Daar komt de bruid…De nuptialiteit van Heist en Knokke 1700-1900. (Miet Desender)

Onderzoek naar het alfabetisme heeft in België lange tijd stilgelegen. Heden ten dage is het een veel bestudeerd thema geworden. Eén van de bronnen die deze studie mogelijk maken, zijn de huwelijksakten. Door systematisch na te gaan of iemand zijn akte kon ondertekenen, kunnen we inzicht verwerven in de alfabetisatiegraad.

Alvorens over te gaan tot de resultaten van de geletterdheid in Heist en Knokke, staan we eerst even stil bij de begrippen ‘alfabetisme’ en ‘analfabetisme’. Vervolgens kijken we na of het ‘kunnen schrijven’ een invloed had op de partnerkeuze bij het huwelijk. We ronden tenslotte dit hoofdstuk af door de geletterdheid te controleren in elke beroepsklasse.

Over het algemeen wordt een geletterd persoon omschreven als iemand die kan lezen én schrijven. Dit betekent dat al wie slechts één van beide vaardigheden bezit als een analfabeet wordt beschouwd. In de huwelijksakten kunnen we echter maar één van beide criteria meten. Enkel het schrijven is controleerbaar aan de hand van de handtekening. De resultaten van ons onderzoek moeten daarom met de grootste omzichtigheid geïnterpreteerd worden.

We hebben enerzijds te maken met een onderschatting van de geletterdheid. Er zijn immers mensen die wel kunnen lezen, maar niet kunnen schrijven. Niettemin worden zij gerekend onder de analfabeten.

Nochtans werkte het vroegere onderwijssysteem het in de hand dat veel meer mensen konden lezen dan schrijven. De aandacht werd namelijk in de eerste fase toegespitst op het lezen. Nadien ging men over op schrijven, het rekenen en de algemene leerstof. Wanneer men door omstandigheden de school vroegtijdig moest verlaten, had men geen kans meer om een volwaardig alfabeet te worden.

Anderzijds leidden onze resultaten ook tot een overschatting van het aantal geletterden. Het noteren van de eigen naam bewijst nog niet het kunnen schrijven.

Sommige analfabeten oefenden soms dagenlang om toch maar hun naam te kunnen schrijven onderaan de huwelijksakte. Op de hoogdag zelf lukte dit schrijven soms vrij aardig. Bij anderen viel de onzekerheid op uit de stuntelige signatie.

Dit zou ons in staat moeten stellen om een kwalitatief onderscheid te maken tussen de soorten handschriften. Op deze manier kon de passieve geletterdheid opgespoord worden.

Ondanks deze kritische opmerkingen bleef de handtekening op tal van akten een waardevol gegeven in het meten van alfabetisme.[69]

De alfabetisatiegraad was een belangrijke waardemeter. Wanneer het economisch minder goed gaat en er zich een proces van verarming voordoet, moet ook de arbeid van kinderen bijdragen tot het gezinsinkomen. Kinderen lopen dan weinig of geen school en zijn bijgevolg weinig of niet geletterd.

Lange tijd schonk men aan het onderwijs weinig of geen aandacht. Doorheen de 17^de en 18^de eeuw poogde vooral de Kerk om het schoolwezen verder uit te bouwen. Tijdens de Franse overheersing (1795-1815) werd slechts een deel van de hervormingen in het onderwijs verwezenlijkt. Ondanks de pogingen van Willem I tijdens het Hollands bewind (1815-1830) om het onderwijs nieuw leven in te blazen, veranderde niet veel aan het schoolwezen. Echte wijzigingen kwamen er pas na de Belgisch onafhankelijkheid. Tussen 1830 en 1860 werd er door de overheid heel wat geïnvesteerd in de uitbouw van het schoolwezen en vooral in het lager onderwijs.

De investeringscampagne moest echter tijdelijk gestaakt worden omwille van de economische crisissen van 1845-1847 en 1853-1856. Ondanks de tevergeefse inspanningen bleef de scolarisatiegraad in Vlaanderen aan de lage kant.

Niet enkel schoolonderbrekingen kwamen courant voor, ook vele kinderen beëindigden hun lagere studies vroegtijdig. Daarvoor werd vaak met de vinger naar de ouders gewezen. Zij konden toen het belang van schoollopen nog niet inschatten.

