ander de gevangenis wordt ingestuurd. Ondanks alle moeilijkheden kan men er toch in slagen een aantal beïnvloedingsfactoren op het vonnis te achterhalen.

Een eerste element dat ik onder de loep wil nemen, is de manier waarop de verdachte zich al dan niet verdedigt wanneer hij ondervraagd wordt over de feiten die in zijn schoenen worden geschoven. Ik behandel dit element het eerst omdat ik ervan uitga dat dit belangrijk is. Wanneer de betichte de feiten bekent, zijn andere factoren minder doorslaggevend. Wanneer de verdachte daarentegen een onsamenhangende verklaring aflegt of alles blijft ontkennen, moet er verder gezocht worden. Ik wil hierbij wel opmerken dat de bekentenis van de betichte niet noodzakelijk leidt tot een veroordeling. Het handboek van Braas uit 1925 inzake het Wetboek van Strafvordering formuleert het als volgt: “Son aveu peut être considéré comme une preuve, comme un élément de nature à déterminer la conviction du tribunal. Le juge n’est toutefois pas lié par semblable aveu.” [198] 

Ten tweede wil ik nagaan wat de invloed van de sociale achtergrond van de betichte op het vonnis is. Wat als de betichte een hooggeplaatst figuur is? Ik wil ook de invloed van de zedelijkheid van dader en slachtoffer op de uitspraak van de rechter bestuderen. Wat gebeurt er als de gemeenschap waarin de feiten zich hebben afgespeeld zich negatief uitlaat over het zedelijk gedrag van het slachtoffer?

Vervolgens wil ik een blik werpen op datgene wat de medische verslagen vertellen en hoe zij eventueel een invloed hebben op de uitspraak van de rechter. Is de uitspraak van de rechter steeds in overeenstemming met het medisch verslag of niet?

Daarnaast wil ik ook onderzoeken op welke manier de getuigenissen ten laste en ten ontlasting de uitspraak al dan niet beïnvloeden. Wat als er geen getuigen van het seksueel geweld zijn?

Tenslotte wil ik de invloed van bewijsstukken op de uitspraak van de rechter belichten. Ik stel me de vraag welke bewijsstukken er allemaal kunnen voorkomen in een zaak betreffende seksueel geweld en welke invloed ze kunnen hebben op het vonnis.

Al deze factoren die kunnen bijdragen tot het beter begrijpen van de beslissing van de rechter zullen hier bestudeerd worden. Ik wens nogmaals te benadrukken dat dit geen sinecure is. Het is dan ook niet mijn bedoeling een verhaal van (veronderstelde) zekerheden te brengen, maar wel van tal van mogelijkheden. We mogen als historische onderzoeker immers nooit uit het oog verliezen dat een instelling zoals de rechterlijke macht nog steeds een ‘zaak van en voor mensen’ is. Elk dossier draagt unieke aspecten in zich en het is geenszins mijn “ambitie” om deze diversiteit te relativeren.

Een factor die ik in dit onderzoek niet nader zal toelichten is de persoonlijkheid van de rechter. Ondanks het feit dat hij de spilfiguur is bij het uitspreken van het vonnis heb ik ervoor gekozen deze invloedsfactor niet te bestuderen. Gerechtelijke strafdossiers, die de uitvalsbasis voor mijn verhandeling vormen, vertellen immers niets over de persoonlijkheid van de rechter. Ik ga er ook van uit dat de zaak zelf de sleutel bevat tot een vrijspraak of een veroordeling. Dat de rechter daar een invloed op heeft, is vanzelfsprekend, maar deze factor mag mijns inziens toch niet overschat worden. In het handboek van Braas uit 1925 staat met betrekking tot de rol van de rechter het volgende vermeld: “L’intime conviction du magistrat est la base de sa décision. Il échet de rechercher sur quels éléments, sur quels modes de preuve, il est autorisé à étayer cette conviction.” [199] Het zijn deze elementen die ik hier in de mate van het mogelijke zichtbaar wil maken.

