IX. BIJLAGEN: BRONNEN

Gebruikte afkortingen:

CC: Corpus Christianorum

            SL: Series Latina

            CM: Continuatio Mediaevalis

MGH: Monumenta Germaniae Historica

PL: Patrologia Latina

AASS: Acta Sanctorum

S.Chr.:  Sources Chrétiennes

Noot: bij de hierna volgende bronnenfragmenten wordt telkens de gedrukte uitgave vermeld. Daarnaast zijn ook de geïnformatiseerde bronnencollecties van nut: MIGNE (Jacques-Paul), Patrologia Latina database [CD-ROM], Cambridge, Chadwyck-Healey, 1994; TOMBEUR (Paul) en UNIVERSITAS CATHOLICA LOVANENSIS, CETEDOC library of Christian Latin texts [CD-ROM], Turnhout, Brepolis, 1996.

1) NORMATIEVE BRONNEN

1.1. Concilies

CONCILIUM VENETICUM A. 461-491, c. XVI, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus VII, Florence, 1762, kol. 955.

Ac ne id fortasse videatur omissum, quod maxime fidem catholicae religionis infestat, quod aliquanti clerici student auguriis, et sub nomine fictae religionis, quas sanctorum sortes vocant, divinationis scientiam profitentur, aut quarumcumque scripturarum inspectione futura pormittunt: hoc quicumque clericus detectus fuerit vel consulere, vel docere, ab ecclesia habeatur extraneus. Incolumem coronam vestram ecclesiae suae Deus protegat, domini fratres.

CONCILIUM AGATHENSE A. 506, c. V (?), ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus VIII, Florence, 1762, kol. 340.

Perscrutandum est, si aliqua vota ad arbores vel ad fontes vel ad lapides quosdam quasi ad altaria faciat, aut ibi candelam seu quodlibet munus deferat, veluti ibi quoddam numen sit.

CONCILIUM AGATHENSE A. 506, c. XXI (LXVIII), ed. MUNIER (C.), CC, SL 148, Concilia Galliae a. 314 - a. 506, Turnhout, Brepols, 1963, p. 228.

Quoniam non oportet ministros altaris aut clericos magos aut incantatores esse, aut facere quae dicuntur phylacteria, quae sunt magna obligamenta animarum: hos autem, qui talibus utuntur, proici ab ecclesia iussimus.

CONCILIUM AGATHENSE A. 506, c. XLII, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus VIII, Florence, 1762, kol. 332.

Ac ne id fortasse videatur omissum quod maxime fidem catholicae religionis infestat, quod aliquanti clerici vel laici student auguriis, et sub nomine fictae religionis, quas sanctorum sortes vocant, divinationis scientiam profitentur aut quarumcunque scripturarum inspectione futura promittunt: hoc quicunque clericus vel laicus detectus fuerit vel consulere vel docere, ab ecclesia habeatur extraneus.

CONCILIUM ASPASII EPISCOPI METROPOLTANI ELVSANI A. 551, c. III , ed. CLERCQ (Karel De), CC, SL 148A, Concilia Galliae a. 511 - a. 695, Turnhout, Brepols, 1963, p. 163-164.

De incantatoribus vel eis, qui instinctu diabuli cornua praecantare dicuntur, si superiores forte personae sunt, a liminibus excommunicatione pellantur ecclesiae, humiliores vero personae vel servi correpti a iudice fustigentur, ut, si se timorem Dei corrigi forte dissimulant, velut scriptum est, verberibus corrigantur

CONCILIUM AURELIANENSE A. 511, c. XXX, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 9.

Si quis clericus, monachus, saecularis divinationem vel auguria crederit observanda vel sortes, quas mentiuntur esse sanctorum, quibuscumque potaverint intimandas, cum his, qui iis crederint, ab ecclesiae communione pellantur.

CONCILIUM AURELIANENSE A. 533, c. XX, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 64.

Catholici qui ad idolorum cultum non custoditam ad integrum accepti baptismi gratiam revertuntur vel, qui cibis idolorum immolatis gustu inlicitae praesumptionis utuntur, ab ecclesiae coetibus arceantur; similiter et hi, qui bestiarum morsibus extincta vel qoulibet morbo aut casu suffocata vescuntur.

CONCILIUM AURELIANENSE A. 541,  ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 90.

c. XV. Si quis post acceptum baptismi sacramentum ad immolata daemonibus, tanquam ad vomitum, sumenda revertitur, si commonitus a sacerdote se corrigere ax hac praevaricatione noluerit, a communione catholica pro emendatione sacrilegii suspendatur.

c. XVI. Si quis Christianus, ut est gentilium consuetudo, ad caput cuiuscumque ferae vel pecudis, invocatis insuper nominibus paganorum, fortasse iuraverit, si se ab hac superstitione comminitus nuluerit prohibere, donec reatum emendet, a consortio fidelium vel ecclesiae communione pellatur.

CONCILIUM TURONENSE A. 567, c. XVIII (XVII),  ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 126-127.

De ieiuniis vero antiqua a monachis instituta conserventur, ut de pascha usque quinquagessima excepto rogationes omne die fratribus prandium praeparetur; post quinquagessima tota ebdomada ex asse ieiunent. Postea usque kalendas Agusti ter septimana ieiunent: secunda, quarta et sexta die excepto his, qui aliqua infirmitate constricti sunt. Augusto, quia cotidie missae sanctorum sunt, prandium habeant; Septembro toto et Octobro et Novembro, sicut prius dictum est, ter in septimana, de Decembre usque natale domini omni die ieiunent. Et quia inter natale Domini et epyfania omni die festivitates sunt, idemque prandebunt excepto triduum illud, quod ad calcandam gentilium consuetudinem patris nostri statuerunt, privatas in kalendis Ianuarii fieri letanias, ut in ecclesia psalletur et ora octava in ipsis kalendis circumcissionis missa Deo propitio celebretur; post epyfania vero usque quadragesima ter in septimana ieiunent.

CONCILIUM TURONENSE A. 567, c. XXIII (XXII),  ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 133.

Enimvero quoniam cognovimus nonnullus inveniri sequipedas erroris antiqui, qui kalendas Ianuarii colunt, cum Ianus homo gentilis fuerit, rex quidem, sed esse Deus non potuit: quisquis ergo unum Deum Patrem regnantem cum Filio et Spiritu sancto credit, non potest integer Christianus dici qui super hoc aliqua de gentilitate custodit. Sunt etiam qui in festivitate cathedrae domni Petri intrita mortuis offerunt et post corpus Domini sacratas daemoni escas accipiunt. Contestamur illam sollicitudinem tam pastores quam presbiteros gerere, ut, quoscumque in hac fatuitate persistere viderint vel ad nescio quas petras aut arbores aut ad fontes, designata loca gentilium, perpetrare, quae ad ecclesiae rationem non pertinent, eos ab ecclesia sancta auctoritate repellant nec participare sancto altario permittant, qui gentilium observationes custodiunt. Quid enim daemonibus cum Christo commune, cum magis sumenda iudicium delicta videantur addere, non purgare.

CONCILIUM AUTISSIODORENSE HAB. CIRCA A. 561-605, ed. CLERCQ (Karel De), CC, SL, 148 A, Turnhout, 1963, p. 265.

c. I. Non licet kalendis Ianuarii vetulo aut cervulo facere vel strenas diabolicas observare, sed in ipsa die sic omnia beneficia tribuantur, sicut et reliquis diebus.

c. III. Non licet conpensus in domibus propriis nec pervigilius in festivitates sanctorum facere nec inter sentius aut ad arbores sacrivos vel ad fontes vota dissolvere, nisi, quicumque votum habuerit, in ecclesia vigilet et matricole ipsum votum aut pauperibus reddat nec sculptilia aut pede aut hominem ligneo fieri penitus praesumat.

c. IV. Non licet ad sortilegus vel auguria respicere nec ad caragius nec ad sortes, quas sanctorum vocant, vel quas de lignum aut de pane faciunt, aspicere, nisi, quaecumque homo facere vult, omnia in nomine Domini faciat.

CONCILIUM CLIPPIACENSE A. 627 AUT 628, c. XVI,  ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 199.

Conperimus ita a Christianis auguria observari, ut simili paganorum scelere conparetur. Sunt etiam nonnulli, qui cum paganis comedunt cibos; sed hos benigne placuit admonitione suaderi, ut ab erroribus pristinis revocentur. Quod si neglexerint et idolatriis vel immolantibus se miscuerint, paenitentiae tempus exsolvant.

CONCILIUM SUB SONNATIO EP. REM. HAB. CIRCA A. 627-630, c. XIV,  ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus I: Concilia aevi Merovingici, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1893, p. 204-205.

Item de his, qui auguria vel paganorum ritus inveniuntur imitari vel cum paganis superstitiosis comedunt cibos, quos benigna placuit admonitione suaderi, ut ab erroribus pristinis revocentur. Quod si neglexerint et ydolatris vel immolantibus se miscuerint, peonitentiae dignum tempus exsolvant.

CONCILIUM ROTHOMAGENSE A. 650, c. IV, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus X, Florence, 1764, kol. 1200.

Perscrutandum si aliquis subulcus vel bubulcus sive venator, vel ceteri hujusmodi, dicat diabolica carmina super panem, aut super herbas, aut super quaedam nefaria ligamenta, et haec aut in arbore abscondat, aut in bivio, aut in trivio projiciat, ut sua animalia liberet a peste et clade, et alterius perdat: quae omnia idololatriam esse nulli fideli dubium est; et ideo summopere sunt exterminanda.

CONCILIUM ROTHOMAGENSE A. 650, c. XIII, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus X, Florence, 1764, kol. 1202.

Si quis in Kalendis Januariis aliquid fecerit quod a paganis inventum est, et dies observat, et lunam, et menses; et horarum effectiva potentia aliquid sperat in melius aut in deterius verti: anathemata sit.

CONCILIUM GERMANICUM A. 742, c. V, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 3.

Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante gravione, qui defensor aecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat, sed ut omnes spurcitias gentilitatis abiciat et respuat, sive sacrificia mortuorum sive sortilegos vel divinos sive filacteria et auguria sive incantationes sive hostias immolaticias, quas stulti homines iuxta aeclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel confessorum, Deum et suos sanctos ad iracundiam provocantes, sive illos sacrilegos ignes, quos nied fyr vocant, sive omnes, quecumque sint, paganorum observationes diligentes prohibeant.

CONCILIUM LIFTINENSE A. 743, c. IIII, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 7.

Decrevimus quoque, quod et pater meus [Karolus Martellus] ante praecipiebat, ut, qui paganas observationes in aliqua re fecerit, multetur et damnetur quindecim solidis.

CONCILIUM ROMANUM A. 743, c. VIIII, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 10.

Capitulo, ut nullus Kalendas Ianuarias et bromas ritu paganorum colere praesumat. Si quis Kalendas Ianuarias et bromas colere praesumpserit aut mensas cum dapibus in domibus praeparare et per vicos et per plateas cantationes et choros ducere, quod maxima iniquitas est coram Deo, anathemata sit.

CONCILIUM IN FRANCIA HABITUM A. 747, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 47.

... Statuimus, ut singulis annis unusquisque episcopus parrochiam suam sollicite circumeat, populum confirmare et plebes docere et investigare et prohibere paganas observationes, divinos vel sortilogos, auguria, filacteria, incantationes vel omnes spurcitias gentilium. ...

CONCILIUM SUESSIONENSE A. 744, c. VI, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 35.

Et omnino decrevimus, ut unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem habeat, ut populus Christianus paganus non fiant, et per omnes civitates legitimus forus et mensuras faciat secundum habundantia temporis.

CONCILIUM NEUCHINGENSE A. 772, c. IIII, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 100.

De pugna duorum, quod wehadinc vocatur, ut prius non sortiantur, quam parati sint, ne forte carminibus vel machinis diabolicis vel magicis artibus insidiantur.

CONCILIUM NEUCHINGENSE A. 772, c. VI, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 100-101.

De eo, quod Bawarii stapsaken dicunt, in quibus verbis ex vetusta consuetudine paganorum idolatria reperimus, ut deinceps non aliter nisi, ut dicat qui querit debitum: ‘Nec hoc abstuli nec componere debeo’. Iterata voce requisito debito dicat: ‘Extendamus dexteras nostras ad iustum iudicium Dei’. Et tunc manus dexteras utique ad caelum extendant.

CONCILIUM RISPACENSE A. 798, c. V, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 198.

... et semper illos admoneat more pastorali, abstineant se a fornicatione, a periuriis, a furtis, ab idolorum contagiis, ut vota non solvant more paganorum, sed soli Deo cum timore et reverentia decimas offerant et suum baptisma custodiant, fidem Christianam conservent, ...

CONCILIUM RISPACENSE, FRISINGENSE, SALISBURGENSE A. 800, c. XV, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 209.

De incantationibus, auguriis vel divinationibus et de his, qui tempestates vel alia maleficia faciunt, placuit sancto concilio, ut, ubicumque deprehensi fuerint, videat archipresbiter diocesis illius, ut diligentissima examinatione constringantur, si forte confiteantur malorum, quae gesserunt. Sed sub tali moderatione fiat eadem districtio, ne vitam perdant, sed ut salventur in carcere, usque dum Deo inspirante spondeant emendationem peccatorum. Et nullatenus per aliqua praemia a comitibus vel centenariis absque districta examinatione remittantur; et hoc si fecerint, archipresbiteri, cum hoc cognoverint, nequaquam episcopus celare audeant et ab episcopis, ut dignum est, pro hoc corripiantur.

CONCILIUM MOGUNTINENSE A. 813, c. XXVII, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 268.

Ut presbyteri chrisma diligenter custodiant. Presbyteri sub sigillo custodiant chrisma et nulli sub praetextu medicinae vel maleficii donare inde praesumant. Quod si fecerint, honore priventur.

CONCILIUM TURONENSE A. 813, c. XLII, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 292.

Admoneant sacerdotes fideles populos, ut noverint magicas artes incantationesque quibusli-bet infirmitatibus hominum nihil posse remedii conferre, non animalibus languentibus claudicantibusve vel etiam moribundis quicquam mederi, non ligaturas ossuum vel herbarum cuiquam mortalium adhibitas prodesse, sed haec esse laqueos et insidias antiqui hostis, quibus ille perfidus genus humanum decipere nititur.

APPENDIX AD CONCILIA A. 813, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 1: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1906, p. 296-306.

c. XVII

Ut presbiteri sub sigillo custodiant crisma et nulli sub praetextu medicinae vel maleficii donare praesumant; si fecerint, honore priventur.

c. CXVII

Quod magice artes atque incantationes nihil prosint: TUR. Cap. XLII.

CONCILIUM ROMANUM A. 826, c. XXXV, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 2: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1908, p. 581.

De conviviis festis diebus non faciendis. Sunt quidam, et maximae mulieres, qui festis ac sacris diebus sanctorum nataliciis non pro eorum, quibus debent, delectantur desideriis advenire, sed ballando, verba turpia decantando, choros tenendo ac ducendo, similitudinem paganorum peragendo advenire procurant; tales enim, si cum minoribus veniunt ad eclesiam, cum peccatis maioribus revertuntur. In tali enim facto debet unusquisque sacerdos diligentissimae populum admonere, ut pro sola oratione his diebus ad eclesiam recurrant, quia ipsi, qui talia agunt, non solum se perdunt, sed etiam alios deperire adtendunt.

CONCILIUM PARISIENSE A. 829, c. II, ed. MGH, Legum sectio III: Concilia, Tomus II pars 2: Concilia aevi Karolini I, Hannover & Leipzig, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1908, p. 669-670.