Laten we nu deze ontwikkeling van het schoolwezen, namelijk de weerslag ervan bekijken in de evolutie van de alfabetisatiegraad in Vlaanderen. Op het einde van het Ancien Régime was nauwelijks de helft van de mannen en één vierde van de vrouwen geletterd. Vooral met het alfabetisme van de vrouwen was het in heel Vlaanderen bijzonder ongunstig gesteld. In de eerste helft van de 19^de eeuw kende het alfabetisme slechts een beperkte vooruitgang. Naar het midden van de 19^de eeuw en vooral na de jaren zestig was er een opwaartse beweging van de geletterdheid waarneembaar. Onder de mannelijke bevolking bleef het aantal geletterden op hetzelfde niveau, rond 50 %. Bij de vrouwen daarentegen was er een opvallende omschakeling. Het percentage geletterde vrouwen steeg naar 40 à 45 % en benaderde nu de cijfers van de mannen. Dankzij de oprichting van spin- en kantscholen leerden vrouwen naast manuele vaardigheden, ook lezen en schrijven. Tegen het einde van de 19^de eeuw kon reeds 75 à 80 % van de bevolking lezen en schrijven.[70]

Specifiek voor Knokke en Heist komen we tot de volgende vaststellingen. Een eerste duidelijke conclusie is het verschil in alfabetisme tussen mannen en vrouwen. De geletterdheid van vrouwen lag gemiddeld heel wat lager.Doorheen de tijd (1781-1890) werd dit verschil kleiner.

Alfabetisatiegraad in absoluut aantal en percentages per periode in Heist en in Knokke

Periode	Heist					Knokke
	Aant.Huw.	Man		Vrouw		Aant.Huw.	Man		Vrouw
	Aant.Huw.	n	%	n	%	Aant.Huw.	n	%	n	%
1781-1790	33	22	66,7	5	15,2	63	37	58,7	3	4,8
1811-1820	42	21	50	6	14,3	64	42	65,6	14	21,9
1841-1850	81	37	45,7	19	23,4	92	53	57,6	28	30,4
1861-1870	113	71	62,8	40	35,4	99	58	58,6	38	38,4
1881-1890	185	166	89,7	126	68,1	110	94	85,4	75	68,2

In de periode 1781-1790 kon 66,7 % van de mannen in Heist hun handtekening plaatsen terwijl slechts 15,2 % van de vrouwen dit kon. In Knokke kon zowat de helft van de mannen hun huwelijksakte ondertekenen, bij de vrouwen was dat maar een luttele 4,8 %.

In de daaropvolgende periode van 1811-1820 steeg alleen het percentage geletterde vrouwen in Knokke. In Heist deden zowel mannen als vrouwen een stapje terug.

Het aantal vrouwen dat hun handtekening kon plaatsen steeg in Heist en Knokke continue in de periode 1841-1850.Het aantal geletterde mannen in Knokke bleef zowat gelijk, maar in Heist daalde het cijfer nog verder.

1861-1870 werd gekenmerkt door een voortdurende stijging van de alfabetisatiegraad. Enkel in Knokke bleef het aantal geletterde mannen rond 58 %.

In de periode 1881-1890 was reeds 85 à 90 % van de mannen alfabeet en ongeveer 68 % van de vrouwen.

Jaar	Heist					Knokke
	Aant. Huw.	Man		Vrouw		Aant. Huw.	Man		Vrouw
	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%
1781	4	2	50	1	25	14	7	50	0	0
1782	2	2	100	0	0	7	3	42,9	1	14,3
1783	3	2	66,7	0	0	9	6	66,7	1	11,1
1784	2	1	50	0	0	4	3	75	0	0
1785	4	3	75	0	0	7	4	57,1	0	0
1786	6	4	66,7	0	0	6	5	83,3	0	0
1787	2	2	100	1	50	4	2	50	1	25
1788	4	3	75	0	0	6	2	33,3	0	0
1789	1	1	100	0	0	5	4	80	0	0
1790	5	2	40	3	60	1	1	100	0	0