Een bijkomende reden waarom ik de invloed van de rechter als persoon op het vonnis niet bestudeer, is het feit dat het historisch onderzoek naar de “mensen van het gerecht” nog in zijn kinderschoenen staat. Tientallen onderwerpen in deze richting liggen nog op onderzoek te wachten. Professor Karel Velle en anderen hebben recentelijk de aanleiding gegeven met een themanummer dat gepubliceerd werd in het Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis. Professor Velle stelt daarin dat prosopografisch onderzoek in de toekomst moet bijdragen tot een beter inzicht in het sociaal profiel van de magistraten in het verleden. De vraag “In welke mate speelde de samenstelling van het magistratenkorps (sociaal profiel, politieke voorkeur en leeftijd) een rol bij het voornaamste ‘product’ van de rechterlijke macht: de rechtspraak?” blijft tot op heden echter onbeantwoord.[200]

Tenslotte wil ik nog opmerken dat de beïnvloedingsfactoren die ik in dit hoofdstuk zal aanhalen niet bindend zijn. Daarmee bedoel ik dat ondanks het feit dat er bijvoorbeeld veel getuigen ten laste zijn en de gerechtelijke geneesheer verklaart dat de klaagster slachtoffer is van seksueel geweld, de betichte toch nog kan worden vrijgesproken aangezien zowel getuigen als medische expertise geen daadwerkelijke bewijskracht bezitten.

§ 2. De verdediging van de betichte

Een belangrijk element voor de rechter om de schuld of onschuld van de verdachte te bepalen, is de manier waarop de betichte zich verdedigt. Wanneer de betichte de feiten bekent, is de kans groot dat hij ook schuldig wordt bevonden ondanks het feit dat hij bijvoorbeeld nog geen strafblad heeft en een goede reputatie geniet.

De betichte wordt een eerste keer aan het woord gelaten onmiddellijk nadat een bepaalde instantie van de justitie op de hoogte is gebracht van het seksueel geweld. De politieman die belast is met het opstellen van een proces-verbaal onderhoort de verdachte kort. De verdachte wordt een tweede keer ondervraagd door de onderzoeksrechter wanneer hij zijn onderzoeksrapport opstelt. Tenslotte zal hij ook op het proces zelf aan het woord gelaten worden. 

In onderstaande tabel laat ik elke betichte kort aan het woord om weer te geven op welke manier hij de handen probeert wit te wassen of in tegendeel zijn schuld bekent. Het gaat telkens om de verklaring van de betichte tijdens het verhoor van de politieman om zijn proces-verbaal op te stellen. Het is dus de eerste keer dat de betichte aan het woord wordt gelaten. Wanneer dit proces-verbaal in het dossier ontbreekt, heb ik een beroep gedaan op het proces-verbaal van de ondervraging door de onderzoeksrechter. Wanneer de verklaringen van de betichte gewijzigd zijn, heb ik zowel de eerste als de tweede verklaring genoteerd. Om te achterhalen welke invloed de verklaring van de betichte had op de uitspraak, geef ik telkens weer hoe het vonnis luidde.

Op een totaal van 47 dossiers zijn er 57 betichten. Drie personen worden echter beschuldigd van feiten die niet kaderen binnen het opzet van mijn thesis. De verklaringen van deze mensen zijn dan ook niet opgenomen in onderstaande tabel. De analyse beperkt zich dus tot 54 betichten. Wanneer de betichte in voorwaardelijke vrijheid is gesteld, staat het vonnis in het groen.

Tabel 13: De verdediging van de betichten voor de correctionele rechtbank van Antwerpen
 in de periode 1890-1930.