De diversorum malorum patratoribus. ... Extant et alia pernitiosissima mala, quae ex ritu gentilium remanisse non dubium est, ut sunt magi, arioli, sortilegi, venefici, divini, incantatores, somniarum coniectores, quos divina lex inretractabiliter puniri iubet, de quibus in lege dicitur: “Anima, quae declinaverit ad magos et ariolos et fornicata fuerit cum eis, ponam faciam meam contra eam et interficiam illam de medio populi sui. Sanctificamini et estote sancti, quia ego sanctus sum dominus Deus vester. Custodite praecepta mea et facite ea, quia ego Dominus, qui sanctifico vos,” et alibi: “Magos et ariolos et maleficos terrae vivere ne patiamini.” Dubium etenim non est, sicut multis est notum, quod a quibusdam praestigiis atque diabolicis inlusionibus ita mentes quorundam inficiantur poculis amatoriis, cibis vel filacteriis, ut in insaniam versi a plerisque iudicentur, dum proprias non sentiunt contumelias. Ferunt enim suis maleficiis aera posse conturbare et grandines inmittere, futura praedicere, fructus et lac auferre aliisque dare et innumera a talibus fieri dicuntur. Qui ut fuerint huiusmodi conperti, viri seu femine, in tantum disciplina et vigore principis acrius corrigendi sunt, in quantum manifestus ausu nefando et temerario servire diabolo non metuunt. De his quoque in concilio Anciritano titulo XXIII ita scriptum est: “Qui divinationes expetunt et more gentilium subsecuntur aut in domos suas huiuscemodi homines introducunt exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, sub regula quinquenii iaceant, secundum gradus paenitentiae definitos.” Oportet enim haec in omnibus et maxime in his locis, ubi licite et inpune multi se posse hoc perpetrare confidunt, ut studiosius et diligentius admoneantur et severius corrigantur.

COETLEU (Bretagne) A. 848 of 849, ed. HARTMANN (Wilfried), MGH, Die Konzilien der Karolingischen Teilreiche 843-859, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1984, p. 188.

(...) De expetentia autem divinationum vel maleficiorum scriptum quidem in sacris habemus canonibus, ut ipsa verba ponamus ita: “Qui divinationes expetunt et more gentilium subsequuntur, aut in domos suas huiuscemodi homines introducunt exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, sub regula quinquennii iaceant.” Unde ad illorum similitudinem sortes, quibus vos cuncta in vestris discriminatis iudiciis, nichil aliud quam quod patres illi dampnarunt, divinationes et maleficia esse decernimus. Quamobrem volumus illas omnino dampnari et ultra inter christianos nolumus nominari, et ut abscindantur sub anathematis interdicto prohibemus.

CONCILIUM ANSANUM A. 994, c. VI, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus XIX, Graz, 1960 (Venetiis, 1774), kol. 102.

Incantationes neque auguria nec divinationes faciant, nec credant. Qui autem fecerit, nec a poenis perpetuis nec ab incendiis liberabitur, nisi per veram satisfactionem emendaverit.

CONCILIUM SALEGUNSTADIENSE A. 1022, c. VI, ed. MANSI (Joannes Dominicus), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Tomus VIII, Graz, 1960 (Venetiis, 1774), kol. 397.

Conquestum est etiam in sancto concilio de quibusdam stultissimis presbyteris, ut quando incendium videant, corporale dominico corpore consecratum, ad extinguendum incendium temeraria praesumptione in ignem projiciant. Ideoque decretum est sub anathematis interdictione, ne ulterius fiat.

1.2. Volksrecht (leges)

LEX SALICA, ed. ECKHARDT (Karl August), Weimar, Verlag Hermann Böhlaus Nachfolger, 1953, pp. 140-142 & 236.

c. XXV. De maleficiis.

§1. Si quis alteri erbas dederit, ut moriatur, mallobergo co virgo, <sunt dinarii VIIIM qui faciunt> solidus CC culpabilis iudicetur.

§2. Si quis maleficium fecerit et qui eum priserit evaserit, mallobergo thooverpo acfado, <sunt dinarii MMD qui faciunt> solidus LXII semis culpabilis iudicetur.

§3. Si quis muliere erbas dedirit bibere, ut infantes habere non possit, <sunt dinarii MMD qui faciunt> solidus LXII semis culpabilis iudicetur.

c. LXLVI. De hereburgio.

            Si quis alterum hereburgio clamaverit, hoc est strioporcio aut illum, qui inio portare dicitur, ubi strias cocinant, et probare voluerit et non potuerit, <MMD dinarius qui faciunt> solidus LXII semis culpabilis iudicetur.

1.3. Capitularia

CHILDEBERTI I REGIS PRAECEPTUM, a. 511-558, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, pp. 2-3.

Credimus hoc, Deo propitio, et ad nostram mercedem et ad salutem populi pertenere, si populus cristianus, relictam idolorum culturam, Deo, cui integram promisimus fidem, in quantum inspirare dignatus fuerit, purae deservire debeamus. Et quia necesse est, ut plebs, quae sacerdotes praeceptum non ita oportit custodit, nostro etiam corrigatur imperio, hanc cartam generaliter per omnia loca decrevimus emittendam, praecipientes ut quicumque admoniti de agro suo, ubicumque fuerint simulacra constructa vel idola daemoni dedicata ab hominibus factum, non statim abiecerint vel sacerdotebus hoc distruentibus prohibuerint, datis fideiussoribus non aliter discedant, nisi in nostris obtutebus praesententur.

            Qualiter in sacrilegiis Dei iniuria vindicetur, nostrum est pertractandum, et quia fides nostra, ut verbo de altario sacerdote faciente, quaecumque de evangelio, prophetis vel apostolo fuerit adnuntiatum, in quantum Deus dat intellectum. Ad nos quaeremonia processit, multa sacrilegia in populo fieri, unde Deus ledatur et populos per peccatum declinet ad mortem: noctes pervigiles cum ebrietate, scurrilitate vel cantecis, etiam in ipsis diebus pascha, natale Domini et reliquis festivitatibus vel adveniente die domineco bansatrices per villas ambulare. Haec omnia unde Deus agnoscitur laedi, nullatinus fieri permittimus. Quicumque post commonitionem sacerdotum vel nostro praecepto sacrilegia ista perpetrare praesumpserit, si serviles persona est, centum ictus flagellorum ut suscipiat iubemus; si vero ingenuus aut honoratior fortasse persona est ............

KARLMANNI PRINCIPIS CAPITULARE, a. 742 ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 25.

c. 5. Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante gravione qui defensor ecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat, sed ut omnes spurcitias gentilitatis abiciat et respuat; sive sacrificia mortuorum sive sortilegos vel divinos sive filacteria et auguria sive incantationes sive hostias immolatitias, quas stulti homines iuxta ecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel confessorum, Deum et suos sanctos ad iracundiam provocantes, sive illos sacrilegos ignes, quod nied fyr vocant, sive omnes, quaecumque sint, paganorum observationes diligenter prohibeant.

KARLMANNI PRINCIPIS CAPITULARE LIPTINENSE, a. 743, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 28.

c. 4. Decrevimus quoque, quod et pater meus ante praecipiebat, ut qui paganas observationes in aliqua re fecerit, multetur et damnetur quindecim solidis.

ADDITAMENTUM AD PIPPINI CAPITULARIA: INTERROGATIONES ET RESPONSIONES BAPTISMALES, a. 760-762, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 222.

Forsachistu diobolae? Et respondeat: ec forsacho diabolae.

End allum diobolgeldae? Respondeat: end ec forsacho allum diobolgeldae.

End allum dioboles uuercum? Respondeat: end ec forsacho allum dioboles uuercum and uuordum thunaer ende woden ende saxnote ende allum them unholdum the hira genotas sint.

Gelobistu in got alamehtigan fadaer? Ec gelobo in got alamehtigan fadaer.

Gelobistu in crist godes suno? Ec gelobo in crist gotes suno.

Gelobistu in halogan gast? Ec gelobo in halogan gast.

ADDITAMENTUM AD PIPPINI CAPITULARIA: INDICULUS SUPERSTITIONUM ET PAGANIARUM, a. 760-762, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, pp. 222-223.

1. De sacrilegio ad sepulchra mortuorum.

2. De sacrilegio super defunctos id est dadsisas.

3. De spurcalibus in Februario.

4. De casulis id est fanis.

5. De sacrilegiis per aecclesias.

6. De sacris silvarum quae nimidas vocant.

7. De hiis quae faciunt super petras.

8. De sacris Mercurii vel Iovis.

9. De sacrificio quod fit alicui sanctorum.

10. De filacteriis et ligaturis.

11. De fontibus sacrificiorum.

12. De incantationibus.

13. De auguriis vel avium vel equorum vel bovum stercora vel sternuationes.

14. De divinis vel sortilegis.

15. De igne fricato de ligno id est nodfyr.

16. De cerebro animalium.

17. De observatione paganorum in foco vel in incoatione rei alicuius.

18. De incertis locis que colunt pro sanctis.

19. De petendo quod boni vocant sanctae Mariae.

20. De feriis quae faciunt Iovi vel Mercurio.

21. De lunae defectione quod dicunt “vince luna!”

22. De tempestatibus et cornibus et cocleis.

23. De sulcis circa villas.

24. De pagano cursu quem yrias nominant scisis pannis vel calciamentis.

25. De eo quod sibi sanctos fingunt quoslibet mortuos.

26. De simulacro de consparsa farina.

27. De simulacris de pannis factis.

28. De simulacro quod per campos portant.

29. De ligneis pedibus vel manibus pagano ritu.

30. De eo quod credunt quia femine lunam comendet, quod possint corda hominum tollere iuxta paganos.

KAROLI MAGNI CAPITULARE PRIMUM, a. 769, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 45.

c. 6. Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante grafione qui defensor ecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat, sed ut omnes spurcitias gentilitatis abiciat et respuat, sive profana sacrificia mortuorum sive sortilegos vel divinos sive phylacteria et auguria sive incantationes sive hostias immolatitias, quas stulti homines iuxta ecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel confessorum Domini, qui potius quam ad misericordiam sanctos suos ad iracundiam provocant.

c. 7. Statuimus, ut singulis annis unusquisque episcopus parrochiam suam sollicite circumeat, et populum confirmare et plebes docere et investigare, et prohibere paganas observationes divinosque vel sortilegos aut auguria, phylacteria, incantationes vel omnes spurcitias gentilium studeat.

CAPITULATIO DE PARTIBUS SAXONIAE, a. 775-790, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, pp. 68-69.

c. 6. Si quis a diabolo deceptus crediderit secundum morem paganorum, virum aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere, et propter hoc ipsam incenderit vel carnem eius ad commedendum dederit vel ipsam commederit, capitali sententiae punietur.

c. 7. Si quis corpus defuncti hominis secundum ritum paganorum flamma consumi fecerit et ossa eius ad cinerem redierit, capitae punietur.

c. 8. Si quis deinceps in gente Saxonorum inter eos latens non baptizatus se abscondere voluerit et ad baptismum venire contempserit paganusque permanere voluerit, morte moriatur.

c. 9. Si quis hominem diabolo sacrificayerit et in hostiam more paganorum daemonibus obtulerit, morte moriatur.

c. 10. Si quis cum paganis consilium adversus christianos inierit vel cum illis in adversitate christianorum perdurare voluerit, morte moriatur; et quicumque hoc idem fraude contra regem vel gentem christianorum consenserit, morte moriatur.

c. 21. Si quis ad fontes aut arbores vel lucos votum fecerit aut aliquit more gentilium obtulerit et ad honorem daemonum commederet, si nobilis fuerit solidos sexaginta, si ingenuus triginta, si litus quindecim. Si vero non habuerint unde praesentaliter persolvant, ad ecclesiae servitium donentur usque dum ipsi solidi solvantur.

c. 22. Iubemus ut corpora christianorum Saxanorum ad cimiteria ecclesiae deferantur et non ad tumulus paganorum.

c. 23. Divinos et sortilegos ecclesiis et sacerdotibus dare constituimus.

ADMONITIO GENERALIS, a. 789, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, pp. 55-59.

c. 18. Sacerdotibus. Item in eodem concilio [Conc. Laodicense, c. 36], ut cauclearii, malefici, incantatores vel incantatrices fieri non sinantur.

c. 65. Omnibus. Item habemus in lege Domini mandatum: “non auguriamini”; et in deuteronomio: “nemo sit qui ariolos sciscitetur vel somnia observet vel ad auguria intendat”; item: “ne sit maleficus nec incantator nec pithones consolator.” Ideo praecipimus, ut cauculatores nec incantatores nec tempestarii vel obligatores non fiant; et ubicumque sunt, emendentur vel damnentur. Item de arboribus vel petris vel fontibus, ubi aliqui stulti luminaria vel alias observationes faciunt, omnino mandamus, ut iste pessimus usus et Deo execrabilis, ubicumque inveniatur, tollatur et distruatur.

STATUTA RHISPACENSIA, FRISINGENSIA, SALISBURGENSIA, a. 799-800, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 228.

c. 15. De incantationibus, auguriis vel divinationibus et de his qui tempestates vel alia maleficia faciunt placuit sancto concilio, ut, ubicumque depraehensi fuerint, videat archipresbiter diocesis illius, ut diligentissima examinatione constringantur, si forte confiteantur malorum quae gesserunt; sed sub tali moderatione fiat eadem districtio, ne vitam perdant, sed ut salventur in carcere, usque dum Deo inspirante spondeant emendationem peccatorum. Et ut nullatenus per aliqua praemia a comitibus vel centenariis absque districta examinatione remittantur; et hoc si fecerint, archipresbiteri, cum hoc cognoverint, nequaquam episcopus celare audeant, et ab episcopis, ut dignum est, pro hoc corripiantur.

CAPITULARE DE VILLIS, ca. 800, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 88.

c. 51. Praevideat unusquisque iudex, ut sementia nostra nullatenus pravi homines subtus terram vel aliubi abscondere possint et propter hoc messis rarior fiat. Similiter et de aliis maleficiis illos praevideant, ne aliquando facere possint.

c. 52. Ut unusquisque iudex praevideat, qualiter homines nostri de eorum ministerio latrones vel malefici nullo modo esse possint.

CAPITULARE MISSORUM GENERALE, a. 802, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 96.

c. 25. Ut comites et centenarii ad omnem iustitiam faciendum conpellent et iuniores tales in ministeriis suis habeant, in quibus securi confident, qui legem adque iustitiam fideliter observent, pauperes nequaquam oppriment, fures latronesque et homicidas, adulteros, maleficos adque incantatores vel auguriatrices omnesque sacrilegos nulla adulatione vel praemium nulloque sub tegimine celare audeat, sed magis prodere, ut emendentur et castigentur secundum legem, ut Deo largiente omnia haec mala a christiano populo auferatur.

CAPITULARE MISSORUM ITEM SPECIALE, 802(?), ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 104.

c. 40. Ut nemo sit qui ariolos sciscitetur vel somnia observet vel ad auguria intendat: nec sint malefici nec incantatores nec phitones, cauculatores nec tempestarii vel obligatores; et ubicunque sunt, emendentur vel damnentur.

c. 41. Ut observationes quas stulti faciunt ad arbores vel petras vel fontes, ubicunque inveniuntur, tollantur et destruantur.

CAPITULARE DE EXAMINANDIS ECCLESIASTICIS, a. 802, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 110.

c. 15. Ut incestas nuptias omnino vitare doceantur et abstinere a fornicatione, homicidio, furto, periurio, maleficio, ab auguriis et incantationibus vel sacrilegio, ebrietate et convitio, rapina, odio vel invidia, et sanctam communionem digne excipiant.

