De opvoeding van Belgische prinsen en prinsessen in de negentiende eeuw. (Marleen Boden)

In de hierna volgende lijst vindt men de namen van de personeelsleden die een rol speelden in de opvoeding van de Belgische prinsen en prinsessen. Per kind is er een onderverdeling gemaakt tussen de eerste opvoeders, de gouverneurs/gouvernantes, de ondergouverneurs/ondergouvernantes, de leerkrachten en het overig personeel. De functies die niet thuishoren in de vorige groepen en de vakken waarvan ik de onderwijzer niet wist te achterhalen vormen ook twee aparte groepen. Voor de prinsen Boudewijn en Albert worden ook de leraars van de Militaire School vermeld. De eerste opvoeders, de gouverneurs en de ondergouverneurs staan in chronologische volgorde. De namen van de leraars en het overig personeel zijn alfabetisch gerangschikt; een chronologische rangschikking was hier niet zinvol omdat vele leerkrachten hun lessen gaven in dezelfde jaren. Waar dit mogelijk is, worden de voornamen van de opvoeders ook opgegeven.

Ik heb getracht van elke opvoeder/opvoedster te achterhalen welke opdracht hij/zij had en in welke periode hij/zij die uitoefende aan het hof. Dit is echter niet voor alle opvoeders/opvoedsters gelukt. Van sommige personen weet ik dat ze aan het hof onderwezen, maar kon ik niet achterhalen wanneer precies. Deze personen zijn wel in de lijst opgenomen, maar het aanvangs- en eindjaar van hun aanstelling staat niet vermeld. Van andere opvoeders is soms wel één van de twee jaren bekend, op de plaats van het ontbrekend jaartal staat een vraagteken.

Op het eerste gezicht leek het opstellen van deze lijst geen probleem te vormen. De Almanach Royal, waarin al het personeel dat werkte voor de Belgische staat per jaar staat vermeld, moest volstaan om een nauwkeurig overzicht te kunnen maken.[909] Deze Almanach Royal is redelijk nauwkeurig voor de namen van de opvoeders die de kinderen van Leopold en Louise-Marie onder hun hoede namen. Over het opvoedend personeel van de kinderen van Leopold II is er daarentegen weinig geweten. Naast een aantal gouverneurs, gouvernantes en een drietal leerkrachten rept de Almanach Royal met geen woord over het opvoedend personeel van deze vier kinderen. Het aanvullend archiefmateriaal voor dit gezin is beperkt en geeft nauwelijks meer prijs over de opvoeders van Louise, Leopold, Stephanie en Clementine. Ook voor de kinderen van Filips, Graaf van Vlaanderen, beperkt de Almanach Royal zich tot negen namen van personen die bij de opvoeding betrokken waren. Voor dit gezin bestaat er gelukkig wel voldoende bronnenmateriaal, zodat de lijst op deze manier aangevuld kon worden.

De informatie die men in de Almanach Royal vindt, is niet alleen onvolledig maar ook vaak foutief. In de Almanach Royal van het jaar 1843 wordt voor de eerste maal melding gemaakt van opvoedend personeel. Majoor Hallart wordt er voorgesteld als attaché en Lacroix als leraar kalligrafie van de Hertog van Brabant. Hallart was echter al in 1841 in dienst getreden als gouverneur van de Hertog van Brabant.[910] De jonge prins kreeg zijn eerste schrijflessen reeds in 1841.[911] Of deze lessen al verzorgd werden door Lacroix is mij niet bekend. Het opvoedend personeel in dienst van de koning vóór het jaar 1843 werd dus niet in de Almanach Royal opgenomen. Het archiefmateriaal lost dit probleem gedeeltelijk op, maar niet alle documenten met betrekking tot de aanstelling van opvoeders zijn bewaard gebleven. Dit heeft als gevolg dat er mogelijk personen ontbreken in de lijst.