2.1. De bekentenis

Ik heb er reeds op gewezen dat de bekentenis in feite niet bindend is. Toch heeft de bekentenis logischerwijs een grote invloed op de uitspraak van de rechter of anders geformuleerd: “L’aveu est la reine des preuves.” [201]

Er zijn zeven betichten die alles bekennen.[202] Zes van de zeven betichten worden dan ook schuldig bevonden aan de feiten die hen ten laste zijn gelegd. Joannes H en Frans VB worden echter wel in voorwaardelijke vrijheid gesteld. Dit heeft wellicht te maken met hun jeugdige leeftijd (17 jaar), het feit dat ze hun plannen niet volledig ten uitvoer brengen aangezien ze slechts de knie van het slachtoffer aanraken en het feit dat de klaagster aanzien wordt als van lichte zeden te zijn. Opmerkelijk is dat drie betichten verwijzen naar de drank die hen tot zulke daden heeft aangezet. Op die manier proberen ze de straf zo verteerbaar mogelijk te maken. De verdachten zullen ook soms medelijden proberen op te wekken door hun spijt te uiten over hetgeen ze gedaan hebben. Dit zien we duidelijk in de getuigenis van August VE: “Ik gevoel veel spijt over mijne daad en het zal niet meer gebeuren.” [203]

Eén dossier onderscheidt zich van de andere zaken omdat het hier volgens het verslag van de wetsdokter gaat om een persoon die niet verantwoordelijk is voor zijn daden. In plaats van een straf zal hij, Petrus B, een behandeling ondergaan in een psychiatrisch ziekenhuis. In zijn getuigenis valt op dat hij alles in ‘koelen bloede’ bekent zonder enige spijtbetuiging te uiten.

Er is één persoon, Aron S, die gevlucht is van zodra het onderzoek werd ingesteld en die dus niet verhoord is geworden. Zijn vlucht pleit uiteraard niet in het voordeel van zijn onschuld en hij wordt dan ook bij verstek veroordeeld.

2.2. Vertwijfeling

Opmerkelijk is dat er vier mannen zijn die verklaren dat ze niet meer goed weten wat er gebeurd is.[204] Drie daarvan schuiven de schuld op de drank die ervoor gezorgd heeft dat alles zich nogal in een waas heeft afgespeeld waardoor ze niet meer kunnen vertellen wat er precies is voorgevallen. Eén betichte verklaart dat hij de feiten op zijn dochter misschien wel in een droom heeft gepleegd, maar dan buiten zijn weten. Het is enkel deze laatste die wordt vrijgesproken.

2.3. De halve bekentenis

Heel wat betichten zullen verklaren dat er wel degelijk ‘iets’ gebeurd is tussen hen en het slachtoffer, maar houden voet bij stuk dat het niet gegaan is zoals het slachtoffer getuigt. Achttien betichten zullen deze ‘verdedigingsstrategie’ aanwenden. Velen verklaren dat ze wel gekust of gefikfakt hebben met het slachtoffer, maar dat het niet verder gegaan is en/of dat het slachtoffer vragende partij was (14 verdachten).[205] Anderen stellen dan weer dat ze het slachtoffer wel op de grond geduwd hebben en/of haar geslagen hebben, maar dat er geen sprake was van seksueel geweld (4 verdachten).[206] In twee van de vier gevallen zal de verklaring van de betichte leiden tot een vrijspraak inzake seksueel geweld, maar wel tot een veroordeling voor het vrijwillig toebrengen van slagen en wonden.

Het gedeeltelijk toegeven van de feiten die zich hebben afgespeeld, heeft slechts één persoon gered van een veroordeling. Deze man, Adrien T, werd volledig vrijgesproken. Adrien verklaarde dat het slachtoffer haar toestemming had gegeven en meer “zij deed zelfs niets als lachen”.[207] Emiel B en Jozef C bekennen dat ze het slachtoffer aangeraakt hebben met haar toestemming. Ze worden beiden in voorwaardelijke vrijheid gesteld.

2.4. De ontkenning

Vierentwintig betichten loochenen dat ze het slachtoffer iets misdaan hebben. Twaalf verdachten worden vrijgesproken en twee verdachten worden in voorwaardelijke vrijheid gesteld. Het is dus duidelijk dat ontkenning van de feiten de grootste kans op een vrijspraak oplevert.