CAPITULUM DE SACRILEGIS, a. 802/803(?), ed. MORDEK (H.), Bibliotheca capitularium regum Francorum manuscripta. Überlieferung und Traditionszusammenhang der fränki­schen Herrschererklasse. Monumenta Germaniae Historica. Hilfsmittel 15, München, 1995, pp. 976-977.

            DE SACRILEGIS.

            De sacrilegis seu auguriatricibus atque incantatoribus ceterisque maleficis constituimus:

            Ut ubicumque in talibus criminibus probati fuerint, ut nulla adolatio consanguinitatis vel praemii merces tales absque emendatione necessaria celare vel occultare audeat, quia multo melius est illis, breves hic tolerare penas quam eternis servire suppliciis. Sed cum probati fuerint, cum omni moderatione ac diligentia taliter pro hoc corripiantur, ut ceteri talia formident. Ita tamen, ut vitam habeant, et si forte miserante deo converti voluerint et ad emendationem scelerum pervenire, quod omni conamine presbiteri sive blandimento sive terrore aeterni supplicii sollicite adiuvante domino perficere studeant.

CAROLI MAGNI CAPITULARE ECCLESIASTICUM, a. 805/813 , ed. MORDEK (H.), Bibliotheca capitularium regum Francorum manuscripta. Überlieferung und Traditionszusammenhang der fränki­schen Herrschererklasse. Monumenta Germaniae Historica. Hilfsmittel 15, München, 1995, pp. 987.

c. 29. Ut coclearii et malefici, incantatores vel incantatrices fieri non sinantur; in canone Laodicensi talium sectatores ad ecclesia pelli precipitur.

CAPITULA E CANONIBUS EXCERPTA, a. 813, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 174.

c. 17. Ut presbiteri sub sigillo custodiant crisma et nulli sub praetextu medicinae vel maleficii donare praesumant: si fecerint, honore priventur.

ANSEGISI ABBATIS CAPITULARIUM COLLECTIO, a. 827, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus I, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 402.

c. 62. De auguriis vel aliis maleficiis. Habemus in lege Domini mandatum: “non auguramini”; et in deuteronomio: “nemo sit qui ariolos sciscitetur vel somnia observet vel ad auguria intendat”; item: “nemo sit maleficus nec incantator nec phitonis consulator”. Ideo praecipimus, ut nec cauculatores nec incantatores nec tempestarii vel obligatores fiant; et ubicumque sunt, emendentur vel damnentur. Item de arboribus vel petris vel fontibus, ubi aliqui stulti luminaria vel alias observationes faciunt, omnino mandamus, ut iste pessimus usus et Deo execrabilis, ubicumque invenitur.

EPISCOPORUM AD HLUDOWICUM IMPERATOREM RELATIO, a. 829, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus II, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, pp. 44-45.

... Sunt sane diversorum malorum patratores, quos et lex divina improbat et condemnat, pro quorum etiam diversis sceleribus et flagitiis populus fame et pestilentia flagellatur et ecclesiae status infirmatur et regnum periclitatur. Contra quos nos eorum malitiam exaggerantes, quamquam in sacris eloquiis satis sunt execrati, nos necessarium praevidemus, iterum nostra admonitione et exhortatione praecaveri omnino oportere. Sicut sunt diversarum pollutionum patratores, quas cum masculis et pecoribus nonnulli diversissimis modis admittunt, quae inconparabilem dulcedinem piissimi creatoris ad amaritudinem provocantes tanto gravius delinquunt, quanto contra naturam peccant. Pro quo etiam scelere igne caelesti conflagratae infernique hiatu quinque absorptae sunt civitates, nec non et XL et eo amplius milia stirpis Beniamin a mucrone fraterno confossa sunt; haec porro iuditia et evidentes vindictae declarant, quam detestabile et execrabile apud divinam maiestatem hoc vitium extet. Extant et alia pernitiosissima mala, quae ex ritu gentilium remanisse non dubium est, ut sunt magi, arioli, sortilegi, venefici, divini, incantatores, somniatorum coniectores, quos divina lex inretractabiliter puniri iubet. De quibus in lege dicitur: “Anima, quae declinaverit ad magos et ariolos et fornicata fuerit cum eis, ponam faciem meam contra eam et interficiam illam de medio populi sui. Sanctificamini et estote sancti, quia ego sanctus sum dominus Deus vester. Custodite precepta mea et facite ea, quia ego Dominus, qui sanctifico vos.” Et alibi: “Magos et ariolos et maleficos terrae vivere non paciamini.” Dubium etenim non est, sicut multis est notum, quod a quibusdam prestigiis atque diabolicis inlusionibus ita mentes quorundam inficiantur poculis amatoriis, cibis vel fylacteriis, ut in insaniam versi a plerisque iudicentur, dum proprias non sentiunt contumelias. Ferunt enim suis maleficiis aëra posse conturbare et grandines inmittere, futura predicere, fructus et lac auferre aliisqua dare et innumera a talibus fieri dicuntur; qui, ut fuerint huiusmodi reperti, viri sive feminae, in tantum disciplina et vigore principis acrius corrigendi sunt, in quantum manifestus ausu nefando et temerario servire diabolo non metuunt. De his quoque in Concilio Anciritano titulo XXIII ita scriptum est: “Qui divinationes expetunt et more gentilium subsequuntur aut in domos suas huiuscemodi homines introducunt exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, sub regula quinquennii iaceant secundum gradus poenitentiae definitos.” Oportet enim haec in omnibus et maxime in his locis, ubi licite et inpune multi se posse hoc perpetrare confidunt, ut studiosius et diligentius admoneantur et severius corrigantur. ...

SYNODUS PAPIENSIS (Pavia), a. 850, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus II, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 122.

c. 23. Quia pestiferas adhuc stirpes et reliquias artis magicae in tantum vigere ad nos perlatum est, ut quaedam maleficae inlicitum amorem aliorum mentibus, aliis vero odium inmittere dicantur, quaedam etiam ita venenariae sunt, ut quosdam peremisse multo populi rumore deferantur, huiusmodi diaboli ministras diligenti examinatione proditas sub acerrima penitentia redigendas statuimus, et in ipso tantum exitu, si tamen prius digna poenitentiae opera fecerint, reconciliandas esse permittimus.

CAPITULARE CARISIACENSE (Quercy-sur-Oise), a. 873, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus II, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 345.

c. 7. Et quia audivimus, quod malefici homines et sortiariae per plura loca in nostro regno insurgunt, quorum maleficiis iam multi homines infirmati et plures mortui sunt, quoniam, sicut sancti Dei homines scripserunt, regis ministerium est impios de terra perdere, maleficos et veneficos non sinere vivere, expresse praecipimus, ut unusquisque comes in suo comitatu magnum studium adhibeat, ut tales perquirantur et comprehendantur. Et si iam inde comprobati masculi vel comprobatae feminae sunt, sicut lex et iustitia docet, disperdantur. Si vero nominati vel suspecti et necdum inde comprobati sunt vel per testes veraces inde comprobari non possunt, Dei iudicio examinentur; et sic per illud Dei iudicium aut liberentur aut condemnentur. Et non solum tales istius mali auctores, sed et conscii ac complices illorum, sive masculorum, sive feminarum, disperdantur, ut una cum eis scientia tanti mali de terra nostra pereat.

CONCILIUM TRIBURIENSE A. 895, c. L, ed. BORETIUS (Alfred), MGH, Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, Tomus II, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1883, p. 241.

... Et si quempiam veneno vel herbis aut diversi generis maleficiis perdiderit, velut pessimus homicida duplici mulctetur.

(cap. 50a) Sub Arnolfo imperatore. Si quis vel si qua mulier quempiam veneno sue herbis sive diversis maleficiis perdiderit, velut pessimus homicida duplici paenitentia omnino multetur.

1.4. Formularia.

MARCULF, Ad Marculfi formulas appendix: formulae veteres, ed. MIGNE (J.P.), PL 87, Parijs, 1851, kol. 770.

XXXIV. Notitia de herbas maleficas.

            Notitia qualiter vel quibus praesentibus veniens femina aliqua nomine illa in pago illo, in mallo publico, in basilica sancto illo, ante illos et illos et alios quamplures bonis hominibus qui subter firmaverunt, posita manu sua super sacrosancto altare sancto illo, sic jurata dixit: Hic juro per hunc loco sancto et Deo altissimo et virtutis sancto illo unde me ille ante viro magnifico illo vel aliis bonis hominibus mallavit, quod ego herbas maleficas temporassem, vel bibere ei dedissem per quid ipse infirmasset aut vitam suam perdere debuisset, ego herbas maleficas nec potiones malas nunquam temporavi, nec bibere dedi, per quid ipse infirmus vel insanus fuisset, aut vitam suam perdere debuisset, et alliud de ista causa in nullum non redebeo nisi isto unico et idoneo sacramento per hunc loco sancto et Deo altissimo et virtutis sancto illo. Insequenter vero post ipsam tantae juraverunt, et de linguas eorum legibus dixerunt. Id sunt.

2) NARRATIEVE BRONNEN

2.1. Hagiografische bronnen

VITA B. HILARI EPISCOPI, ed. AASS, Tomus XI, October, Brussel, 1864, p. 638.

... Cum more solito mense, quem gentiles a Jano rege januarium vocitare, vulgus ignobile ludis, cantibus exerceretur vel epulis, antiquus ille serpens per speciem laetitiae mortis venena diffudit; ludum simulat ut sacrilegio corda subvertat. Praefixo quidem cervi capite, ad imitandum ferae formam conditionem humanam persuasionis diabolicae scelus inclinat. Mala haec geri haud procul a monasterio suo pater agnovit: et duobus adscitis fratribus, infelicem plebem sanctaque correcturus exortatione progressus est. Igitur properante sancto Hilaro rustici irruentes in se numerosi populi agmen adspiciunt. Turbato igitur projectoque quo bacchabuntur ludo, per diversa diffugiunt atque in ecclesiae matris gremio collocantur. Ita vicinum morti coetum Hilari sui precibus divina potentia terruit, compescuit, revocavit. ...

S. GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Miraculorum lib. II de miraculis S. Juliani, ed. MIGNE (J. P.), PL 71, Parijs, 1849, kol. 825-826.

c. XLV. De puero ad ariolos ducto, et alio per virtutem Sancti sanato.

            Inter reliqua vero insignia suscipiendorum miraculorum, ponimus et istud, quod insipientes corrigat et roboret sapientes. Igitur Cautini episcopi tempore, quo, ingruentibus peccatis populi, Arverna regio ab excidio luis quam inguinariam vocant devastabatur, ego Brivatensem vicum expetii, scilicet ut qui meritis tutari nequibam, beati martyris Juliani salvarer praesidio. In quo dum commorarer vico, unus puer ex nostris ab hoc morbo corripitur, reclinatoque ad lectulum capite, graviter aegrotare coepit. Erat autem febris assidua cum stomachi pituita, ita ut si aliquid acciperet, confestim rejiceret; nec erat ei cibus confortatio, sed magis exitus putabatur. Denique mei cum viderent eum in extrema vexari, ariolum quemdam invocant. Ille vero venire non differens accessit ad aegrotum, et artem suam exercere conatur. Incantationes immurmurat, sotes jactat, ligaturas collo suspendit, promittit vivere quem ipse mancipaverat morti. Haec autem me nescio agebantur; quae cum mihi delata fuissent, amarissimus reddor, et cum gravi suspirio illud commemoro, quod Dominus per Eliam prophetam Oziae regi pronuntiat, dicens: Quia dereliquisti Dominum Deum Israel, et consuluisti deum Acharon; ideo de lectulo in quo ascendisti non consurges, sed morte morieris. Nam iste post adventum arioli validius febre succensus, spiritum exhalavit, cujus post obitum interpositis paucis diebus, puer alius simili laborare coepit incommodo. Tunc ego eis inquio: “Accedite ad Martyris tumulum; et aliquid exinde ad aegrotum deportate, et videbitis magnalia Dei, atque cognoscetis quid sit inter justum et injustum, et inter timentem Deum et non servientem illi.” Accedentes autem, parumper pulveris circa sepulcrum jacentis sustulerunt. De quo ut hausit infirmus cum aqua, protinus assecutus est medicinam, recuperatisque viribus ac restincta febre convaluit. Intellegite ergo nunc, o omnes qui insipientes estis in populo, et postquam ista discusseritis, scitote quia nihil sunt quae ad seducendum humanum genus diabolus operatur. Ideo moneo ut si quis vexillo crucis signatus, si quis baptismi ablutione mundatus, si quis vetustate deposita in novo nunc homine viget, talia postponat ac negligat; quaerat autem patrocinia martyrum, per quos sanitatum miracula celebrantur: postulet adjutoria confessorum, qui merito amici sunt dominici nuncupati; et quae voluerit, obtinebit.

S. GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, De miraculis S. Martini liber quartus, ed. MIGNE (J.P.), PL, 71, Parijs, 1849, kol. 1004-1005.

c. XXXVI. De muliere obmutescente sanata.

            Conjux Serenati hominis nostri, cum de cultura, viro praemisso rediret, subito inter manus dilapsa comitantium terrae corruit, ligataque lingua, nullum verbum ex ore potens proferre, obmutuit. Interea accedentibus ariolis, ac dicentibus eam meridiani daemonii incursum pati, ligamina herbarum atque incantationum verba proferebant; sed nil medicaminis juxta morem conferre poterant periturae. Cumque familia mixto ululatu perstreperet, filius ejus ad neptem nostram Eusteniam anhelus accurrit, nuntians matrem suam extremae vitae terminum attigisse. Quae adveniens ad aegrotam, eamque visitans, amotisque ligaminibus quae stulti indiderant, oleum beati sepulcri ori infudit, ceraque sofivit. Mox sermone reddito, nequitiae dolo dirempto, aegra convaluit.

S. GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Liber vitae patrum, ed. KRUSCH, MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I, Gregorii Turonensis Opera, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1885, p. 681.

VI. DE SANCTO GALLO EPISCOPI.

(2) ... Erat autem ibi [in Agrippina urbe] fanum quoddam diversis ornamentis refertum, in quo barbaries proxima libamina exhibens, usque ad vomitum cibo potuque replebatur; ibique et simulacra ut deum adorans, membra, secundum quod unumquemque dolor attigisset, sculpebat in ligno. Quod ubi sanctus Gallus audivit, statim illuc cum uno tantum clerico properat, accensoque igne, cum nullus ex stultis paganis adesset, ad fanum adplicat ac succendit. At illi videntes fumum delubri ad caelum usque conscendere, auctorem incendii quaerunt inventumque evaginatis gladiis prosequuntur. Ille vero in fugam versus, aulae se regiae condidit. ...

VITA S. GISLENI CONFESSORIS, ed. GHESQUIERUS (Josephus) & SMETUS (Cornelius), AASS, Belgii, Tomus IV, Brussel, 1787, p. 377.

            Ea quidem tempestate totius regni Francorum monarchiam administrabat rex inclytus Dagobertus, sed tunc venationis causa erat in pago Bracbant. Quam ob rem quadam die hujus negocio peragrans solitudinem Hainae fluvio contiguam, nanciscentes ingentem moverunt canes ursam, quae rapido cursu petiit locum, quo praefatus antistes Gislenus aerumnoso labori insistebat, seque abdidit sub Sancti vestes, quae de arbore pendebant: quam e vestigio sequentes canes, nequaquam audebant vel proximare ad eam. Venientes autem & venatores lassabundi, perpendentes, quod non auderent canes propius accedere, fere insurrexerunt in Dei Servum, ejusque discipulos verbis ac sustibus eos arguentes vocabant magos & maleficos, quorum incantatione stupefacti canes minime auderent rapere belluam. Interea adveniens rex praefatus jussit quiescere suos, atque conversus ad Dei virum Gislinum ait: “Dic nobis, quis es, & hi, qui tecum sunt, aut cur nostris canibus carminando nocuistis?” Beatus vero Gislenus taliter ei respondit intrepidus: “Nos prorsus tuos non laesimus canes; fera, quam quaeris, illo quiescit in loco, si placet, rex, accipe eam, quia nullo modo indigemus ea, indigemus autem Dei misericordia.” Animadvertens rex in Viro coelestem virtutem, recessit cum canibus, fera quiescente sub vestium dependentium umbra.