Jaar	Heist					Knokke
	Aant. Huw.	Man		Vrouw		Aant. Huw.	Man		Vrouw
	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%
1811	6	4	66,7	0	0	10	5	50	4	40
1812	1	1	100	1	100	4	4	100	2	50
1813	12	10	83,3	4	33,3	4	2	50	0	0
1814	3	2	66,7	0	0	8	6	75	2	25
1815	6	4	66,7	1	16,7	10	7	70	3	30
1816	4	0	0	0	0	4	2	50	1	25
1817	1	0	0	0	0	6	4	66,7	0	0
1818	2	0	0	0	0	8	6	75	2	25
1819	1	0	0	0	0	5	1	20	0	0
1820	6	0	0	0	0	5	5	100	0	0

Jaar	Heist					Knokke
	Aant. Huw.	Man		Vrouw		Aant. Huw.	Man		Vrouw
	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%
1841	5	0	0	0	0	11	5	45,4	4	36,4
1842	12	0	0	0	0	6	6	100	3	50
1843	9	4	44,4	3	33,3	6	3	50	1	16,7
1844	9	5	55,5	2	22,2	9	3	33,3	4	44,4
1845	12	6	50	4	33,3	9	6	66,7	2	22,2
1846	4	4	100	1	25	9	4	44,4	1	11,1
1847	4	1	25	0	0	8	5	62,5	4	50
1848	7	2	28,6	2	28,6	9	7	77,8	3	33,3
1849	11	9	81,8	5	45,4	11	4	36,4	3	27,3
1850	8	6	75	2	25	14	10	71,4	3	21,4

Jaar	Heist					Knokke
	Aant. Huw.	Man		Vrouw		Aant. Huw.	Man		Vrouw
	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%
1861	10	6	60	3	30	11	5	45,4	3	27,3
1862	9	6	66,7	2	22,2	8	5	62,5	3	37,5
1863	9	6	66,7	2	22,2	10	5	50	5	50
1864	17	12	70,6	6	35,3	12	6	50	4	33,3
1865	11	4	36,4	1	9,1	14	5	35,7	2	14,3
1866	13	7	53,8	5	38,5	11	8	72,7	2	18,2
1867	11	4	36,4	3	27,3	8	4	50	2	25
1868	8	4	50	2	25	5	4	80	2	40
1869	12	11	91,7	9	75	11	10	90,9	7	63,6
1870	13	11	84,6	7	53,8	9	6	66,7	7	77,8

Jaar	Heist					Knokke
	Aant. Huw.	Man		Vrouw		Aant. Huw.	Man		Vrouw
	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%	Aant. Huw.	Abs.	%	Abs.	%
1881	23	19	82,6	13	56,5	13	9	69,2	6	46,2
1882	15	14	93,3	6	40	6	5	83,3	4	66,7
1883	15	14	93,3	11	73,3	6	6	100	4	66,7
1884	7	7	100	6	85,7	8	6	75	6	75
1885	22	19	86,4	13	59,1	10	9	90	6	60
1886	22	20	90,9	12	54,5	7	6	85,7	4	57,1
1887	15	13	86,7	10	66,7	12	8	66,7	7	58,3
1888	21	18	85,7	15	71,4	9	9	100	7	77,8
1889	25	24	96	22	88	15	15	100	12	80
1890	20	18	90	18	90	24	22	91,7	18	75

Uit vorige hoofdstukken weten we reeds dat vooral de leeftijd en het beroep bepalend zijn in de partnerkeuze. Nu we het hebben over het alfabetisme, vragen we ons af of het ‘kunnen schrijven’ een invloed had op de partnerkeuze bij het huwelijk. De huwelijksakten laten ons toe om de koppels in vier groepen onder te verdelen. Er zijn koppels waarvan man en vrouw geletterd zijn of totaal niet. Daarnaast hebben we ook koppels waarvan enkel de man of de vrouw kan schrijven.