Zeven betichten zullen buiten het ontkennen van de feiten die hun ten laste worden gelegd, geen andere ‘verdedigingsstrategieën’ uitwerken.[208] Ze houden enkel voet bij stuk dat de klaagster liegt. De andere betichten zullen hun woord echter proberen te ondersteunen door een meer uitgebreide verklaring. Een veel gebruikte strategie is kwaad spreken over de zedelijkheid van het slachtoffer (9 verdachten).[209] Verder zullen vijf betichten verklaren dat ze wel samen waren, maar dat er hoegenaamd niets gebeurd is.[210] Dit impliceert dat wanneer er getuigen zijn die verklaren dader en slachtoffer op het moment van de feiten samen te hebben gezien, dit niet in tegenspraak is met hetgeen de verdachte zegt en dus minder relevant is.  Twee betichten zullen proberen te ontsnappen aan een veroordeling door een alibi op te geven.[211] Ik wil hier even stilstaan bij de ingenieuze verdedigingsstrategie van Norbert W.[212] Hij heeft ervoor gezorgd dat eventuele ooggetuigen hem niet meer zouden herkennen door zijn rosse snor en baard te scheren. Het slachtoffer en haar zus verwijten dit de betichte wanneer ze met elkaar geconfronteerd worden. Bovendien heeft hij gepoogd een waterdicht alibi te construeren. De politiemannen slagen er echter in zijn strategie te doorprikken. Uit het onderzoek blijkt immers dat hij aan zijn vrouw en twee schoonzussen gezegd heeft dat hij raapkolen heeft gestolen. Wanneer de politie naar hem zou komen vragen, moesten ze getuigen dat hij op het moment van de feiten bij zijn schoonzus in Hemixem was.

Eén persoon, Jozef DM, die beschuldigd wordt van seksueel geweld ten aanzien van zijn wettige dochter, zal luidop de bedenking maken waarom ze zo lang gewacht heeft klacht in te dienen indien de feiten daadwerkelijk zouden gebeurd zijn.  

Uit deze verdedigingsstrategieën kan men opmaken dat de betichte min of meer besef heeft  van datgene wat hem eventueel kan redden van een veroordeling. Hij probeert de waarheid naar zijn hand te zetten en speelt in op elementen waarmee de rechter rekening houdt bij zijn eindbeslissing. Ik wil nu nog even ingaan op een veel voorkomende strategie, met name: kwaad spreken over het slachtoffer.

2.5. De beste verdediging is de aanval

Een algemene tendens bij het bestuderen van de verklaringen van de betichten is het demoniseren van de slachtoffers. Dat deze strategie zijn vruchten kon afwerpen, wordt bevestigd door het feit dat ook de onderzoeksrechter vaak de opdracht geeft aan de politieagenten meer inlichtingen te verwerven betreffende het gedrag en de reputatie van het slachtoffer. De verdachte speelt hier op in door het slachtoffer in een slecht daglicht te plaatsen waardoor hij vermoedt dat zijn schuld geminimaliseerd wordt.

Op welke manier worden de slachtoffers precies door de verdachten gedemoniseerd? Drie  betichten zullen in de verf zetten dat de vrouw fel bedronken was.[213] Tien anderen zullen benadrukken dat het de vrouw zelf was die hun oneerbare voorstellen deed of alleszins niet ontevreden was met de handtastelijkheden.[214] Zeven betichten zullen het dan weer over een andere boeg gooien door de vrouw als een oneerbaar persoon voor te stellen.[215] Ze zullen bijvoorbeeld verklaren dat de vrouw betrekkingen had met heel veel manspersonen. Ik heb in totaal dus 20 getuigenissen van verdachten die het slachtoffer willen zwart maken. Wat was nu de invloed van deze verklaringen op de uitspraak? Maar liefst 11 van de 20 betichten worden vrijgesproken voor seksueel geweld. Vier betichten krijgen wel nog een lichte straf voor een ander delict. Drie verdachten worden in voorwaardelijke vrijheid gesteld.[216]