Het jaar waarin een opvoeder voor de eerste maal werd opgenomen in de Almanach Royal, is niet noodzakelijk het eerste jaar waarin hij zijn taak uitvoerde. De Almanach Royal van het jaar 1844 geeft bijvoorbeeld de stand van zaken weer voor maart 1844, de maand waarin het boek werd uitgegeven. Personen die na maart 1844 in dienst werden genomen, zullen voor de eerste keer vermeld staan in de Almanach Royal van het jaar 1845. De Almanach Royal werd opgesteld met behulp van vragenlijsten. Het verwerken van deze lijsten vergde natuurlijk enige tijd vooraleer ze resulteerden in een uitgave. Hierboven werd gesteld dat de Almanach Royal uitgegeven in maart 1844 enkel deze personen opnam in de lijst die in dienst traden vóór deze datum van uitgifte. Het is misschien zelfs correcter te stellen dat alleen de personen die reeds enkele weken vóór de datum van uitgifte in dienst waren, opgenomen werden. Een voorbeeld hiervan zijn de lessen Engels voor de prinsen Leopold en Filips. De eerste lessen werden door Drury reeds in januari 1850 gegeven.[912] De Almanach Royal vermeldt Drury niet in de uitgave van april 1850, maar pas in de uitgave van mei 1851.

Zoals hierboven reeds vermeld werd, zijn er niet voor alle leerkrachten archiefdocumenten bewaard die verband houden met hun aanstelling. Een volledige controle van de lijsten uit de Almanach Royal was bijgevolg niet mogelijk. Wanneer er geen andere bronnen met de begin- of einddatum van de benoeming bestaan, dan geeft de onderstaande lijst toch het jaar waarin iemand voor de eerste maal in de Almanach Royal genoteerd staat aan als aanvangsjaar van de lessen. De lezer moet bij het doornemen van deze lijst dus rekening houden met het feit dat sommige opvoeders misschien al vroeger in dienst traden. Voor de einddatum van de benoeming moet men met dezelfde problemen rekening houden. Deze lijst is zeker niet volledig.

Léon-Dieudonné-Marie-Stanislas-Kostka de Closset: geschiedenis (?-1855[950])

Léon-Dieudonné-Marie-Stanislas-Kostka de Closset: literatuur en geschiedenis (1855-1857)

Deguise: bouwen van versterkingen, aanval en verdediging van verschillende plaatsen en staten[1049]

Debra: godsdienst in de periode dat Albert in Amerois verblijft (1885-?)[1102]

Grammaire depuis le 7 janvier jusqu'au 30 Septembre 1867. Suite des exercices de 1866.

Exercices orthographiques depuis le 28 novembre 1864 jusqu'au 22 décembre 1865.

Orthographe. Tables, historielles, etc. Depuis le 18 janvier jusqu'au 23 décembre 1865.

De uurroosters van prins Boudewijn zijn gedeeltelijk bewaard gebleven. Jules Bosmans stelde deze roosters samen vanaf oktober 1876 tot 1 mei 1887. Deze roosters geven ons een beeld van de verschuivingen in het lessenrooster van de oudste zoon van Filips en Maria. Het nieuwe schooljaar begon in november. Bosmans gaf voor elk schooljaar de lesuren die Boudewijn wekelijks besteedde aan de verschillende vakken. In het schooljaar november 1876 – november 1877 kreeg de prins bijvoorbeeld zes uren Duits per week. Naast de uurroosters die de prins moest volgen in Brussel, werden ook uurroosters opgesteld die enkel geldig waren tijdens het verblijf van de prins in Amerois. De uren die vermeld worden zijn enkel de uren besteed aan de lessen van de verschillende vakken. Daarnaast werden een aantal uren vrijgehouden voor de studie, dus voor het maken van huistaken en het studeren. Enkel in pdf te bekijken.

Het reisdagboek van Boudewijn bevat verslagen over zijn reizen en excursies in België en in het buitenland. Ook verslagen van zijn militaire studiereizen werden in het dagboek opgenomen.

September en oktober: veertiendaagse studiereis met de militaire school (Antwerpen, Diest, Dendermonde, Beverloo en Brasschaat)

vanuit Blankenberge excursies naar Dover en Folkestone, Brugge, Oostende, Nieuwpoort, Heist, Middelburg en Vlissingen

29 mei: Trier en Bingen via de Moezel tot in Koblenz. Excursie naar de kapel van Sint-Roch.

30 mei: excursie naar het Niederwald, van [onleesbaar woord] naar Rüsselsheim, van Rüsselsheim naar Wiesbaden.

21 september: van Le Havre naar Trouville, van Trouville naar Lisieux, van Lisieux naar Caen

Februari: reis met de koning en koningin om de begravenis van aartshertog Rudolf bij te wonen in Wenen

Juni: reis naar Dresden om deel te nemen aan de feesten van de famillie de Wettin. Vijf dagen in Dresden, twee dagen in Pillnitz, daarna naar Sigmaringen om het huwelijk van Willem bij te wonen.