Periode	Aant. Huw.	Gelett.M x Gelett.V		Gelett.M x Ongelett.V		Ongelett.M x Gelett.V		Ongelett.M x Ongelett.V
Periode	Aant. Huw.	n	%	n	%	n	%	n	%
1781-1790	33	4	12,1	18	54,6	1	3	10	30,3
1811-1820	42	5	11,9	16	38,1	1	2,4	20	47,6
1841-1850	81	16	19,7	22	27,2	3	3,7	40	49,4
1861-1870	113	37	32,7	34	30,1	3	2,7	39	34,5
1881-1890	185	119	64,3	47	25,4	7	3,8	12	6,5

Periode	Aant. Huw.	Gelett.M x Gelett.V		Gelett.M x Ongelett.V		Ongelett.M x Gelett.V		Ongelett.M x Ongelett.V
Periode	Aant. Huw.	n	%	n	%	n	%	n	%
1781-1790	63	2	3,2	35	55,5	1	1,6	25	39,7
1811-1820	64	13	20,3	29	45,3	1	1,6	21	32,8
1841-1850	92	22	23,9	31	33,7	6	6,5	33	35,9
1861-1870	99	29	29,3	29	29,3	8	8,1	33	33,3
1881-1890	110	68	61,8	27	24,5	6	5,5	9	8,2

Uit deze cijferreeksen kan niet echt worden afgeleid of de partnerkeuze al dan niet bepaald werd door de graad van geletterdheid. Met de verspreiding van de alfabetisatie steeg ook het aantal koppels waarvan man en vrouw konden lezen en schrijven, wat een ‘normale’ evolutie lijkt.

Van de niet-homogene koppels werden het grootste aantal huwelijken gesloten tussen een geletterde man en een ongeletterde vrouw. Een geletterde vrouw die met een ongeletterde man trouwde, kwam doorgaans minder voor. Dat kwam voornamelijk omdat de alfabetisatiegraad van vrouwen een stuk lager lag in de 19^de eeuw.

In het eerste onderdeel hebben we aangehaald dat politieke en sociaal-economische ontwikkelingen een impact hadden op het alfabetisme. Nog belangrijker dan deze factoren zijn de invloed van het sociale milieu en inzonderheid de beroepsklasse.

Onderzoek naar de geletterdheid van de vader wees uit dat er wel degelijk invloed was van de vader op de alfabetisatiegraad van de kinderen. Geletterde vaders hadden meestal geletterde zonen. Voor de dochters was dit minder vanzelfsprekend, aangezien ouders doorgaans minder aandacht schonken aan hun opleiding.

Om nog meer inzicht te krijgen in de geletterdheid van mannen en vrouwen, is het nuttig te kijken naar de beroepsklasse waartoe ze behoren. Al naargelang de beroepscategorie vonden ouders het al dan niet belangrijk dat hun kinderen naar school gingen. Deze denkwijze hing grotendeels vast aan de mogelijkheid of men zich schoolgaande kinderen kon permitteren.

Bij gebrek aan beroepsaanduidingen in de parochieregisters, beginnen we onderstaande tabellen bij de periode 1811-1820.

Zelfstandigen in HEIST
Periode	M/V	Landbouw	Handel	Ambacht	Visserij	Vrije
1811-1820	M	100	-	80	30	-
	V	-	0	0	-	-
1841-1850	M	75	0	71,4	32,1	-
	V	83,3	100	50	-	-
1861-1870	M	77	100	92,3	57,5	100
	V	87,5	33,3	80	-	-
1881-1890	M	100	100	95,6	85,1	100
	V	100	60	71,4	-	100

Zelfstandigen in KNOKKE
Periode	M/V	Landbouw	Handel	Ambacht	Visserij	Vrije
1811-1820	M	100	100	42,8	33,3	-
	V	66,7	-	-	-	-
1841-1850	M	90	100	88,9	0	-
	V	70,6	100	100	-	-
1861-1870	M	84,6	100	77,8	50	-
	V	91	80	100	-	-
1881-1890	M	94,7	100	89,5	50	100
	V	60	25	100	-	100

*In de groep van landbouwers/-sters komt een relatief hoog percentage geletterden voor, zowel in Knokke als in Heist. De landbouwsters scoorden in Heist zelfs iets beter dan de mannen.

*Ook bij de zelfstandige handelaars vinden we een hoge graad van alfabetisatie terug. Handel voeren zonder te kunnen lezen en schrijven zou immers moeilijk verlopen. Toch valt in de latere periodes de achteruitgang op van de geletterdheid van handelaarsters.