Ik wil hier nog even stil staan bij deze zaken waar de verdachte wordt vrijgesproken voor het seksueel geweld waarvan hij verdacht wordt. De verklaring van de betichte is uiteraard niet voldoende om een vrijspraak te bekomen. In zes dossiers kan echter niemand de verklaring van het slachtoffer bevestigen omdat er geen ooggetuigen van het seksueel geweld zijn. In de twee zaken ‘Pierre DJ en Victor S’ en ‘André R, Jacques M en Louis V’ zijn er wel ooggetuigen. De vraag is echter wat deze mensen precies getuigen. In de eerste zaak verklaren drie ooggetuigen dat ze denken dat de vrouw zich heeft laten doen. In de tweede zaak is er de nachtwaker die het slachtoffer heeft horen roepen, maar iedereen die aan het woord wordt gelaten in het dossier is ervan overtuigd dat het meisje van de ontucht leeft. Hiermee zijn we bij het tweede kenmerk van de elf dossiers gekomen, namelijk het feit dat de zedelijkheid van de slachtoffers sterk in vraag wordt gesteld. In sommige zaken lijkt men de klemtoon te verschuiven van de mogelijke schuld van de dader naar de (on)zedelijkheid van het slachtoffer. De politiemannen stellen het slachtoffer soms de vraag waarom ze zo lang heeft gewacht klacht in te dienen of waarom ze een tweede keer naar boven is gegaan na de feiten wanneer de betichte hen riep. Deze vragen impliceren dat men twijfelt aan het ‘slachtoffergehalte’ van de vrouwen.

Wanneer de betichten verklaren dat de vrouw dronken was, dat ze zelf onzedelijke voorstellen deed of dat ze alle jongens graag ziet, heeft men eigenlijk maar één doel voor ogen, namelijk de justitie ervan overtuigen dat het om een oneerbare vrouw gaat. De redenering die hierachter schuilt, is dat de oneerbare vrouw enkel gekregen heeft wat ze zelf heeft uitgelokt en dat ze zich daarna tegen de pseudo-aanvaller heeft gekeerd. Het lijkt me wel aannemelijk dat de verklaring dat het slachtoffer zelf aanleiding heeft gegeven, soms aanvaard wordt door  de rechterlijke macht. Het is immers een tot vervelens toe gehoord argument dat ‘sommige vrouwen het zelf uitlokken’. De geloofwaardigheid van de betichte zal nog verhoogd worden wanneer niemand kan bevestigen dat het slachtoffer daadwerkelijk tegen haar wil seksueel misbruikt is en wanneer de vraag naar de zedelijkheid van het slachtoffer een belangrijk aspect van het onderzoek uitmaakt.

Ik zal in dit hoofdstuk nog terugkomen op de algemene zedelijkheid van het slachtoffer en de al dan niet aanwezigheid van ooggetuigen. Op die manier zal ik bovenstaande vaststelling verder uitwerken.

2.6. On the run

Op een totaal van 47 dossiers zijn er zes zaken waar de verdachte bij verstek veroordeeld wordt.[217] De betichte heeft de benen genomen en is dus hoewel gedagvaard niet aanwezig op de zitting. De afwezigheid impliceert dat de verdachte wellicht iets op zijn kerfstok heeft. Al deze betichten worden dan ook voor bijna alle feiten die hun ten laste worden gelegd, veroordeeld.

2.7. Conclusie

In deze eerste paragraaf ben ik nagegaan op welke manier de betichten zich al dan niet verdedigen tegen de feiten die hen ten laste worden gelegd. Een aantal mannen zullen alles bekennen. Anderen zullen verklaren dat de feiten zich in waas hebben afgespeeld waardoor ze niet meer precies weten wat er gebeurd is. Nog anderen zullen een halve bekentenis doen. Bijna de helft van de verdachten zal de feiten echter ontkennen. Deze strategie bood het meeste kans op een vrijspraak. In de verklaring zal men zoveel mogelijk pogen de eigen schuld te minimaliseren. Dit doet men door te verklaren dat men dronken was, maar nog veel meer door een beeld van het slachtoffer op te hangen waaruit blijkt dat zij een heel oneerbaar persoon is. Deze strategie is in feite de concrete uiting van een bepaald denkpatroon. Men verdacht de vrouwen er namelijk van het seksueel geweld uitgelokt te hebben.

Wanneer de betichten weglopen voor of tijdens het onderzoek, speelt dit uiteraard in hun nadeel. Deze verdachten worden bij verstek veroordeeld voor de feiten die hen ten laste worden gelegd.