10 tot 22 september: twee dagen in Minden, de overige dagen in de omgeving van Hannover

[909] H. Tarlier. Almanach Royal de Belgique pour l’an 1838-1846. Brussel, 1838-1846 en H. Tarlier. Royaume de Belgique. Almanach Royal. Brussel, 1847-1939. Tenzij anders vermeld, komen de aanvangsjaren en eindjaren van de aanstellingen van het opvoedend personeel uit de respectievelijke jaargangen van de Almanach Royal. De opvoeders staan vermeld in het tweede deel dat de titel Maison civile et militaire du roi; maison de la reine draagt.

[910] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 1 april 1841, 649/91.

[911] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 23 januari 1841, 649/23 en AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 26 januari 1841, 649/26.

[912] AKP, Archief Conway, brief van Louise-Marie aan Conway, 3 januari 1850, 497/47.

[913] Brief van Goffinet aan Leopold II, 11 januari 1871, in: Capron (ed.), Un precieux enfant, 131-133.

[914] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 1 april 1841, 649/91.

[915] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 1 april 1841, 649/91 en Brief van Conway aan De Lannoy, 2 juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 286-288.

[916] Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 279.

[917] AKP, Archief Conway, nota Louise-Marie, 24 augustus 1849, 553/3.

[918] De Almanach Royal vermeldt Prisse in 1850 voor de laatste keer. Prisse vertrok waarschijnlijk pas in 1851. Hij werd immers nog vermeld in brieven geschreven in december 1850. Zie: AKP, Archief Conway, brief van De Briey aan Conway, 13 december 1850, 554/1

[919] AKP, Kopieën van de correspondentie van koning Leopold I aan koningin Victoria V/2, 30 januari 1851 en AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Filips aan D’Hulst, 29 september 1853, 10/26.

[920] Le Roy, L’Université de Liège, 140.

[921] AKP, Archief Conway, nota van Louise-Marie, 24 oktober 1849, 553/9.

[922] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan Leopold, 21 februari 1846, 496I/109.

[923] AKP, Archief Conway, nota van Louise-Marie, 24 oktober 1849, 553/9.

[924] AKP, Archief Conway, nota van Louise-Marie, 24 oktober 1849, 553/9.

[925] Brief van onbekende zender aan onbekende bestemmeling, 15 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 303.

[926] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, 25 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 304.

[927] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 290-293.

[928] Leopold kon in 1841 al Frans lezen, misschien was Defacqz toen al zijn leraar. Zie: AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 25 december 1841, 649/307.

[929] AKP, Archief Conway, rapport van De Briey, 9 oktober 1849, 553/8.

[930] Brief van Conway aan De Lannoy, 3 december 1847, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 325-326.

[931] Brief van Conway aan De Lannoy, 8 april 1847, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 317.

[932] Leopold krijgt zijn eerste schrijflessen op het einde van januari 1841, of Lacroix deze lessen gaf is mij niet bekend. Zie: AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 23 januari 1841, 649/23 en AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 26 januari 1841, 649/26.

[933] Brief van onbekende zender aan onbekende bestemmeling, 15 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 303.

[934] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 290-293.

[935] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, 20 juli 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 295-296. Leopold kon in 1841 Duits lezen. Wie hem de kennis van deze taal bijbracht is mij niet bekend. Zie: AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 24 december 1841, 649/306.

[936] Brief van Conway aan De Lannoy, 8 april 1847, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 317.

[937] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 15 december 1841, 649/297.

[938] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 290-293.

[939] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 3 juni 1844, 652/121.

[940] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 4 april 1841, 649/94.

[941] Brief van Conway aan De Lannoy, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 286-288.

[942] Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 279.

[943] AKP, Archief Conway, nota van Louise-Marie, 24 augustus 1849, 553/3.

[944] AKP, Archief Conway, brief van de Briey aan Conway, 13 december 1850, 554/1.

[945] Le Roy, L’Université de Liège, 140.

[946] Brief van onbekende zender aan onbekende bestemmeling, 15 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 303.

[947] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, 25 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 304.

[948] Filips kreeg reeds in 1841 gymnastieklessen, misschien van Bouillon. Zie: AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 19 mei 1841, 649/123 en AKP, Kopieën van de correspondentie van koning Leopold I aan koningin Victoria II/1, 27 juli 1841.

[949]Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 290-293.

[950] AKP, Archief Conway, brief van Filips aan Conway, 24 oktober 1855, 486/20.