VITA S. LIVINI EPISC. ET MART., ed. MIGNE (J. P.), PL 87, Parijs, 1851, kol. 341-342.

28. Livino divinitus lingua restituitur.

            Constantissimus autem praeco Christi non est derelictus a Deo, sed restitua lingua ampliori fiducia populo illi divina jura insinuabat. Nec ista attacus plaga malignantium coetus quievit tumultuare contra sanctum martyrem Christi, sed conclamabant dicentes eum maleficum esse et incantator et quae divinitus circa illum fieri viderunt falsa et inania fore [esse] dixerunt. Cum haec fierent, quidam ex eis Gerardus nomine, crudelior caeteris, protendit brachium suum ut pugno sanctum Christi martyrem proterviter percuteret: sed justo Dei judicio impeditus per dies tres, ita extenso brachio rigidus et confusus permansit. Ad se autem reversus, ad pedes sancti martyris prostratus est et sospitati redditus est. Beatus igitur die gloriosus factus est, indefessas Deo laudes decantabat, et toto affectu studuit, quod ipsi hostia cum palma fieret martyrii, pro cujus amore mortem pati decreverat.

30. A furente multitudine appetitur. Pro inimicis ac cultoribus suis orat.

            Comperientes hoc duo fratres Walbertus et Meinzo ministri diaboli, quia amicus Dei dilectus discederet, arbitrati sunt eum fugam inire; et conglobatis commilitaneis suis feritate illis similibus fellino corde eructuabant haec feralia verba dicentes: “Blasphemator ille legem nostram profanavit et populum seduxit; sciens nunc maleficiis suis non posse apud nos amplius proficere, clam nobis disposuit jam impunitus abscedere. Sed non ita emigrabit injuriatus: sequamur eum festinantius ut opprobrium nostrum vindicare valeamus.” ...

VENANTIUS HON. CLEM. FORTUNATUS, Vita Sancti Germani, ed. MIGNE (J. P.), PL 88, Parijs, 1850, kol. 454-455

1. Beatus igitur Germanus Parisiorum pontifex, territorii Augustodunensis indigena, patre Eleutherio, matre quoque Eusebia, honestis honoratisque parentibus, procreatus est. Cujus genetrix pro eo quod hunc post alterum intra breve spatium concepisset in utero, pudore mota muliebri, cupiebat ante partum infantem exstinguere; et accepta potione ut abortivum projiceret, dum nocere non posset, incubabat in ventre, ut pondere praefocaret quem venena laedere non valerent. Certabat mater cum parvulo, renitebatur infans ab utero; erat ergo pugna inter mulierem et viscera. Laedebatur matrona, nec nocebatur infantia, obluctabatur sarcina, ne genetrix fieret parricida. Id actum est, ut servatus incolumis, ipse illaesus procederet, et matrem redderet innocentem. Erat hinc futura praenoscere, ante fecisse virtutem, quam nasci contigerit.

2. Deinde cum Avallone castro cum Stratidio propinquo puer scholis excurruret, mater parentis, ut ejus haereditatem acquireret, de adolescentis fallitura nece tractavit. Quae temperatam potionem in ampullula condidit, vinum quoque in altera, praecipiens puellae ut, venientibus ambobus, illi porrigeret de vino, isti de maleficio. Sed ignorans ministra ampullulam mutat et pocula: vinum sancto Germano, venenum dat Stratidio; et dum insonti praeparatur interitus, auctor cadit in laqueum. Quo mater ejus cognito, puellam increpat cum fletu, exstinxisse se fillium. Cui Stratidio sollicite mors vitam non abstulit, tamen signum mortis infixit.

GREGORIUS MAGNUS, Dialogorum libri IV, I, 10, 2-5, ed. VOGÜE (Adalbert de) (texte critique et notes) & ANTIN (Paul) (traduction), S.Chr. 260, Grégoire le Grand, Dialogues, Tome II (Livres I-III), Parijs, Editions du CERF, 1979, pp. 94-96.

            2. Matrona quaedam nobilis in vicinis Tusciae partibus habebat nurum, quae intra breve tempus quo filium eius acceperat, cum eadem socru sua ad dedicationem oratorii beati Sebastiani martyris fuerat invitata. Nocte vero eadem, qua subsequente die ad dedicationem praedicti oratorii fuerat processura, voluptate carnis devicta, a viro suo sese abstinere non potuit. Cumque, mane facto, conscientiam deterreret perpetrata carnis delectatio, processionem vero imperaret verecundia, plus erubescens vultum hominum quam Dei iudicium metuens, cum socru sua ad dedicandum oratorium processit. Mox vero reliquiae beati Sebastiani martyris oratorium sunt ingressae, eandem praedictae matronae nurum spiritus malignus arripuit et coram omni populo vexare coepit.

            3. Eiusdem vero oratorii presbiter, dum eam vehementissime vexari conspiceret, ex altari protinus sindonem tulit eamque cooperuit, sed hunc repente simul diebolus invasit, et quia ultra vires voluit quicquam praesumere, conpulsus est cognoscere in sua vexatione quid esset. Hii vero qui aderant, puellam in manibus ex oratorio sublatam ad domum propriam deportaverunt.

            4. Cumque hanc antiquus hostis vexatione continua vehementer adtereret, propinqui sui eam carnaliter amantes atque amando persequentes, ad obtinendum salutis remedium maleficis tradiderunt, ut eius animam funditus extinguerent, cuius carni magicis artibus ad tempus prodesse conarentur. Ducta itaque est ad fluvium atque in aquam mersa, ibique diutinis incantationibus agere malefici moliebantur, ut is qui eam invaserat diabolus exiret. Sed miro omnipotens Dei iudicio, dum perversa arte ab ea unus repellitur, in eam subito legio intravit. Coepit ex hoc illa tot motibus agitari, tot vocibus clamoribusque perstrepere, quot spiritibus tenebatur.

            5. Tunc, inito consilio, parentes eius, suae perfidiae culpam fatentes, hanc ad virum venerabilem Fortunatum episcopum (Tudertinae) duxerunt eique reliquerunt. Qua ille suscepta, multis se diebus ac noctibus in orationem dedit, tantoque adnisu precibus incubuit, quanto et in uno corpore contra se adsistere legionis aciem invenit. Cum non post multos dies ita sanam atque incolumen reddidit, ac si in eam ius proprium diabolus numquam habuisset.

VITA HUGBERTI EPISCOPI TRAIECTENSIS, ed. KRUSCH (B.) en LEVISON (W.), MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I, Passiones vitaeque sanctorum aevi Merovingici, Hannoverae et Lipsiae, Impensis Bibliopoli Hahniani, 1913, p. 484.

(3) Postea igitur Hugbertus in timore Domini magis confirmatus, amplius se certaminam dedit; in ieiuniis, in castitate, in longanimitate, in omni sanctorum patriarcharum exempla secutus, more apostolico intrepidus verbis docebat, exemplo monstrabat. Oportunis praedicabat, inportunis arguebat. Et multos eradicabat ab errore gentilium et cessare fecit et de longinquis regionibus ad eum festinantes et baptismi unda ablutos septiformi gracia corroborabat. Predicando iugiter et multos et innumerabiles in peccatis delapsos ad viam salutis revocabat. Idola plurima et sculptilia, quae colentes erant in Ardoinna, igne cremanda destruxit, favillam vel cinere eius, quod postea fanatici homines more sacrilego venerabant, triennio paenitentia illos diiudicans. Ea vero similia in Texandria et Bracbante plurima simulacra et multa sculptilia destruxit et sanctuaria per diversa loca in honore sanctorum martyrum proprio sudore construxit, et velut radius solis splendiflua inluminacione illius Francorum regni serenus inluxit.

ALBINUS SEU ALCUINUS, Vita S. Willibrordi - Lib. I,  ed. MIGNE (J. P.), PL 101, Parijs, 1851, kol. 700-701.

Cap. X. Barbarae gentis superstitionem contemnit. Unus sociorum suorum perimitur, martyr effectus. Regi Christum magna fiducia adnuntiat. A rege ad Pippinum remittitur.

Et dum pius verbi Dei praedicator iter agebat, pervenit in confinio Frisonum et Danorum ad quamdam insulam, quae a quodam deo suo Fosite, ab accolis terrae Fositesland dicebatur: quia in ea ejusdem dei fana fuere constructa. Qui locus a paganis in tanta veneratione habebatur, ut nihil in ea vel animalium ibi pascentium, vel aliarum quarumlibet rerum, quisquam gentilium tangere auderet; nec etiam a fonte, qui ibi ebulliebat, aquam haurire, nisi tacens, praesumeret. Quo cum vir Dei tempestate jactatus est, mansit ibidem aliquot dies, quousque sepositis tempestatibus opportunum navigandi tempus adveniret. Sed parvipendens stultam loci illius regionem, vel ferocissimum regis animum, qui violatores sacrorum illius atrocissima morte damnare solebat, tres homines in eo fonte cum invocatione sactae Trinitatis baptizavit. Sed et animalia in ea terra pascentia, in cibaria suis mactare praecepit. Quod pagani intuentes, arbitrabantur eos vel in furorem verti, vel etiam veloci morte perire. Quos cum nihil mali cernebant pati, furore perciti, regi tum Radbodo, quod viderant factum, retulerunt. Qui nimio furore succensus, in sacerdotem Dei vivi, suorum injurias deorum ulcisci cogitabat: et per dies semper tribus vicibus, suo more, mittebat sortes, et numquam damnatorum sors, Deo vero defendente suos, super servum Dei vel aliquem ex suis cadere potuit; nec nisi unus tantum ex sociis sorte monstratus, et martyrio coronatus est. Vocabatur vero vir sanctus ad regem, et multum ab eo est increpatus, quare sua sacra violasset, et injuriam deo suo fecisset. Cui praeco veritatis constanti animo respondit: “Non est Deus, quem colis, sed diabolus, qui te pessimo errore deceptum habet, o rex, ut animam tuam aeternis tradat flammis. Non est enim Deus, nisi unus, qui creavit coelum et terram, et omnia quae in eis sunt; quem qui vera fide colit, vitam habebit semptiteram; cujus ergo qui servus, hodie tibi testificor, ut ab antiqui erroris vanitato quam coluerunt patres tui, tandem aliquando resipiscas, et credens in unum Deum omnipotentem Dominum nostrum Jesum Christum, et vitae fonte baptizatus, abluas omnia peccata tua, et projecta omni iniquitate et injustitia, deinceps novus homo vivas in omni sobrietate, justitia et sanctitate. Hoc faciens, cum Deo et sanctis ejus gloriam possidebis sempiternam. Si vero me contemnis viam salutis tibi ostendentem, scito certissime quod aeterna supplicia et infernales flammas tu cum diabolo, cui obtemperas, sustinebis.” Ad haec rex miratus respondit: “Video te minas nostras non metuisse, et verba tua esse, sicut et opera.” Etsi autem nollet veritatis praedicatori credere, tamen ad Pippinum ducem Francorum eum cum honore remisit.

WILLIBALDUS, Vita S. Bonifacii, ed. MIGNE (J. P.), PL 89, Parijs, 1850, kol. 619-620.

c. VIII - Quomodo Roma discedens Carolum Francorum ducum adiit, et quid in Hessis et postea in Thuringia praedicando effecit. De tyrannis et depravata religione in eadem provincia. De nuntiis iterum Romam missis et duobus aedificatis monasteriolis.

            Is autem dum per longos viarum anfractus ingentium populorum adisset confinia, jam quidem ad praefatum Francorum principem venit, et venerabiliter ab eo susceptus, litteras praedicti Romani pontificis sedisque apostolicae Carolo duci detulit, ejusque dominio ac patrocinio subditus, ad obsessas antea Hessorum metas cum consensu Caroli ducis rediit. Tum vero Hessorum jam multi catholicae fidei subditi, ac septiformis Spiritus gratia confirmati, manus impositionem acceperunt. Et alii quidem necdum animo confortati, intemeratae fidei documenta integre recipere reneurunt; alii etiam lignis et fontibus clanculo, alii autem aperte sacrificabant. Alii vero aruspicia et divinationes, praestigia atque incantationes occulte, alii quidem manifeste exercebant. Alii quidem auguria et auspicia intendebant, diversosque sacrificandi ritus incoluerunt; alii etiam quibus mens sanior inerat, omni abjecta gentilitatis profanatione, nihil horum commiserunt. Quorum consultu atque consilio arborem quamdam mirae magnitudinis, quae prisco paganorum vocabulo appellatur Robur Jovis, in loco qui dicitur Gicesmere, servis Dei secum astantibus, succidere tentavit. Cumque mentis constantia confortatus arborem succidisset, magna aderat copia paganorum, qui et inimicum deorum suorum intra se diligentissime devotabant. Sed ad modicum quidem arbore praecisa, confestim immensa roboris moles desuper flatu exagitatur, et palmitum confracta culmine corruit, et quasi superni nutus solatio in quatuor partes dirupta est, et quatuor ingentis magnitudinis aequali longitudine trunci, absque fratrum labore astantium apparuerunt. Quo viso prius devotantes pagani, et jam versa vice benedictionem Domino, pristina abjecta maledictione, credentes reddederunt.

OTHLONO,  Vita S. Bonifacii, ed. MIGNE (J. P.), PL 89, Parijs, 1850, kol. 645.

c. XXII - Carolo duce probante, Hessos aggreditur.

            Tantarum itaque litterarum auctoritate suffultus, sanctus praesul Bonifacius proficiscitur in Germaniam, veniensque ad praefatum principem Carolum, litteras ei Romani pontificis detulit, seseque illius dominio atque patrocinio subjiciens, cum consensu ejus in Hessorum metas, quibus et antea praedicare coeperat, perrexit. Illuc ergo adveniens, reperit plures ex eis relicta Christianae religionis cultura variis erroribus implicatos. Alii namque lignis et fontibus clam val aperte sacrificabant, alii vero aruspicia et divinationes, praestigia et incantationes exercebant; quidam autem alia nefanda quaedam sacrilegia intendebant, pauci in via veritatis quam semel acceperant perstiterant. Quorum etiam consilio arborem quamdam mirae magnitudinis, quae prisco paganorum vocabulo appellabatur arbor Jovis, in loco qui dicitur Gesmere, servis Dei secum astantibus succidere tentavit. Ad ejusdmodi (sic) autem arboris incisionem magna paganorum multitudino concurrit, cupientes in sanctum virum, velut inimicum deorum suorum, inter ipsa incisionis opera irruere et interficere. Sed dum eadem paululum incideretur, mox quasi nutu divino agitata, in quatuor partes disrupta est. Quo viso, pagani, qui illuc mente perversa convenerant, abjicentes omnem malitiam, benedictensque Deo, crediderunt. Tunc sanctus praesul, consilio initio cum fratribus, ex illa ingentis arboris mole oratorium construxit, hocque in honorem sancti Petri apostoli dedicavit

ALBINUS SIVE ALCUINUS, Vita S. Vedasti, ed. MIGNE (J. P.), PL 101, Parijs, 1851, kol. 674.

c. III, § 17. Igitur quidam nobilis Francus, potentia clarus, Ocinus nomine, regem Clotarium praedicti regis Clodovei filium, qui tunc temporis regni nobiliter rexerat sceptra, vocavit ad prandium, quod magno apparatu in domo sua regi et suis paraverat optimatibus. Rogatus quoque est sanctus ad convivium Vedastus. Qui domum intrans, more sibi solito, dextera extenda, omnia sanctae crucis vexillo signavit. Quaedam vero vascula ibi cervisia adstabant plena, sed male gentili errore daemoniacis incantationibus infecta. Quae mox ob potentiam sanctae crucis destructa crepuerunt, et quidquid liquoris habuerunt, in terram effuderunt. Territus vero rex et optimates illius hujus visione miraculi, sciscitabatur pontificem causam repentini prodigii. Cui sanctus respondit episcopus: “Per quasdam maleficorum incantationes, ad decipiendas convivarum animas, diabolica in his latuit liquoribus potentia: sed virtute crucis Christi territa, sic invisibiliter de domo effugit ista, sicut visibiliter considerastis liquorem effundi in terram. Haec vero res multis proficiebat in salutem. Nam plurimi, occultis diabolicae fraudis catenis absoluti, auguriorum vanitate spreta, incantationum consuetudine relicta, ad verae religionis convaluerunt puritatem, intelligentes divinae potentiae efficacia in suo famulo jacere signa, nihilque contra ejus sanctitatem antiqui serpentis valere machinamenta. Et quod ille ad perditionem paraverat aliquorum, hoc Christi gratia ad redemptionem convertit plurimorum.