In een volgende paragraaf wil ik mij buigen over de rol van de sociale achtergrond van de verdachten en tevens over de algemene zedelijkheid van zowel betichte als slachtoffer. Uit deze paragraaf is immers reeds gebleken dat de reputatie van het slachtoffer, al dan niet terecht, soms wordt uitgespeeld door de betichte.

§ 3. De sociale achtergrond en de zedelijkheid van de betrokkenen

3.1. De sociale achtergrond van de betichte

Bij de analyse van de beroepen van de betichten, viel op dat er slechts vijf van de 54 verdachten een hogere positie op de maatschappelijke ladder innemen als gevolg van hun ambt. Het gaat om een tolbeambte, een apotheker, een aannemer van openbare werken en twee bedienden. Zij onderscheiden zich van de andere betichten doordat zij niet door middel van handenarbeid geld in het laatje brengen. We kunnen ons nu de vraag stellen of dit een invloed heeft op de uitspraak van de correctionele rechtbank van Antwerpen.

In onderstaande tabel geef ik vooreerst een overzicht van deze zaken waar de verdachte omwille van zijn ambt tot een hogere maatschappelijke klasse behoort.

Tabel 14: Overzicht van de betichten van seksueel geweld
die tot een hogere maatschappelijke klasse behoren.

Victor wordt enkel veroordeeld omwille van de vrijwillige slagen en wonden die hij aan het slachtoffer heeft toegebracht. Hij wordt niet veroordeeld voor seksueel geweld. Ook Adhemar wordt slechts veroordeeld voor een deel van de beschuldiging, met name voor het feit dat hij zes maand lang zijn beroep zonder toezicht heeft uitgeoefend terwijl hij niet over het geschikte diploma beschikte. René wordt enkel voor poging tot omkoping van twee politieagenten gestraft. De bediende Corneel wordt vrijgesproken. Het is met andere woorden opvallend dat vier betichten die tot een hogere klasse behoren niet veroordeeld worden voor het plegen van seksueel geweld, maar er met de schrik, een kleine boete of lichte gevangenisstraf van afkomen. Uitzondering daarop vormt Aron die wel voor alle beschuldigingen schuldig bevonden wordt. De hoofdoorzaak voor dit vonnis is dat Aron de benen genomen heeft op het moment dat het onderzoek ingesteld wordt. Zijn vlucht bewijst op zich al een deel van zijn schuld en hem vrijspreken is dus onmogelijk. Hij wordt bij verstek veroordeeld.

Het lijkt me belangrijk deze dossiers waarbij de betichten er behoorlijk goed van afkomen nog eens nader te onderzoeken om niet overhaast tot conclusies te komen.

In de zaak Victor VB wordt de mogelijkheid dat de betichte gepoogd heeft zijn dienstmeid te verkrachten reeds vlug overboord gegooid wegens een gebrek aan bewijzen. Het slachtoffer getuigt nochtans heel duidelijk dat Victor gepoogd heeft haar te verkrachten. Ze kan echter niemand oproepen als getuige. Het is dus haar woord tegen zijn woord. Het medisch verslag speelt ook niet in haar voordeel omdat de dokter verklaart dat er geen verkrachting of poging tot verkrachting heeft plaatsgehad aangezien het slachtoffer geen blauwe plekken vertoont op de dijen of in de omgeving van de geslachtsorganen. Ik moet hierbij opmerken dat het medisch verslag niet altijd in overeenstemming is met de uitspraak van de rechter (ut infra). De sociale positie van de betichte zal dus in samenhang met de conclusie van het medisch verslag en een gebrek aan getuigen geleid hebben tot de vrijspraak inzake seksueel geweld.