[951] AKP, Archief Conway, rapport van De Briey, 9 oktober 1849, 553/8.

[952] AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Filips aan D’Hulst, 5 maart 1853, 10/17.

[953] Brief van Conway aan De Lannoy, 3 december 1847, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 325-326.

[954] AKP, Archief Conway, brief van Filips aan Conway, 24 maart 1853, 500/1.

[955] Brief van onbekende zender aan onbekende bestemmeling, 15 november 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 303.

[956] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, juni 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 290-293.

[957] Brief van Louise-Marie aan De Lannoy, 20 juli 1846, in: Terlinden (ed.), ‘Papiers du lieutenant général De Lannoy’, 295-296. Een bewaard huiswerkje Duits wijst erop dat Filips in 1844 reeds Duits kende. De naam van de onderwijzer heb ik niet kunnen achterhalen. Zie: AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Filips huiswerk Duits, 29 november 1844, 1.

[958] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, brief van Leopold I aan Filips, 13 mei 1847, 1/14.

[959] AKP, Archief Conway, brief van Leopold I aan Conway, 24 november 1853, 484/35.

[960] AKP, Archief Conway, brief van Leopold I aan Conway, 26 juli 1855, 486/27.

[961] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, brief van Filips aan Leopold I, december 1843, 1.

[962] AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Filips aan D’Hulst, 27 maart 1851, 10/3. Trigonometrie is een onderdeel van wiskunde, meer bepaald de driehoeksmeting.

[963] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 29 maart 1840, 648/81.

[964] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 29 maart 1840, 648/81.

AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 11 maart 1842, 650/71.

[965] AKP, Fonds Leopold I, VI. Handschriftelijke kopieën van brieven van koningin Louise-Marie aan koningin Marie-Amélie, 15 mei 1844, 652/103.

[966] AKP, Archief Conway, brief van onbekende zender aan Conway, 16 november 1849, 520/4.

[967] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan een onbekende bestemmeling, 24 juni 1851, 520/14.

[968] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan een onbekende bestemmeling, 24 juni 1851, 520/14 en AKP, Kopieën van de correspondentie van koning Leopold aan koningin Victoria V/5, 23 juni 1852.

[969] AKP, Archief Conway, brief van onbekende zender aan Conway, 17 mei 1852, 520/20 en Capron (ed.), Lettres de Charlotte à Léopold, 14-15.

[970] AKP, Archief Conway, brief van Marie-Amélie aan Conway, 20 juli 1853, 502/51.

[971] AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Filips aan D’Hulst, 22 december 1855, 10/42.

[972] AKP, Archief Conway, brief van Marie-Amélie aan Conway, 21 maart 1853, 502/38.

[973] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan Louise-Marie, 3 januari 1850, 497/47. Reeds in 1846 leerde Charlotte de Engelse taal. Wie haar deze lessen gaf, kon ik niet achterhalen. Zie: AKP, Kopieën van de correspondentie tussen koning Leopold I en koningin Victoria III/5, 2 januari 1847.

[974] AKP, Correspondentie tussen koning Leopold II en Adrien Goffinet, brief van 19 november 1868.

[975] AKP, Kopieën van de correspondentie tussen koning Leopold I en koningin Victoria V/2, brief van Charlotte aan koningin Victoria, 15 november 1850.

[976] Raspé, ‘Het muziekleven in de 19^de eeuw’, 266.

[977] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan Louise-Marie, 8 oktober 1849, 497/35. Charlotte kreeg in november 1855 nog lessen Duits. Misschien was Scheler nog steeds met deze taak belast. Zie: AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Charlotte aan D’Hulst, 8 november 1855, 11/59.

[978] AKP, Archief Conway, brief van Conway aan Leopold I, 7 januari 1853, 555/3 en AKP, Archief Conway, brief van De Grunne aan Conway, 1854, 518.

[979] AKP, Kopieën van de correspondentie tussen koning Leopold I en koningin Victoria V/2, 2 december 1850.

[980] AKP, Archief Gravin D’Hulst, brief van Filips aan D’Hulst, 6 mei 1854, 10/31.

[981] AKP, brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 11 augustus 1872.

[982] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 16.

[983] AKP, Brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 6 mei 1875.

[984] Defrance, Louise de Saxe-Cobourg, 21.

[985] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 6.

[986] Counson, ‘Scheler (Auguste)’, 647.