VITA S. GODEHARDI EPISCOPI HILDESHEIMENSIS, ed. MIGNE (J. P.), PL 141, Parijs, 1853, kol. 1205-1206

IX. De obsessa sanata meritis sancti Godehardi.

In civitate Ratisbona, quodam tempore, sanctus Godehardus morabatur pro negotio forsan sui monasterii; ubi quaedam obsessa a daemonio ad eum ducebatur, ut sanaretur ab eo. Quam vir Dei inspiciens, ait: “Responde mihi, immunde spiritus, ad ea quae a te quaero. Quid hic agis in creatura Dei?” At daemon ait: “Pleno jure est anima ipsius mea, quod incantatrix est, et per eam multas animas lucratus sum.” Et ait vir sanctus: “Quare propter incantationem tua est?” Et daemon ait: “Nonne legisti quia Dominus pythones, divinos et incantatores jussit exterminari? Quid enim tales faciunt, nisi quod mihi meisque principibus deserviunt, idololatrae enim sunt; vix etiam aliquos tanto jure possidere possumus, quanto hujusmodi vitiis irretitos. Nunquid ignoras, quod inter mille incantatrices aut divinos, vix una invenitur, quae vel qui velit hoc vitium confiteri? Sic enim ora ipsorum claudimus, ut de talibus loqui nihil valeant quovis modo.” Et ait vir sanctus: “Scio, quia magna est malitia tua et tuorum similium; nec tamen dubito, quod major bonitas Dei est et clementia. Ergo, immunde spiritus, da honorem Deo, et recede ab hac reatura ejus, ut redeat ad gratiam, quam tu ab ea abstulisti.” Et daemon ait: “Cur me in tantam agis violentiam? Quid feci tibi, aut quid habes contra me?” Et ille ait: “Audi, proterve et immunde spiritus: in illa aeterna patria, de qua tu superbiens cecidisti, tanta mihi erit laetitia de bono communi, ut de meo proprio, imo et multo major; et ideo hic dolere convenit de malo alieno multo fortius quam de malo proprio. Per hoc enim vitam aeternam promerebor. Habeo ergo contra te justam causam quod minus juste possides, et punis sororem meam, plasma Dei creatoris tui. Non enim, ut asseris, ago tibi violentiam; sed pro gloria Dei et amore plasmatis ejus, pro quo Unigenitus ejus sanguinem suum fundens, amarissimam mortem sustinuit, contra te non pugil, sed victor gloriosus [decerto]. Ergo, tibi praecipio, superbe et immunde spiritus, in nomine Jesu Christi recede ab ea, et non praesumas amodo creaturam Dei molestare.” Et sic spiritus ille malignus abscessit, et mulier ut mortua cecidit. Sed vir sanctus subito eam erexit: erecta vero publice vitium incantationis, quod dudum multoties perfecerat, cum lacrymis est confessa; quam et vir sanctus absolvit virtute passionis Jesu Chriti.

S. ODO ABBAS CLUNIACENSIS II, De vita S. Geraldi comitis Auriliac. - Lib. II, ed. MIGNE (J. P.), PL 133, Parijs, 1853, kol. 687.

XXXI. Pagus non longe ab Aureliaco Marculiscus vocatur, juxta quem lapis quidam naturaliter rotundus insidet. Cum aliquando domnus Geraldus e regione transitaret, quidam de ejus comitatu Adraldus nomine, conviatoribus asserebat, quod super lapidem illum saltu conscendere posset. Quod protinus cunctis mirantibus fecit. Ferebatur autem quod isdem Adraldus incantantiones ac maleficia nosset. Subsequente autem seniore, stabant illi qui praeibant, et ei saltum illius indicabant. Ille vero considerans quod hoc per suam agilitatem nullatenus facere posset, elevata manu signum crucis edidit. Dehinc ille cum id multis vicibus tentavisset, nullatenus exsilire super praedictum lapidem potuit. Et ita cognitum est quod illa velocitas ejus per incantationem fiebat, quae ei post signaculum adesse non potuit, et magna virtus esset domni Geraldi, post cujus signaculum vis inimica nihil valuit.

2.2. Historiografische bronnen

GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Historia Francorum - Lib. IV, 16, ed. MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I: Gregorii Turonensis opera, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1885, pp. 154-155.

Chramnus vero cum exercitu post eos dirigens, usque civitatem Cavillonensim venit eamque obsedens adquisivit. Exinde usque Divionensem castrum pertendit, ibique cum die dominico advenisset, quid gestum fuerit, dicamus. Erat ibi tunc sanctus Tetricus episcopus, cui in superiori libellum memoriam fecimus. Positis clerici tribus libris super altarium, id est prophetiae, apostoli atque euangeliorum, oraverunt ad Dominum, ut Chramnum quid evenirit ostenderit; aut, si ei felicitas succiderit aut certe se regnare possit, divina potentia declararet; simulque unam habentes conibentiam, ut unusquisque in libro quod primum aperiebat hoc ad missas et legeret. Aperto ergo primo omnium prophetarum libro, repperiunt: “Auferam maceriam eius, et erit in dissolationem; pro eo quod debuit facere [autem] labruscam.” Reseratumque apostoli librum, inveniunt: “Ipsi enim diligenter scitis, fratres, quia dies Domini sicut fur in nocte ita veniet. Cum dixerint: ‘Pax et securitas’, tunc repentinus superveniet illis interitus, sicut dolores parturientis, et non effugient.” Dominus autem per euangelium ait: “Qui non audit verba mea, adsimilabitur viro stulto, qui aedificavit domum [suam] super arenam; discendit pluvia, advenerunt flumina, flaverunt venti et inruerunt in domum illam, et cecidit, et facta est ruina eius magna.” Chramnus vero ad basilicas ab antedicto sacerdote susceptus est, ibique panem comedens, ad Childebertum pertendit. Infra murus tamen Divionensis non est permissus intrare. Fortiter tunc rex Chlotharius contra Saxones decertabat.

GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Historia Francorum - Lib. VI, 35, ed. MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I: Gregorii Turonensis opera, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1885, pp. 274-276.

Dum autem haec agerentur, nuntiantur reginae, puerum, qui mortuus fuerat, maleficiis et incantationibus fuisse subductum, ibique Mummulum praefectum, quem iam diu regina invisum habebat, conscium esse [de morte filii sui Theoderici]. Unde factum est, ut, epolante eo in domo sua, quidam de aulicis regis puerum dilectum sibi, qui a desenteria correptus fuerat, lamentaret. Cui praefectus respondit: “Habitu mihi herba in prumptu, de qua se desentiricus auriat, quamlibet desperatus sit, mox sanatur.” Nuntiatis his reginae, maiore furore succenditur. Interea adpraehensis mulieribus urbis Parisiacae tormentis adplicat ac verberibus cogit fatere quae noverant. At ille confitentur, se maleficas esse, et multos occumbere lecto se fecisse testatae sunt, addentes illud quod nulla ratione credi patior: “Filium,” aiunt, “tuum, o regina, pro Mummoli praefecti vita donavimus.”  Tunc regina, tormentis gravioribus mulieribus affectis, alias enecat, alias incendio tradit, alias rotis, ossibus confractis, innectit. Et sic Conpendio villam una cum rege secessit, ibique universa regi quae de praefecto audierat revelavit. Rex vero, missis pueris, iussit eum arcessire; discussumque catenis onerant et suppliciis subdunt. Trabi, postergum revinctis manibus, adpenditur, et ibi, quid malefici noverit, interrogatur; sed nihil de his quae superius memoramus confetetur. Hoc tamen protulit, saepius se inunctionis et potionis, quae ei regis reginaeque gratiam praeberent, ab his mulieribus suscepisse. Depositus igitur de poena, vocat ad se lectorem, dicens: “Dic domino meo regi, quia nihil male sentio de his quae inlata sunt.” His auditis, rex: “Verumne est,” inquid, “hunc esse maleficium, se de his nihil est laesus poenis?” Tunc extensum ad trocleas, tam diu loris triplicibus caesus est, quousque ipse lassarentur tortures; posthaec sudis ungulis manuum pedumque difigunt. Cumque in hoc causa ageretur, ut ad dicendam cervicem eius gladius inminerit, regina vitam obtenuit; sed non fuit minur morti humulitas subsecuta. Nam inpositus plaustro, ad Burdigalensim urbem, in qua ortus fuerat, ablata omni facultate, transmittitur; in via vero ictuatus sanguine, vix accedere quo iussus est valuit. Sed non post multum tempus spiritum exalavit. Post haec regina, adpraehenso pueroli thesauro, tam vestimenta quam reliquas species, vel ex sirico, aut quocumque vellere invenire potuit, igne consumpsit; quod ferunt quattuor plaustra levasse. Aurum verum vel argentum fornace conflatum reposuit, ne aliquid integrum remanerit, quod ei planctum fili memoriam revocaret.

GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Historia Francorum - Lib. IX, 6, ed. MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I: Gregorii Turonensis opera, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1885, pp. 361-363.

Fuit eo anno in urbe Thoronica Desiderius nomine, qui se magnum quendam esse dicebat, adserens se multa posse facere signa. Nam et nuncius inter se atque Petrum Paulumque apostolos discurrere iactitabat. Ad quem, quia praesens non eram, rusticitas populi multa confluxerat, deferentes secum caecos et debiles, quos non sanctitate sanare, sed errore nigromantici ingenii quaerebat inludere. Nam hos, qui erant paralitici aut alia inpediti debilitate, iubebat valide extendi, ut, quos virtutis divinae largitiones diregere non poterat, quasi per industriam restauraret. Denique adpraehendebant pueri ejus manus hominis, alii vero pedes, tractumque diversis in partibus, ita ut nervi potarentur abrumpi, cum non sanarentur, demittebantur exanimis. Unde factum est, ut in hoc supplicio multi spiritum exalarent. Tantoque miser elatus erat, ut iuniorem sibi beatum Martinum esse diceret, se vero apostolis coaequaret. Nec mirum, si hic similem se dicat apostolis, cum ille auctor nequiciae, a quo ista procedunt, Christum se esse in fine saeculi fateatur. Nam de hoc animadversum est, ut superius diximus, errore nigromantiae artis fuisse inbutum, quia, ut adserunt qui eum viderunt, cum quisque de eo procul et abditae quicquam locutus fuisset mali, coram populo adstante inproperabat, dicens, quia: “Hoc et illud de me effatus es, quae sanctitate meae erant indigna.” Et quid aliud nisi nunciantibus daemoniis cognoscebat? Habebat autem cucullam ac tonicam de pilis caprarum, et in praesente quidem abstinens erat a cybis et potu, clam autem, cum in diversurio venisset, ita infercibat in ore, ut minister non occurreret tantum poscenti porregere.  Sed detecta dolositas eius et a nostris depraehensa, eiectus est extra urbis terminum. Nec cognovimis deinceps, quo abisset; dicebat tamen civem se esse Burbegalensem. Nam et ante hos septem annos fuit et alius valde seductur, qui multos decepit dolositate sua. Hic enim colobio indutus erat, amictus desuper sindonem, crucem ferens, de qua dependebant ampullulae, quas dicebat oleum sanctum habere. Aiebat enim se de Hispaniis adventare ac reliquias beatissimorum martyrum Vincenti laevitae Felicisque martyris exhibere. Sed cum iam vespere ad basilicam sancti Martini Thoronus advenisset, et nos convivio resederemus, mandatum misit, dicens: “Occurrant reliquiis sanctis.” Cui nos, quia hora iam praeterierat, dixemus: “Requiescant beatae reliquiae super altarium, donec mane procedemus ad occursum earum.” Sed hic primum diluculo consurgens, nec expectatis nobis, advenit cum cruce sua et in cellola nostre adfuit. Stupefactus ego et admirans levitatem, interrogo, quid sibi haec vellent. Respondit quasi superbus et inflata voce: “Meliorem,” inquid, “occursum nobis exhibere debueras. Sed haec ego in auribus Chilperici regis ingeram; ille autem ulciscitur dispectionem meam.” Et ingressus in oraturio, me postposito, ipse capitellum unum adque alterum ac tercium dicit; ipse orationem profert et ipse consumat; elevataque iterum cruce, abiit. Erat enim ei et sermo rusticus et ipsius linguae latitudo turpis atque obscoena; sed nec de eo sermo rationabilis procedebat. Qui usque Pariseus accessit. His enim diebus rogationes publicae caelebrabantur, quae ante sanctum dominicae ascensiones diem agi solent. Factum est autem, ut, procedente Ragnemodo pontifice cum populo suo et loca sancta circumeunte, ut et hic cum cruce sua adveniens, inusitato populis exhibens indumento, adiunctis publicanis ac rusticis mulieribus, et iste chorum suum faceret, et quasi cum sua multitudine loca sancta circuire temptat. Haec cernens episcopus, misit archidiaconum, dicens: “Si reliquias sanctorum exhibes, pone eas paululum in basilica et nobiscum caelebra dies sanctos; decursa autem sollemnitatem, profecisceris [in] viam tuam.” At ille parvi pendens, quae ab archidiacono dicebantur, coepit episcopum cinviciis ac maledictionibus prosequi. Sacerdos vero intellegens eum seductorem, iussit eum recludi in cellolam. Perscrutatisque cunctis quae habebat, invenit cum eo sacculum magnum plenum de radicibus diversarum herbarum; ibique et detes talpae et ossa murium et ungues atque adipes ursinos. Vidensque haec maleficia esse, cuncta iussit in flumine proici; ablataque ei cruce, iussit eum a termino Parisiacae urbis excludi. Sed hic iterum, facta sibi altera cruce, coepit quae prius gesserat exercere; captusque ab archidiacono et catenis vinctus, iussus est custodiri. His diebus Parisius adveneram et ad basilicam beati Iuliani martyris metatum habebam. Nocte igitur insequenti erumpens miser iste de custodia, cum ipsis quibus erat nexus catenis ad antedictam basilicam sancti Iuliani properat atque in pavimento, in loco quo ego stare solitus eram, ruit ac sopore vinoque obpressus obdormivit. Nos vero ignari facto, media surgentes nocte ad reddendas Domino gratias, invenimus eum dormiente. De quo tantus fetor egrediebatur, ut omnium cloacarum adque secessorum fetores fetor ille devinceret. Sed nec nos prae hoc fetore in basilicam ingredi potueramus. Accedens vero unus clericorum, clausis naribus, eum excitare nititur, nec potuit; ita enim erat miser madefactus vino. Tunc quattuor accedentes clerici, levantes eum inter manus, in uno angulo basilicae proiecerunt; et exhibentes aquas, abluto pavimento, resperso etiam herbolis odoratis, sic ingressi sumus explere cursum. Nunquam tamen nobis psallentibus potuit excitare, donec, dato terris diae, altius solis lampas ascenderet. Dehinc excusatum reddidi sacerdotem. Convenientibus autem episcopis apud urbem Parisiacam, dum haec in convivio narravimus, ipsum pro castigationis gratia adesse praecepimus. Quo adstante, elevatis Amelius Beorretanae urbis episcopus oculis, cognoscit eum suum esse famulum sibique per fugam dilapsum; et sic excusatum receptum reduxit in patriam. Multi enim sunt, qui has seductiones exercentes, populum rusticum in errore non desistunt inducere, de quibus, ut opinor, et Dominus in euangelio ait, consurgere in novissimis temporibus pseudochristus et pseudoprophetas, qui dantes signa et prodigia, etiam electos in errore inducant. De his ista sufficiant; nos potius ad propositum rediamus.