*In de groep van de ambachtslui blijken de mannen in Knokke doorgaans geletterd. De vrouwen kunnen niet allemaal lezen of schrijven, maar we vinden daar toch een hoge graad van alfabetisatie. Bij de ambachtslieden in Heist vinden we een lager percentage dan in Knokke, maar dit cijfer is toch nog relatief hoog.

*De graad van geletterdheid bij de vissers is nooit groot, maar de vorderingen per periode vallen toch op, vooral in Heist.

*In de categorie van vrije beroepen is doorgaans iedereen geletterd, maar dat is dan ook eigen aan het beroep. De vrije beroepen vereisen bijna allemaal een zekere graad van geletterdheid.

Arbeiders in HEIST
Periode	M/V	Loonarbeid	Dienstpers.	Bedienden
1811-1820	M	66,7	44,4	50
	V	0	18,75	-
1841-1850	M	28,6	50	50
	V	12	23,5	-
1861-1870	M	40,7	75	62,5
	V	19,2	45,5	-
1881-1890	M	80,6	87,5	100
	V	58	72,7	-

Arbeiders in KNOKKE
Periode	M/V	Loonarbeid	Dienstpers.	Bedienden
1811-1820	M	66,7	70,6	-
	V	5,9	22,5	-
1841-1850	M	55	37	100
	V	16,7	15	-
1861-1870	M	47,5	46,4	100
	V	21,2	33,3	-
1881-1890	M	79	75	100
	V	53,2	73,3	100

*Bij de arbeiders vallen vooral de vorderingen van de vrouwen op, zowel in Heist als in Knokke. In het begin van de 19^de eeuw kunnen de meesten nauwelijks schrijven. Op het einde van de 19^de eeuw is toch al meer dan de helft geletterd. De graad van alfabetisatie bij de mannen daalde in de periodes 1841-1850 en 1861-1870, maar kende toch weer een opgang in de laatste onderzochte periode.

*In Heist kende de graad van geletterdheid bij het dienstpersoneel een continue stijging. Vooral bij de vrouwen lag het percentage in de laatste periode opmerkelijk hoger dan bij de de arbeidersklasse. In Knokke schommelde het percentage geletterden nogal wat. Na een daling in het midden van de 19^de eeuw bij de mannen, klom het percentage tussen 1881 en 1890 toch weer op naar 75 %. Dit was nog altijd meer dan 10 % onder het niveau van Heist. De alfabetisatiegraad van de vrouwen steeg meer continu.

* De bedienden waren doorgaans allemaal geletterd. Dit is vrij vanzelfsprekend aangezien ze verondersteld worden te kunnen schrijven.

Passieven in HEIST
Periode	M/V	Renteniers	Particulier	Onbepaald	Zonder
1811-1820	M	-	-	-	-
	V	-	-	0	-
1841-1850	M	-	100	-	100
	V	-	-	0	0
1861-1870	M	100	-	100	-
	V	-	-	100	-
1881-1890	M	100	-	100	-
	V	100	-	95,5	65

Passieven in KNOKKE
Periode	M/V	Renteniers	Particulier	Onbepaald	Zonder
1811-1820	M	-	-	-	0
	V	-	-	0	-
1841-1850	M	-	100	0	100
	V	-	-	0	-
1861-1870	M	-	-	66,7	-
	V	-	-	100	100
1881-1890	M	-	-	100	-
	V	-	-	87,5	84

*De renteniers en particulieren beschikten meestal over genoeg kapitaal om de opleiding van hun kinderen te bekostigen.

*In de groep van de onbepaalden was de graad van geletterdheid toch wel hoog in de laatste twee periodes die werden onderzocht. Ook de mensen zonder beroep kenden een grote geletterdheid naar het einde van de 19^de eeuw toe, vooral in Knokke.

[68] LAMBRECHT K., De nuptialiteit van Destelbergen, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2000, pp.106-107.

[69] RUWET J., L’analphabétisation en Belgique (XVIIIème-XIXème siècle), Leuven, 1978, pp. 71-75.

[70] LAMBRECHT K., De nuptialiteit van Destelbergen, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2000, p.108.

[71] Alfabetisme - beroep (abs.n.): zie Bijlage (hoofdstuk 6).