[987] De Golesco en De Weisme, Marie-Henriette, 44.

[988] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 62.

[989] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[990] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[991] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[992] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[993] AKP, Schoolschriftejs prinses Louise (1864-1869), doos 8.

[994] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[995] AKP, Archief van het kabinet van koning Leopold II, benoeming van Graaf Van der Straten-Ponthoz, 15 februari 1866, 1390.

[996] Defrance, Louise de Saxe-Cobourg, 21.

[997] De Golesco en De Weisme, Marie-Henriette, 44.

[998] Brief van Leopold aan Leopold II, 4 januari 1865, in: Capron (ed.), Un précieux enfant, 41.

[999] AKP, Brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 11 augustus 1872.

[1000] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 16.

[1001] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 16.

[1002] AKP, Brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 6 mei 1875.

[1003] Schiel, Stéphanie princesse héritière, 50.

[1004] Kerckvoorde, Marie-Henriette, 201.

[1005] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 68.

[1006] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 68.

[1007] Defrance, Louise de Saxe-Cobourg, 21.

[1008] Counson, ‘Scheler (Auguste)’, 647.

[1009] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 21.

[1010] Paoli, Prinses Clémentine, 19.

[1011] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 18.

[1012] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 50.

[1013] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 68.

[1014] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 50.

[1015] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 18.

[1016] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 18.

[1017] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 68.

[1018] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 22.

[1019] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 50.

[1020] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 18.

[1021] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 68.

[1022] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 18.

[1023] Princesse Stéphanie de Belgique, Je devais être impératrice, 22.

[1024] AKP, Brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 11 augustus 1872.

[1025] Kerckvoorde, Marie-Henriette, 201.

[1026] AKP, Brief van Marie-Henriette aan Goffinet, 27 juli 1886.

[1027] Paoli, Prinses Clémentine, 21.

[1028] Counson, ‘Scheler (Auguste)’, 647.

[1029] Kerckvoorde, Marie-Henriette, 201.

[1030] Paoli, Prinses Clémentine, 19.

[1031] AKP, Correspondentie van Clementine aan Stephanie, brief van 29 november 1889.

[1032] AKP, Correspondentie van Clementine aan Stephanie, brief van 29 november 1889.

[1033] Wilmet, Le prince Baudouin, 35.

[1034] KMLK, Fonds Louis Wilmet, agenda Bosmans, april 1876, XXIII/24.

[1035] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, oktober 1876 – 1 mei 1887, XXX/142-157.

[1036] Biermé, La vie d’une princesse, 155.

[1037] Wilmet, Le prince Baudouin, 168.

[1038] KMLK, Fonds Louis Wilmet, agenda Bosmans, 2 november 1876 - 17 maart 1887, XXX/158.

[1039] Wilmet, Le prince Baudouin, 57.

[1040] Wilmet Le prince Baudouin, 48.

[1041] Biermé, La vie d’une princesse, 155.

[1042] Wilmet, Le prince Baudouin, 48 en KMLK, Fonds Louis Wilmet, agenda Bosmans, 19 mei 1876, XXIII/40.

[1043] Biermé, La vie d’une princesse, 155.

[1044] KMLK, Fonds Louis Wilmet, agenda Bosmans, 2 november 1876 - 17 maart 1887, XXX/158 en Counson, ‘Scheler (Auguste)’, 647.

[1045] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1046] Wilmet, Le prince Baudouin, 48.

[1047] Wilmet, Le prince Baudouin, 43.

[1048] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Boudewijn rapporten van de Militaire School, 1884-1886, 308.

[1049] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Boudewijn rapporten van de Militaire School, 1884-1886, 308.

[1050] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Boudewijn rapporten van de Militaire School, 1884-1886, 308.

[1051] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Boudewijn rapporten van de Militaire School, 1884-1886, 308.

[1052] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, Boudewijn rapporten van de Militaire School, 1884-1886, 308.

[1053] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1054] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/172

[1055] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/165.

[1056] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1057] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1058] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/178.

[1059] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, 1 mei 1887, XXX/156.

[1060] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/172

[1061] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/165.

[1062] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1063] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, Nederlands, 26 november 1877 – 29 juni 1886, XXX/136-139.

[1064] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/178.

[1065] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, 4 november 1884, XXX/154.

[1066] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/169.

[1067] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, 1 mei 1887, XXX/156.

[1068] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/178.

[1069] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, 1 mei 1887, XXX/156.