GREGORIUS EPISCOPUS TURONENSIS, Historia Francorum - Lib. IX, 38, ed. MGH, Scriptores rerum Merovingicarum, Tomus I: Gregorii Turonensis opera, Hannover, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1885, pp. 392-393.

Cum autem Faileuba regina Childeberthi regis, partu editu mox exstincto, aegrotaret, adtigit aures eius sermo, quod quidam vel contra eam vel contra Brunichildem regina agere conarentur. Cumque confortata ab incommodo, ad regis praesentiam accessisset, omnia tam ei quam matri eius quae audierat reservavit. Verba autem huiuscemodi erant, quod scilicet Septimina, nutrix infantum eius, consilio suadere vellet regi, ut, eiectam matrem coniugemque relictam, aliam sortiretur uxorem; et hic cum eodem quaecumque vellent vel actu agerent vel praecibus obtinerent. Quod si hoc rex nollet adquiescere quae suedebat, ipsum maleficiis interempto, elevatis filiis eius in regno, repulsa nihilhominus matrem eorum et aviam, ipsi regerent regnum. Huius enim consilii socius pronuntiat, esse Sunnegysilum comitem stabuli et Gallomagnum referendarium atque Droctulfum, qui ad solatium Septiminae ad nutriendum regis parvulus fuerat datus. Denique corripiuntur hi duo, Septimina videlicet et Droctulfus. Nec mora, extensi inter stipites cum vehementius caederentur, profititur Septimina, virum suum Iovium maleficiis maleficiis interfecisse ob amorem Droctulfii, ipsumque secum scorto miscere. De his, quae supra diximus, causis pariter confitentur et memoratus viros in hoc consilio habitus indecant. Nec mora inquiruntur et ipsi; sed conscientia terrente, latebram infra ecclesiarum saepta petire. Ad quos rex ipse procedens, ait: “Egrediemini in iudicio, ut cognoscamus de his quae vobis obiciuntur, si vera sunt an falsa. Nam, ego ut opinor, in hac aeclesia fuga delapsi non fuissetis, nisi vos conscientia terruisset. Verumtamen promissionem habitote de vita, etiamsi culpabiles inveniamini. Christiani enim sumus; nefas est enim vel criminosus ab ecclesia eductus puniri.” Tunc educti foris, cum rege venerunt ad iudicium; discussique reclamabant, dicentes, quia: “Septimina cum Droctulfo hoc nobis consilium patefecit. Sed nos exsecrantes ac fugientes, numquam consentire voluimus hoc scelus.” Et rex: “Si,” inquid, “vos nullam coniventiam praebuissetis, nostris auribus utique intulissetis. Verumne ergo est, vos in hac causa praebuisse consensum, cum hoc nostrae scientiae occuli voluistis?” Et statim eiecti foris, iterum ecclesiam petierunt. Septimina vero cum Droctulfo vehementer caesa ac cauteriis accensis in faciae vulnerata, ablatis omnibus quae habebat, Marilegio villa deducitur, ut scilicet trahens molam his, qui in genitio erant positae, per dies singulos farinas ad victus necessaria praepararet. Droctulfum enim, incisis capillis et auribus, ad vineam excolendam delegaverunt; sed post dies paucus fuga dilabitur. Inquisitusque ab actori, iterum ad regem deducitur; ibique multum caesus, iterum ad vineam, quam reliquerat, distinatur. At vero Sunnegisilus et Gallomagnus privati a rebus quas a fisco meruerant, in exilio retruduntur. Sed venientibus legatis, inter quos episcopi erant, a rege Gunthchramno et petentibus pro his, ab exilio revocantur; quibus nihil aliud est relictum, nisi quod habere proprium videbantur.

ADEMARUS CABANNENSIS, Chronicon, III, 66, ed. BOURGAIN (P.), LANDES (R.) & PON (G.), CC, CM 129, Turnhout, Brepols, 1999, pp. 185-186. (de fragmenten tussen < > zijn toevoegingen van de uitgever ontleend aan de Historia pontificum et comitum Engolismensium)

            Eodem vero anno correptus est languore corporis idem comes usque ad mortem. Quo anno Sanctonas urbs, quod dici dolor est, cum ipsa basilica Sancti Petri sedis episcopalis ab impiis Christianis concremata est. Et diu permansit desertus ipse locus a divino cultu.

            Et hanc injuriam Dei comes (Willelmus) supradictus vindicare volens, paulatim coepit viribus corporis destitui, et in urbe Egolisma secus aecclesiam Sancti Andreae propter offitium divinum jubet sibi domum preparare, in qua aegrotans decumbere coepit. Ubi incessanter e diversis partibus cuncti principes et nobiles eum visitabant. Cumque dicerent nonnulli maleficis artibus eum aegrotare, solebat enim robusto et sano corpore vigere, tunc vero nec more senum nec more juvenum corpore fatesceret, detecta est quaedam malefica mulier artes maleficas contra eum exercuisse <hoc est imagines ex limo et cera confictas in ejus nomine sepelisse tam in fontibus quam in arida et contra radices arborum, et quasdam in gutturibus corporum mortuorum inclusisse>. Quae cum non confiteretur, juditio Dei commissum est ut quod verum latebat eventu victoriae inter duos campiones probaretur. Factis ergo sacramentis, <feria secunda prime ebdomade Passionis,> decertaverunt inter se diu multumque <extra civitatem in insula Carantoni fluminis, scilicet> missus comitis Stephanus et defensor maleficae Willelmus <cum baculis et scutis. Defensor enim malefice erat ipso die maleficatus a quibusdam incantatoribus et quibusdam potionibus herbarum initiatus, sed> Stephanus <de solius Domini vero judicio confidens> victor sine dampno sui corporis fuit, alter capite quassato, sanguine coopertus, ab hora tercia usque nonam in pedibus stans, <cum se movere non posset clypeo et baculo immutatis aperte clamavit se victum esse et mox ad terram cadens evomuit quedam maleficia que gustaverat> victus semivivus in manibus deportatus, longo tempore lecto decubuit. <Incantatores vero ejus de longe stantes, qui ei quedam precantamina dicebant, mox territi fugerunt.> Permansit Stephanus vero, et exiliens corpore inlesus, eadem ora venit currens pedibus gratias Deo referre ad tumulum beati Eparchii, ubi nocte preterita pervigil excubaverat, et deinde equitans reversus est in civitatem ut reficeret. Malefica vero multis tormentis, ignorante comite, mox excruciata, nec sic confessa est, et a diabolo corde obturato nullum verbum vel vocem ex ore proferebat. A tribus tamen mulieribus, que cum ea interfuerunt his maleficiis, convicta est testimoniis, quasdamque fantasticas ex limo imagines desubtus terra eedem mulieres extraxerunt coram omnibus jam putrefactas diuturnitate. Comes ergo pepercit malefice mulieri, nec sivit eam tormentari ulterius et vitam ei concessit.

            Narrat Hieronimus in exposicione Danielis Antiochum Epifanen fantasiis maleficorum versum in amentiam et quibusdam erroribus oppressum morbo interisse. Nec mirum, si Deus permittit christianum prestigiis maleficorum corpore aegrotare, cum beatum Job sciamus a diabolo percussum gravi ulcere et Paulum ab angelo Domini colaphizatum, nec timenda sit corporis perituri aegrotatio, graviorque sit animarum quam corporum percussio. ...

HISTORIA PONTIFICUM ET COMITUM ENGOLISMENSIUM, ed. BOUSSARD (Jacques), Paris, 1957, pp. 18-21

... Eodem fere anno, idem comes (Willermus) languore corripitur; quo anno Xantonas urbs cum ipsa cathedrali ecclesia incendio crematur ad ipsis christianis, quam injuriam Dei supradictus comes vindicare volens, paulatim coepit viribus corporis destitui et in urbe Engolisma, secus ecclesiam Sancti Andreae, propter divinum officium, jubet sibi domum praeparari, in qua aegrotans decumbere coepit, ubi incessanter a diversis partibus omnes principes et nobiles eum visitabant. Cumque a nonnullis diceretur maleficis artibus eum aegrotare, quia naturali vigore membrorum destituebatur, detecta est quaedam mulier malefica contra eum exercuisse, hoc est imagines ex limo et cera confictas in ejus nomine sepelisse, tam in fontibus quam in arida et contra radices arborum, et quasdam in gutturibus corporum mortuorum inclusisse. Quae dum malefica non confiteretur, judicio Dei commissum est ut quod verum latebat per duellum duorum virorum inter se pugnantium data victoria probaretur. Factis ergo sacramentis, feria secunda primae hebdomadae Passionis, decertaverunt diu multumque extra civitatem, in insula Carantonis fluminis, scilicet missus comitis Stephanus et defensor maleficae Willermus, cum baculis et scutis. Defensor enim maleficae erat ipso die maleficatus a quibusdam incantatoribus et quibusdam potionibus herbarum initiatus, sed Stephanus de solius Domini vero judicio confidens, victor sine sui corporis damno fuit. Alter, toto corpore conquassato, suo nimium sanguine coopertus, victus stetit in pedibus ab hora tertia usque ad horam nonam; cum se movere jam non posset, clypeo et baculo immutatis, aperte clamavit se victum esse et mox ad terram cadens evomuit quaedam maleficia quae gustaverat. Semivivus aliorum manibus deportatur et longo tempore languens decubuit. Incantatores vero ejus de longe stantes, qui ei quaedam praecantamina dicebant, mox territi fugerunt. Stephanus vero laetus et exiliens eadem hora cucurrit gratias Deo referre ad tumulum beati Eparchii, ubi praedicta nocte pervigil excubaverat. Deinde reversus est equitans in civitate, ut se reficeret. Malefica vero multis tormentis, ignorante comite, mox excruciata, nec sic confessa est, et, a diabolo corde obdurato, nullum verbum vel vocem ex ore proferebat; a tribus tamen mulieribus quae cum ea interfuerant, de his maleficiis convicta est testimoniis, quasdamque phantasticas ex limo imagines de subtus terra eaedem mulieres extraxerunt coram omnibus, jam putrefactus diuturnitate. Comes ergo pepercit maleficae mulieri nec sivit eam tormentari ulterius et vitam concessit. Narrat Hieronymus in Expositione Danielis, Antiochum Epiphanem phantasiis maleficarum versum in amentiam, a quibusdam terroribus oppressum morbo interisse. Alexander quoque Magnus talibus maleficiis in Babylonia fatiscere coepit corpore, quae maleficia jusserunt fieri latenter qui post eum regnare cupiebant. Ideo refertur de eo quia decidit in lectum et cognovit quia moreretur, sed cum diu langueret, vivens veneno extinctus est. Et Moyses ait: “Maleficos non patieris vivere.” Nec mirum si Deus permittat praestigiis maleficorum aegrotare, cum beatum Job sciamus a diabolo percussum gravi ulcere et Paulum ab angelo Satanae colaphizatum, nec timenda sit corporis perituri aegrotatio, graviorque sit animarum quam corporum percussio. Quod autem quibusdam non nocet haec phantastica operatio, protectio Dei est, quia non sinit ad homines malignum spiritum accedere.

2.3. Brieven

PAUS GREGORIUS MAGNUS AAN AGNELLUS, BISSCHOP VAN TERRACINA, a. 598, Epistolarum Lib. VIII, Indict. I., Epistola XVIII, ed. NORDBERG (Dag), CC, SL 140 A, Turnhout, Brepols, 1982, p. 539.

Ad Agnellum Terracinensem episcopum.

Perquisitos idolorum cultores puniat; a murorum vigiliis neminem patiatur excusari.

    Gregorius Agnello episcopo Terracinensi.

     Pervenit ad nos quosdam illic, quod dici nefas est, arbores colere, et multa alia contra Christianam fidem illicita perpetrare. Et miramur cur hoc fraternitas vestra districta emendare ultione distulerit. Ea propter scriptis vos praesentibus adhortamur, ut hos diligenti investigatione perquiri, et, veritate cognita, talem in eis faciatis exerceri vindictam, quatenus et Deus placari possit, et aliis eorum ultio correptionis exemplum sit. ...

PAUS GREGORIUS III AAN VOORAANSTAANDEN EN VOLK VAN HESSEN EN THÜRINGEN, ca. 738, ed. MGH, Epistolae selectae, Tomus I: S. Bonifatii et Lullii epistolae, Berlijn, 1916, pp. 68-69.

     Gregorius papa universis optimatibus et populo provinciarum Germaniae, Thuringis et Hessis, Bortharis et Nistresis, Uuedreciis et Lognais, Suduodis et Graffeltis vel omnibus in orientali plaga constitutis.

     Quoniam decessor noster sanctae recordationis Gregorius presul nutu divino motus ad faciendam Deo plebem perfectam presentium portitorem litterarum Bonifatium reverentissimum fratrem nostrum ac coepiscopum ordinans ad vos usque distinavit eumque regulam et normam apostolicae et catholicae fidei Romanae, cui Deo auctore deservimus, ecclesiae edocens direxit, et post temporum spatia orationis causa ad limina beatorum principum apostolorum sese presentavit et quae ad salutem animarum pertinent a nobis exposcit imbueri: nos Deo favente, ut sacra docet scriptura, eum edocantes ad vos, karissimi, remeandum absolvimus hortantes vos in Domino, ut digne suscipiatis ab eo verbum exhortationis et episcopos vel presbiteros, quos ipse ordinaverit per apostolicam sibi datam auctoritatem, in aecclesiae ministerio recipiatis. Et quos forsitan deviantes invenerit a recte fidei tramite seu canonica doctrina eosque prohibuerit, a vobis nullo modo inpediatur; et quod eis inpostum fuerit, oboediendo propter Deum suscipiant; nam qui temerator exstiterit ad obediendum, sibi ipso dampnationem adquirit. Vos autem, karissimi, “qui in nomine Christi baptizati estis, Christum induistis”, abstinete et prohibete vosmet ipsos ab omni cultu paganorum, non tantum vosmet ipsos corrigentes, karissimi, sed et subditos vestros. Divinos autem vel sortilegos, sacrificia mortuorum seu lucorum vel fontium auguria vel filacteria et incantantores et veneficos, id est maleficos, et observationes sacrilegas, quae in vestris finibus fieri solebant, omnino respuentes atque abicientes, tota mentis intentione ad Deum convertimini. Ipsum timete adorate et honorificate sanctorum memoriis communicantes; ut ait apostolus. Si enim fides vestra Domino dicente fuerit “ut granum sinapis, dicetis monti huic: Transi hinc, et transferetur.” Ipse enim dominus Deus et salvator noster Iesus Christus in suo sacro eloquio inquit dicens: “Diliges dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota virtute tua”; et iterum: “Qui me confessus fuerit coram hominibus, et ego confitebor eum coram patre meo, qui in caelis est.” Unde et in alio loco promisit dicens: “Quodcumque petieritis patrem in nomine meo, fiet vobis”; et iterum: “Petite et accipietis, quaerite et invenietis, pulsate et aperietur vobis; omnis enim qui petit accipit, et qui querit invenit, et pulsanti aperietur.” Et vos, karissimi, facite fructus dignos, ut in die adventus domini nostri Iesu Christi sidereas mereamini adipiscere mansiones.