Adhemar C wordt ervan beticht zijn dienstmeid te hebben verkracht, gepoogd te hebben een abortus uit te lokken en onwettelijk het beroep van apotheker te hebben uitgevoerd. Adhemar bekent dat hij inderdaad niet de geschikte diploma’s op zak heeft en hij moet dan ook een boete betalen. Voor de twee andere feiten gaat hij echter vrijuit. Dit heeft wellicht te maken met het feit dat het slachtoffer geen klacht ingediend heeft en dat het Adhemar zelf is die  klacht indient omdat Florentina hem openlijk heeft beledigd. Verder verklaart Florentina ook dat ze na de verkrachting haar nog verscheidene malen heeft laten gebruiken door Adhemar. Ze dacht dat hij met haar zou trouwen om haar eer te redden. “Ik heb misschien ongelijk gehad van bij dien persoon blijven te werken, maar hij heeft mij beloofd tot het laatste toe dat hij mij zou getrouwd hebben.” [218] Het klinkt voor de hedendaagse lezer misschien vreemd dat een vrouw besluit bij haar verkrachter te blijven in de hoop er mee in het huwelijksbootje te stappen. We mogen hier echter de sociaal-economische positie van de vrouwelijke arbeidende klasse op het eind van de 19^de eeuw niet uit het oog verliezen. Ook Denise Keymolen stelt in haar onderzoek naar ongewenst seksueel gedrag op de werkplek dat de toekomst van ongehuwde vrouwen heel onzeker was.[219] Sommige vrouwen zullen dan ook ingaan op seksuele avances om te kunnen voldoen aan bepaalde vitale behoeften. Dit impliceert dat huwelijk en tevens seksualiteitsbeleving veel meer in het teken van overleven stonden dan dat er sentimenten aan te pas kwamen. Een aantal vrouwen zullen dan ook alleen maar onder de bedrieglijke garantie van een huwelijksbelofte tot seksuele betrekkingen verleid kunnen  worden.

Wat betreft de medicijnen die Adhemar haar zou gegeven hebben, bestaat er veel onduidelijkheid. Sommige pillen zouden volgens het scheikundig verslag wel degelijk een abortus kunnen veroorzaken. Buiten de zus van het slachtoffer kan echter niemand bevestigen dat Florentina deze medicijnen van Adhemar heeft gekregen. Bovendien gaan er ook vele geruchten rond dat zij zich reeds vroeger heeft laten aborteren door een andere apotheker. Het feit dat Florentina nooit de medicijnen heeft genomen en reeds bevallen is, spreekt dit echter tegen. Het is niet duidelijk of de sociale status van de betichte een invloed heeft gehad op de uitspraak van de rechter. Het is mogelijk dat er wel een beschermende hand boven zijn hoofd hing inzake de poging tot aborteren, maar dat kan ik met de gegevens uit het dossier niet met zekerheid beamen. In deze zaak speelden de vele roddels over Florentina en de verklaringen van het slachtoffer zelf wellicht een doorslaggevende rol.

De zaak René DM handelt over een aannemer die een dronken vrouw meeneemt naar een loods om ze daar te gebruiken. Twee politieagenten hebben het hele tafereel gadegeslaan, maar ze grijpen pas in wanneer de loods dreigt in brand te vliegen omdat de betichte een lamp omverstoot. De agenten dachten dat het om een gewone liefdesdaad ging aangezien de vrouw zich niet zichtbaar heeft verzet. René heeft de agenten elk 5 frank gegeven met de boodschap: “Steekt die vrouw in den bak totdat ze nuchter is en spreekt van mij niet.” [220] Uit de getuigenissen blijkt duidelijk dat hij de agenten wou omkopen met de bedoeling stil te houden dat hij de vrouw heeft gebruikt. De betichte wordt enkel veroordeeld voor poging tot omkoping, maar voor seksueel geweld gaat hij vrijuit. Voor de rechtbank is het dus bewezen dat hij zich heeft schuldig gemaakt aan poging tot omkoping. De feiten waarvoor hij de agenten wou omkopen, worden echter door de vinger gezien. Wellicht een gevolg van het feit dat de vrouw dronken was en zich dus niet heeft verzet, maar misschien ook omwille van de sociale positie van de betichte.