[1070] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, agenda Bosmans, 2 november 1876 – 17 maart 1887, XXX/158.

[1071] KMLK, Fonds Louis Wilmet, dagboek Henriette, 12 augustus 1888, XXXIII/40.

[1072] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII en KMLK, Fonds Louis Wilmet, dagboek Henriette, 16 augustus 1890, XXXIII/48.

[1073] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/6.

[1074] KMLK, Fonds Louis Wilmet, dagboek Henriette, 21 april 1883, XXXIII/20.

[1075] Ruwet, Arthur de Greef, 13.

[1076] Biermé, La vie d’une princesse, 155.

[1077] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/2.

[1078] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/6.

[1079] Wilmet Le prince Baudouin, 222.

[1080] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/1.

[1081] KMLK, Fonds Louis Wilmet, correspondentie van Maria aan haar dochters, brief van Maria aan Henriette, 16 oktober 1892, XVI/212.

[1082] KMLK, Fonds Louis Wilmet, correspondentie van Henriette, brief van Henriette aan Maria, s.d., XVI/205.

[1083] Wilmet, Le prince Baudouin, 190.

[1084] Wilmet, Le prince Baudouin, 190.

[1085] KMLK, Fonds Louis Wilmet, dagboek Henriette, 12 augustus 1888, XXXIII/40.

[1086] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLII en KMLK, Fonds Louis Wilmet, dagboek Henriette, 16 augustus 1890, XXXIII/48.

[1087] KMLK, Fonds Louis Wilmet, leraars Josephine, s.d., 13.

[1088] KMLK, Fonds Louis Wilmet, leraars Josephine, s.d., 13.

[1089] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/6.

[1090] Wilmet, Le prince Baudouin, 48.

[1091] Ruwet, Arthur de Greef, 13.

[1092] Raspe, ‘Het muziekleven in de 19^de eeuw’, 268.

[1093] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/2.

[1094] Wilmet, Le prince Baudouin, 222.

[1095] KMLK, Fonds Louis Wilmet, memoires Simonet, 1921, XLIII/1.

[1096] KMLK, Fonds Louis Wilmet, correspondentie van Josephine, brief van Josephine aan Maria, 4 maart 1886, XXXV/23.

[1097] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 6.

[1098] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 12 en Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 6.

[1099] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 8.

[1100] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 7.

[1101] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 22.

[1102] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 134.

[1103] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 7-8.

[1104] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 7-8.

[1105] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 6.

[1106] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 22.

[1107] AKP, Archief van de Gravin van Vlaanderen, brief van Albert aan Maria, 13 oktober 1894, 951/124.

[1108] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 17.

[1109] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 8.

[1110] KMLK, Fonds Louis Wilmet, nota’s Wilmet, s.d., XXXVI/107-108.

[1111] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 23.

[1112] Counson, ‘Scheler (Auguste)’, 647.

[1113] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 29.

[1114] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 14.

[1115] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 8.

[1116] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 22.

[1117] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 23.

[1118] KMLK, Fonds Louis Wilmet, nota’s Wilmet, s.d., XXXVI/92.

[1119] AKP, Archief van de Gravin van Vlaanderen, brief van Albert aan Maria, 20 april 1891, 951/75.

[1120] Cammaerts, Albert de Belgique, 53.

[1121] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 16.

[1122] AKP, Archief van de Gravin van Vlaanderen, brief van Albert aan Maria, 5 april 1891, 951/73.

[1123] Cammaerts, Albert de Belgique, 53.

[1124] Brief van Albert aan Maria, 23 maart 1891, in: De Grave, De militaire vorming, 65.

[1125] Thielemans en Vandewoude, Le roi Albert, 176.

[1126] Wilmet, La jeunesse du roi Albert, 17.

[1127] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Albert, uurroosters, 16 juni 1884, XXXVI/83.

[1128] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Albert, schoolschriften, 22 september 1885 – 28 juli 1886, XXXVI/101.

[1129] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Albert, uurroosters, 21 juni 1887, XXXVI/85.

[1130] AKP, Schoolschriftjes prinses Louise (1864-1869), doos 1-8.

[1131] KMLK, Fonds Louis Wilmet, studies Boudewijn, uurroosters, oktober 1876 – 1 mei 1887, XXX/142-157.

[1132] Wanneer we aannemen dat een les één uur duurde.

[1133] AKP, Archief van de Graaf van Vlaanderen, reisdagboek Boudewijn, 29 september 1882-1889, 306.