     Bene valete.

BONIFATIUS BEGROET DE NIEUWE PAUS ZACHARIAS EN DOET VERSCHEIDENE MEDEDELINGEN EN AANVRAGEN, a. 742, ed. MGH, Epistolae selectae, Tomus I: S. Bonifatii et Lullii epistolae, Berlijn, 1916, pp. 84-85.

...  Et quia carnales homines idiote, Alamanni vel Baioarii vel Franci, si iuxta Romanam urbem aliquid facere viderint ex his peccatis, quae nos prohibemus, licitum et concessum a sacerdotibus esse putant et nobis inproperium deputant, sibi scandalum vite accipiunt. Sicut adfirmant se vidisse annis singulis in Romana urbe et iuxta ecclesiam sancti Petri in die vel nocte, quando Kalende Ianuarii intrant, paganorum consuetudine chorus ducere per plateas et adclamationes ritu gentilium et cantationes sacrilegas celebrare et mensas illa die vel nocte dapidus onerare et nullum de domo sua vel ignem vel ferramentum vel aliquid commodi vicino suo prestare velle. Dicunt quoque se vidisse ibi mulieres pagano ritu filacteria et ligaturas et in brachiis et cruris ligatas habere et publice ad vendendum venales ad conparandum aliis offerre. Quae omnia, eo quod ibi a carnalibus et insipientibus videntur, nobis hic inproprium et inpedimentum predicationis et doctrine perficiunt. De talibus ait apostolus increpans: “Dies observatis et tempora; timeo, ne sine causa laboraverim in vobis.” Et sanctus Augustinus dixit: “Nam qui dictis malis, id est carais et divinis et aruspicibus vel filacteriis et aliis quibuslibet auguriis crediderit, etsi ieiunet, etsi oret, etsi iugiter ad ecclesiam currat, etsi largas elymosinas faciat, etsi corpusculum suum in omni adflictione cruciaverit, nihil ei proderit, quamdiu sacrilegia illa non relinquerit.” Nam si istas paganias ibi paternitas vestra in Romana urbe prohibuerit, et sibi mercedem et nobis maximum profectum in doctrina aecclesiastica profecerit.

     Episcopi quoque et presbiteri generis Francorum, qui fuerunt adulteri vel fornicatores acerrimi, quos in gradu episcopatus vel presbiterii fornicationum filii nati arguunt, revenientes ab apostolica sede dicunt sibi Romanum pontificem licentiam dedisse ministerium episcopale en aecclesia ministrare. Quos contra contendimus, quia apostolicam sedem contra decreta canonum nequaquam audivimus iudicasse.

     Haec omnia, domine karissime, propterea nota vobis facimus, ut vestrae auctoritatis responsum talibus dare possimus, ut per cautelam vestrae doctrine oves aecclesiae non seducantur, sed lupi rapaces convicti et superati pereant.

     Interea munuscula parva vobis direximus, non quia digna sint paternitati vestrae, sed pro indicio caritatis et oboedientiae devotionis, id est uuillosam unam et argenti et auri tantillum.

     Dextera Domini protegente incolomem valere et in Christo proficere beatitudinem vestram in longitudine dierum optamus.

PAUS ZACHARIAS BEANTWOORDT DE MEDEDELINGEN EN AANVRAGEN VAN BONIFATIUS, a. 743, ed. MGH, Epistolae selectae, Tomus I: S. Bonifatii et Lullii epistolae, Berlijn, 1916, pp. 90-91.

...  De Kalendis vero Ianuariis vel ceteris auguriis filacteriis et incantationibus vel aliis diversis observationibus, que gentili more observari dixisti apud beatum Petrum apostolum vel in urbe Roma, haec et nobis et omnibus christianis detestabile et pernitiosum esse iudicamus dicente Deo: “Non augurabimini vel certe non observabitis”; et iterum scriptura dicit: “Non est auguria in Israel nec observatio in domo Iacob.” Ita et a nobis cavendum esse censemus, ut nullis auguriis vel observationibus adtendamus; quia omnia hec abscisa esse e patribus sumus edocti. Et quia per instigatione diaboli iterum pullulabant, a die, qua nos iussit divina clementia, quamquam inmeriti existamus, apostoli vicem gerere, ilico omnia haec amputavimus. Pari etenim modo volumus tuam sanctitatem populis sibi subiectis predicare atque ad viam aeternae perducere vite. Nam et sanctae recordationis praedecessoris atque nutritoris nostri domni Gregorii pape constitutione omnia haec pie atque fideliter amputata sunt et alia diversa quam plura, quae diabolo suggerente pullulabant in Christi ovile. Cuius instar pro illius populi salute dirigere maturavimus. ...

BONIFATIUS AAN AARTSBISSCHOP CUDBERHT VAN CANTERBURY, a. 747, ed.  MGH, Epistolae selectae, Tomus I: S. Bonifatii et Lullii epistolae, Berlijn, 1916, pp. 163-164.

... Statuimus, ut singulis annis unusquisque episcopus parrochiam suam sollicite circumeat, populum confirmare et plebes docere et investigare et prohibere paganas observationes, divinos vel sortilogos, auguria, filacteria, incantationes vel omnes spurcitias gentilium. Interdiximus servis Dei, ut pompato habitu vel sago vel armis utantur. ...

ALBINUS of ALCUINUS, Epistola CLXXIX, ed. MIGNE (J. P.), PL 100, Parijs, 1851, kol. 450.

... Auguria quoque et avium cantus, et sternuationes et talia plurima omnino vetanda sunt, quae nihil valent, nisi apud eos qui ea aliquid valere credunt, ut secundum fidem suam fiat illis. Permissum est enim maligno spiritui ad deceptionem ista observantium facere, ut aliquid auguria saepe verum praedicent. Igitur et in lege veteri auguria observantes morte puniri jubentur (Deuter. XVIII, 10, 12), ut sciamus sub gratia viventes quali poena plectendi sunt animae, qui hoc malum in consuetudine habent. ...

PAUS LEO VII AAN DE BISSCHOPPEN VAN GALLIA EN GERMANIA, a. 937-939, ed. MIGNE (J. P.), PL 132, Parijs, 1853, kol. 1086.

...  De auguratoribus et incantatricibus et maleficis vario modo mortificatis a populo, si aliqua poenitentia debeat exigi. De talibus namque personis, quid Veteris ac Novi Testamenti pagina censeat, manifestum est. In lege namque Mosaica scriptum est: “Maleficos non patieris vivere” (Exod. XXII). Similiter in Samuelis libro legitur, quia exterminavit Saul omnes Pythonissas de terra, et alia quae enumerare longum est. Sed nos etiam tales nostris exhortationibus ad poenitentiam trahere debemus, ut magis ecclesiastico judicio poenitendo vivant, quam gladio vindice puniantur, dicente beato Paulo apostolo: “Non enim posuit nos Deus ad iram, sed in acquisitionem salutis” (I Thess. V). Quod si ecclesiastica judicia spreverint, humanis subjaceant legibus. Meminisse enim debent a Deo potestas fuisse concessas, et ad vindictam noxiorum gladium fuisse permissum, et Dei ministrum fuisse datum in hujusmodi vindictam. Et dum in talibus improbis legum exercetur auctoritas, dicente beato Innocentio, erit dictator immunis. ...

3. BRONNEN MET BETREKKING TOT HET RELIGIEUZE EN MORELE LEVEN

3.1. Sermones

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo I, 12, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 175, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 248-249.

...  Sed et illud quis est qui non possit dicere, ut nullus ad arborem vota reddat, nullus auguria observet, nullus praecantatores adeat, nullus carragios vel divinos inquirat, nullus paganorum sacrilego more consideret qua die in itinere egrediatur, vel qua die ad domum propriam revertatur, quo malo non solum aliquos laicos, sed etiam, quod peius est, nonnullos religiosos timeo more sacrilego praeveniri? Quis est qui non possit dicere: Nemo alteri detrahat, quod sibi detrahi non vult; et “Qui detrahit fratri suo eradicabitur”; nullus filacteria aut diabolicos caracteres vel aliquas ligaturas sibi aut suis adpendat; nullus munera accipiendo causam bonam conetur opprimere; nulla mulier aliquas potiones ad aborsum accipiat, quia, quantoscumque aut iam natos aut adhuc conceptos occiderit, cum tantis causis ante tribunal Christi se ducendam esse non dubitet? Quis est qui admonere non possit, ut nulla mulier potiones accipiat, ut iam concipere non queat, nec damnet in se naturam, quam Deus voluit esse fecundam; quia, quantoscumque concipere vel parere potuerat, tantorum homicidiorum rea tenebitur, et, nisi digna paenitentia subvenerit, in gehenna aeterna morte damnatur; mulier, quae iam non vult habere filios, religiosum cum viro suo ineat pactum: christianae enim feminae sterilitas sola sit castitas? ... Quis est qui contestari non possit, ut nec alio tempore, nec in sanctorum solemnitatibus se ullus inebriet, nec sacrilego more cantica turpia proferre, vel ballare, vel diabolico more saltare praesumat? ...

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XIII, 3-4-5, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 175, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 422-429.

     3. ... Quotiens aliqua infirmitas supervenerit, corpus et sanguinem Christi ille qui aegrotat accipiat; oleum benedictum a presbyteris humiliter ac fideliter petat, et inde corpusculum suum ungueat, ut illud quod scriptum est impleatur in eo: “Infirmatur aliquis? Inducat presbyteros, et orent super eum unguentes eum oleo; et oratio fidei salvabit infirmum, et adlevabit eum Dominus; et si in peccatis sit, dimittuntur ei.” Videte fratres, quia qui in infirmitate ad ecclesiam currit, et corporis sanitatem recipere, et peccatorum indulgentiam merebitur obtinere. Cum ergo duplicia bona possimus in ecclesia invenire, quare per praecantatores, per fontes et arbores et diabolica fylacteria, per caraios aut aruspices et divinos vel sortilogos multiplicia sibi mala miseri homines conantur inferre?

     4. Sicut iam supra diximus, filios et omnes familias vestras admonente semper, ut caste et iuste ac sobrie vivant; nec solum eos verbis, sed etiam exemplis ad bona opera provocante. Ante omnia, ubicumque fueritis, sive in domo, sive in itinere, sive in convivio, sive in concessu, verba turpia et luxuriosa nolite ex ore proferre: sed magis vicinos et proximos vestros iugiter admonete, ut semper quod bonum est et honestum loqui studeant; ne forte detrahendo, male loquendo, et in sanctis festivitatibus choros ducendo, cantica luxuriosa et turpia proferendo, de lingua sua, unde deberent Deum laudare, inde sibi vulnera videantur infligere.

     Isti enim infelices et miseri, qui ballationes et saltationes ante ipsas basilicas sanctorum exercere nec metuunt nec erubescunt, et si christiani ad ecclesiam veniunt, pagani de ecclesia revertuntur; quia ista consuetudo ballandi de paganorum observatione remansit. Et iam videte qualis est ille christianus, qui ad ecclesiam venerat orare, et neglecta oratione sacrilegia paganorum non erubescit ex ore proferre. Considerate tamen, fratres, si iustum est ut ex ore christiano, ubi corpus Christi ingreditur, luxuriosum canticum quasi venenum diaboli proferatur. Ante omnia, quicquid vultis vobis ab aliis fieri, hoc aliis facite; quod vobis non vultis fieri, nulli alii feceritis. Quam rem si volueritis implere, ab omni peccato potestis vestras animas liberare: quia et qui litteras non novit, istas duas sententias memoriter tenere, et cum Dei adiutorio operibus et potest et debet implere.

     5. Et licet credam quod illa infelix consuetudo, quae de paganorum profana observatione remansit, iam vobis castigantibus de locis istis fuerit Deo inspirante sublata, tamen si adhuc agnoscitis aliquos illam sordidissimam turpitudinem de annicula vel cervulo exercere, ita durissime castigate, ut eos paeniteat rem sacrilegam conmisisse. Et si, quando luna obscuratur, adhuc aliquos clamare cognoscitis, et ipsos admonete, denuntiantes eis quod grave sibi peccatum faciunt, quando lunam, quae Deo iubente certis temporibus obscuratur, clamoribus suis ac maleficiis sacrilego ausu se defensare posse confidunt. Et si adhuc videtis aliquos aut ad fontes aut ad arbores vota reddere, et, sicut iam dictum est, caraios etiam diabolica, characteres aut herbas vel sucinos sibi aut suis adpendere, durissime increpantes dicite, quia quicumque fecerit hoc malum, perdit baptismi sacramentum.

     Et quia audivimus quod aliquos viros vel mulieres ita diabolus circumveniat, ut quinta feria nec viri opera faciant, nec mulieres laneficium, coram Deo et angelis eius contestamur, quia quicumque hoc observare voluerint, nisi per prolixam et duram paenitentiam tam grave sacrilegium emendaverint, ubi arsurus est diabolus, ibi et ipsi damnandi sunt. Isti enim infelices et miseri, qui in honore Iovis quinta feria opera non faciunt, non dubito quod ipsa opera die dominico facere nec erubescant nec metuant. Et ideo quoscumque tales esse cognoveritis, durissime castigate; et si se emendare noluerint, nec ad conloquium nec ad convivium vestrum eos venire permittite: si vero ad vos pertinent, etiam flagellis caedite, ut vel plagam corporis timeant, qui de animae suae salute non cogitant.

     Nos enim, fratres carissimi, cogitantes periculum nostrum paterna vos sollicitudine admonemus: si nos libenter auditis, et nobis facitis gaudium, et vos feliciter pervenietis ad regnum. Quod ipse praestare dignetur, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XIV, 4, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 175, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 438-439.

     Iterum admoneo vos omnia fana destruere, ubicumque inveneritis. Nolite ad arbores vota reddere; nolite ad fontes orare. Praecantatores quasi venenum diaboli fugite. Phylacteria diabolica, caracteres, sucinos et herbas nolite vobis et vestris adpendere: quia qui hoc malum fecerit, sacrilegium se non dubitet admisisse. Quicumque iuxta domum suam aras aut fanum aut arbores profanas, ubi vota reddantur, esse cognoverit, studeat confringere, dissipare atque succidere; quia, si hoc facere dissimulaverit, quanticumque ibi venerint, et sacrilegia nefanda commiserint, totum hoc de illius anima exacturus est *** in die iudicii.

     Videte, fratres, quia clamamus; ecce audit Deus et angeli sui: nolite contemnere praeconem, si vultis evadere iudicem. Quod nostrum est, ammonemus; potens est Dominus qui hoc cordi vestro inspirare dignetur: qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XIX, 4-5, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 175, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 488-493.