Corneel VH wordt ervan beschuldigd zijn dienstmeid verscheidene malen verkracht te hebben. Wanneer het slachtoffer zwanger is, vertelt zij dat eerst aan de betichte en daarna aan haar vader waardoor het onderzoek op gang komt. In een brief verklaart Corneel aan de vader van het slachtoffer dat zij wellicht aangerand is door een onbekende. De vader gelooft dit echter niet. Er zijn geen getuigen van het seksueel geweld en de betrokken partijen houden voet bij stuk. Een medisch dossier kan hier geen uitsluitsel brengen omdat het niet zozeer gaat om wat er gebeurd is, maar wel om wie het gedaan heeft. Het woord van Corneel wordt echter belangrijker geacht en hij wordt dan ook vrijgesproken. Zijn sociale positie zit hier wellicht voor iets tussen.

Op basis van deze dossiers denk ik wel dat we in sommige gevallen kunnen spreken van een zekere klassenjustitie. Dit blijkt vooral uit de dossiers René DM en Corneel VH. Personen met een zekere positie binnen de samenleving kunnen rekenen op een grotere tolerantie ten aanzien van de misdrijven die ze begaan. Andere factoren kunnen eveneens leiden tot een vrijspraak of lichte veroordeling, maar de sociale positie van de betichte zorgt dus ook voor extra krediet wanneer men met het gerecht in aanraking komt. De gunstige sociale positie van de betichte zal vooral in combinatie met andere factoren die de onschuld van de betichte ondersteunen, zorgen voor een goede afloop voor de verdachte. Dit vermoeden kwam ook al aan bod in het vorig hoofdstuk bij de studie van de geseponeerde dossiers. Ik citeer hier nog even een geneesheer die beticht wordt van seksueel geweld: “Je suis médecin, donc un homme d’honneur. Ma parole vaut pour deux.” [221]

3.2. De zedelijkheid van betichte en slachtoffer

Een andere mogelijke invloedsfactor vormt de zedelijkheid van betichte en slachtoffer. Met de zedelijkheid doel ik op het al dan niet bezitten van een strafblad vóór de feiten zich hebben afgespeeld. Het beeld dat de samenleving van de verdachte of het slachtoffer heeft, speelt eveneens een belangrijke rol. In kleine dorpsgemeenschappen geldt vaak dat iedereen min of meer op de hoogte is van het reilen en zeilen van de mede-inwoners. Personen wiens reputatie niet veel goeds inhoudt, zullen wellicht op minder steun van de gemeenschap kunnen rekenen. Het feit dat dit een invloed heeft op het vonnis wordt onderstreept doordat de onderzoeksrechter heel vaak aan een aantal politieagenten de opdracht geeft meer informatie te verzamelen inzake de zedelijkheid van de betrokkenen. De politieagenten begeven zich vervolgens op pad en leggen hun oor te luister bij de inwoners die hun meer vertellen over de zedelijkheid van verdachte en slachtoffer. Ook zonder deze informatie hebben de politieagenten reeds vaak een bepaalde mening over het gedrag van de aangeklaagde en het  slachtoffer. In het proces-verbaal openbaren de agenten hun visie. Ze hanteren daarvoor meestal een stereotiepe aanvangszin, met name: “Wij, opstellers, doen opmerken dat (…)”. Het is ook niet uitgesloten dat bepaalde inwoners hun stem willen laten horen door een brief te schrijven naar de onderzoeksrechter om op die manier duidelijk te maken aan wiens zijde ze staan.

            Ik zal nu achtereenvolgens voor de betichten en de slachtoffers nagaan hoe de gemeenschap waarin zij leefden, hun gedrag beoordeelde.

3.2.1. De zedelijkheid van de betichte

In onderstaande tabel geef ik voor elke betichte weer of hij reeds een strafblad had of niet. Verder heb ik alles genoteerd wat ik gevonden heb over zijn algemene zedelijkheid en tevens  het vonnis dat werd uitgesproken. Wanneer de betichte reeds veroordeeld is voor seksueel geweld vermeld ik dit ook in de kolom betreffende de zedelijkheid van de betichte.

Tabel 15: Het al dan niet bezitten van een strafblad en de zedelijkheid van de betichten van seksueel geweld.