     4. Quando ad ecclesiam venitis, oblationes quae in altario consecrentur offerte. Qui habet unde, et non exhibet, qua fronte de oblatione quam pauper exhibuit communicare praesumat? Ante omnia sacerdotibus vestris honorem inpendite. Nolite de vobis invicem male loqui, quia scriptum est: “Qui detrahit, eradicabitur de terra viventium.” Nullus ad idolum vel ad ea quae idolis immolantur colat suadente bibat. Qui baptizatus est, debet profana vitare. Nullus materteram aut cognatam aut sororem uxoris praesumat accipere: quia impium est ut de tam vile luxoria ex voluptate diabolica pereamus.

     Nullus caraios aut divinos aut precantatores sacrilega voluptate de qualibet infirmitate aut adhibeat aut interrogare praesumat. Nullus filacteria aut ligaturas sibi aut suis adpendat: quia, quicumque fecerit hoc malum, si paenitentia non subvenerit, perdit baptismi sacramentum. Nullus in honorem Iovis quinta feria observare praesumat ne aliquid operis faciat: contestor, fratres, ne hoc ullus vir aut mulier aliquando observet, ne inter paganos magis quam inter christianos a Domino iudicetur, qui, quod observari die dominico debet, in die Iovis hoc sacrilege transferunt.

     5. Praeterea, quotiens aliqua infirmitas cuicumque supervenerit, ad ecclesiam recurrat, et corpus et sanguinem Christi accipiat, et oleo benedicto a presbyteris inunguatur, eosque presbyteros et diaconos petant ut in Christi nomine orent super eos: quos si fecerint, non solum sanitatem corporis, sed etiam indulgentiam accipient peccatorum. Sic enim ipse Dominus per apostolum Iacobum promittere dignatus est, dicens: “Si quis infirmatur, inducat presbyteros ecclesiae, et orent super eum, unguentes eum oleo, et oratio fidei salvabit infirmum; et si in peccatis fuerit, dimittentur ei.” Quare ergo per caraios et divinos, praecantatores et filacteria diabolica occidat animam suam, qui per orationem presbyteri et oleum benedictum potest sanare animam suam et carnem suam? Quia infirmitas corporis ad sanitatem pertinet cordis: quia Deus quos amat, in hoc mundo flagellat.

     Etiam et si tardius veniat sanitas infirmo, non murmuremus contra Deum, sed gratias illi agamus, qui nos ideo per infirmitatem castigare dignatur in hoc saeculo, ut nobis praemia aeterna retribuat in futuro. Multi enim suo malo non infirmantur: quia, dum sani sunt corpore, de rapinis et de luxoriis non desinunt cogitare; quia, quotiens infirmantur, tunc magis paenitentiam agimus, et elimosinas facimus, ad praemia aeterna venimus. Et ideo, aut cito aut tarde veniat sanitas infirmanti, semper gratias referamus: quia ipse novit quid nobis oporteat, quando aegrotare aut sanos esse conveniat.

     Nam et hoc praesumens de caritate vestra omnes filias vestras pro solicitudine paterna admoneo, ut nulla mulier potiones ad avorsum accipiat, nec filios suos aut conceptos aut natos occidat; sed, quantocumque conceperit, aut ipse nutriat, aut nutriendos aliis tradat: quia quantoscumque occiderit, pro tantis homicida in die iudicii rea apparebit.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XXXIII, 4, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 178-181.

     Et quia natale sancti Iohannis Baptistae cum gaudio cupimus celebrare, sicut et reliquis festivitatibus supervenientibus, ita inminente ista tam praeclara sollemnitate ante plures dies castitatem et honestatem omnes omnino custodiant; ut festivitatem istam possint omnes cum gaudio celebrare, et ad altare Domini cum libera et sincera conscientia mereantur accedere. Hoc etiam deprecor, et conscientia mereantur accedere. Hoc etiam deprecor, et per tremendum diem iudicii vos adiuro, ut omnes vicinos vestros, omnes familias, et cunctos ad vos pertinentes admoneatis, et cum zelo Dei severissime castigetis; ne ullus in festivitate sancti Iohannis aut in fontibus aut in paludibus aut in fluminibus nocturnis aut matutinis horis se lavare praesumat: quia ista infelix consuetudo adhuc de paganorum observatione remansit. Cum enim non solum animae, sed etiam, quod peius est, corpora frequentissime in illa sacrilega moriantur, vel de corporis morte timeant, qui de animae suae salute non cogitant. Sed credimus de Dei misericordia, quod castigantibus vobis aut pauci aut forte nullus hoc malum de reliquo audebit admittere.

     Etiam et hoc admonete, fratres, ut cantica turpia vel luxoriosa, castitati et honestati inimica, familiae vestrae ex ore non proferant: quia non est iustum, ut ex illo ore, ubi eucharistia Christi ingreditur, canticum luxoriosum vel amatorium proferatur. Haec enim si secundum vestram consuetudinem libenter auditis, et Christo auxiliante inplere contenditis, et in hoc saeculo sanctorum sollemnitates mundo corde et casto corpore cum gaudio celebrabitis, et in futuro ad ipsorum sanctorum consortium feciliter venietis: praestante Domino nostro Iesu Christo, cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XLVI, 8, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 372-375.

...  Et illud ante omnia rogo, et per tremendum diem iudicii vos adiuro, ut quotienscumque vobis invicem convivia exhibetis, illam foedam consuetudinem, per quam grandi mensura sine mensura tres homines aut volentes aut inviti solebant bibere, tamquam venenum diaboli de vestris conviviis respuatis: quia ista infelix consuetudo adhuc de paganorum observatione remansit. Et quicumque hoc in suo convivio aut alieno fieri acquieverit, diabolo se sacrificasse non dubitaverit. De qua bibitione non solum anima occiditur, sed etiam corpus debilitatur.

     Sed credo de Dei misericordia, quod ita vobis inspirare dignabitur, ut tam lugendum et tam erubescendum malum ita vobis in horrorem veniat, ut illud numquam fieri permittatis; sed quod in illa ebrietate periturum erat, in pauperum refectionem proficiat: praestante Domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo XLVII, 5, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 384-385.

     Illud vero quale est, quod iam transacto convivio et expleta siti, cum amplius bibere nec possint nec debeant, tunc quasi novelli, et qui ipsa hora supervenerint, diversis nominibus incipiunt bibere, non solum vivorum hominum, sed etiam angelorum et reliquorum antiquorum sanctorum, aestimantes quod maximum illis honorem inpendant, si se in illorum nominibus nimia ebrietate sepeliant: ignorantes quod nullus tam gravem iniuriam sanctis angelis vel sanctis hominibus agnoscitur inrogare, quam illi qui in eorum nominibus bibendo per ebrietatem suas animas probantur occidere.

     Sunt enim aliqui, qui sola ex causa aliqua salsatoria sibi ordinant fieri, ut per ipsam salsitudinem nimia se possint ebrietate obruere. Haec enim si pagani qui Deum ignorant faciant, nec mirandum est, nec nimis dolendum; quia et in Deo spem non habent, et antiquam parentum suorum consuetudinem servant. Christiani vero, quos Deus de tenebris reduxit ad lucem, de morte vocavit ad vitam, quibus omnes scripturae clamant ebrietatem fugere, sobrietatem diligere, quare turpissimas illorum ebrietates imitantur, de quorum perfidia liberari per Dei gratiam meruerunt? Et ideo rogo, et per tremendum diem iudicii vos adiuro, ut quantum potestis ebrietatis malum auxiliante Domino fugiatis, et iam vobis incipiat verecundum esse, quod huc usque gentibus et paganis in ebrietatis turpitudine vos voluistis similes exhibere. Et ideo quia Deo propitio illis dissimiles estis in fide, similes esse in ebrietate penitus non debetis: quia, etiamsi reliqua peccata christiani non admittant, sola eos, si frequens fuerit, ebrietas, et emendatio ac paenitentia non subvenerit, in inferni profunda praecipitat, secundum illud quod iam dictum est: “Neque ebriosi regnum Dei possidebunt.” Sed dicit aliquis: Ergo regnum Dei nolo, aeternam tantum requiem obtinere desidero. Nemo se decipiat, fratres, duo enim loca sunt, tertius non est ullus: Qui cum Christo regnare non meruerit, cum diabolo absque ulla dubitatione peribit.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo L, 1-2, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 416-421.

De expetenda magis sanitate animae quam corporis, et vitandis sortilegis

     1. Nostis, fratres carissimi, omnes homines sanitatem corporis quaerere: sed hoc debemus agnoscere, quia, quamvis bona sit sanitas corporis, multo melior est sanitas cordis. Unde omnes christiani debent specialiter semper orare, ut illis Deus sanitatem animae dignetur pro sua pietate concedere. Orandum est pro sanitate corporis, sed dupliciter et multipliciter pro salute animae supplicandum. Nec nimium nocet, si caro infirmatur in mundo; tantum est ut animae incolomis ascendat in caelo. Nam qui de sola corporis sanitate sollicitudinem gerit, animalibus et bestiis similis est. Quam multi sunt, quod peius est, qui, si infirmari coeperint in corpore, dolent; si autem in anima non solum vulnerentur, sed etiam moriantur, nec sentiunt omnino, nec dolent! Atque utinam, quando in ipso corpore infirmantur, ad ecclesiam currerent, et medicinam de Christi misericordia postularent: sed, quod dolendum est, sunt aliqui, qui in qualibet infirmitate sortilegos quaerunt, aruspices et divinos interrogant, praecantatores adhibent, fylacteria sibi diabolica et caracteres adpendunt.

     Et aliquotiens ligaturas ipsas a clericis ac religiosis accipiunt; sed illi non sunt religiosi vel clerici, sed adiutores diaboli. Videte, fratres, quia contestor vos, ut ista mala, etiam si a clericis offerantur, non adquiescatis accipere: quia non est in illis remedium Christi, sed venenum diaboli, unde nec corpus sanatur, et infelix anima infidelitatis gladio iugulatur. Etiam si vobis dicatur, quod res sanctas et lectiones divinas filacteria ipsa contineant, nemo credat, nemo de illis sanitatem sibi venturam esse confidat: quia etiam si per ipsas ligaturas aliqui sanitatem receperint, diaboli hoc calliditas facit; qui ideo aliquotiens de carne infirmitatem tollit, quia iam animam iugulavit.

     Diabolus enim non tantum carnem, quantum animam optat occidere: et ideo ad probandum nos permittitur aliqua infirmitate percutere carnem nostram, ut, dum illi postea consentimus ad praecantatores vel ad filacteria ipsa occidat animam nostram. Et ideo interdum filacteria ipsa valere et prodesse aliquotiens videntur: quia, ubi diabolus per consensum percusserit animam, desinit persequi carnem. Qui enim filacteria facit, et qui rogant ut fiant, et quicumque consentiunt, toti pagani efficiuntur; et, nisi dignam egerint paenitentiam, non possunt evadere poenam. Vos vero, fratres, sanitatem de Christo requirite, qui est vera lux; ad ecclesiam recurrite, oleo vos benedicto perungite, eucharistiam Christi accipite. Haec si facitis, non solum corporis, sed etiam animae sanitatem recipietis.

     2. Consideremus, dilectissimi, perspicaci animo, et dilligenti investigatione actus nostros perscrutemur, ne forte latenter nobis malignus irrepat spiritus, ne nos specie bonitatis decipiat, si aperte decipere non possit. “Mille enim nocendi artes” habet, et his omnibus ad deceptionem humani generis abutitur. “Non enim ignoramus,” ait Apostolus, “versutias eius.” Hos enim filacterarios in Phariseis ipse arguit Christus, dicens: “Dilatant enim filacteria sua, et magnificant fimbrias.” Melius est in corde verba Dei retinere, quam scripta in collo suspendere. De istis enim, qui obligationes portant, dicitur: “Declinantes autem in obligationes adducet Dominus cum operantibus iniquitatem.” De illis autem scriptum est: “Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt.” Aeterna enim beatitudo est, et beata aeternitas, Christum Deum cum sanctis suis in gloria perpetua visione videre, et incessabili voce laudare; ut impleatur illud in nobis: “Videbitur Deus deorum in Sion”; et iterum: “Beati qui habitant in domo tua Domine, in saecula saeculorum laudabunt te.”

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo LII, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 434-443.

De martyribus et de lunae defectu et de avorsibus vel filacteriis

     1. Sicut frequenter ammonui, fratres carissimi, iterum suggero, ut nemo ex vobis credat temporibus nostris martyres esse non posse. Martyr graecus sermo est, et latine dicitur testis. Sicut enim iam saepe diximus, quicumque testimonium pro iustitia dederit Christo, sine dubio martyr erit; et quicumque defensoribus luxuriae et persecutoribus castitatis pro Dei amore restiterit, martyrii coronam accipiet. Sunt ergo et nostris temporibus martyres: nam et qui male agentes cum iustitia et caritate castigat, qui ammonet non facile iurandum, non periurandum, non detrahendum, non maledicendum, qui pro istis rebus quae Deo placent testimonium perhibet, Christi martyr erit. Et ille qui castigat, ut non observentur auguria, filacteria non adpendantur, nec praecantatores vel aruspices requirantur, dum contra istas temptationes diaboli loquitur, pro Chrisito testimonium dare cognoscitur.

     2. Et in hoc, fratres carissimi, adversarii nec parva temptatio est, quando stulti homines dies et calendas, solem et lunam colenda esse arbitrantur. Nam in tantum quod peius est, verum est quod ammonemus, ut non solum in aliis locis, sed etiam in hac ipsa civitate dicantur adhuc esse aliquae mulieres infelices, quae in honore Iovis quinta feria nec telam nec fusum facere vellent. In istis talibus baptismum violatur, et sacramenta Christi patiuntur iniuriam.

     3. Et illud quale est, quando stulti homines quasi lunae laboranti putant se debere succurrere, qui eius ignitum globum naturali aeris ratione certis temporibus obductum aut vicino solis occidui ardore suffusum, quasi aliquem contra caelum carminum credunt esse conflictum, quem bucinae sonitu vel ridiculo concussis tintinabulis putant se superare posse tinnitu, aestimantes quod eam sibi vana paganorum persuasione sacrilegis clamoribus propitiam faciant; et cum illa homini rationabili exhibeat Deo ordinante servitium, homo illi ad iniuriam Dei stultum reddit obsequium? Refugiat, quaesumus, ac detestetur quisque ille sapiens ac fidelis errores, immo furores, ista erubescenda ludibria. Si huius luminaris elementum inferior te, cur metuis ne eam offendas silentio tuo? Si praestantior te est, cur putas quod indigeat tuo?

     4. Nonne, carissimi, aperte diabolus exercet deceptiones suas, quando aliquibus mulieribus persuadet, ut postquam duos aut tres filios genuerint, reliquos aut iam natos occidant, aut poculum avorsionis accipiant: timentes ne forte, si plures filios habuerint, divites esse non possent? Et haec facientes quid aliud credunt, nisi quod illos, quos Deus iusserot nasci, pascere aut gubernare non possit? Et forsitan illos occidunt, qui aut Deum melius servire aut ipsis parentibus perfecto amore potuerant oboedire. Pro qua re sacrilego aut parricidali ritu venenatas potiones accipiunt, ut inperfectam filiorum vitam inmatura morte per viscera materna transmittant, et per quoddam remedium cum quodam potu crudele bibant poculum orbitatis. Lugenda persuasio! Alienum a se putant illud quod per earum haustum transit venenum; et nesciunt quia hoc genere, dum conceptum in visceribus excipiunt morte, in sterelitate concipiunt. Quod si adhuc infantolus qui possit occidi intra sinum materni corporis non invenitur, non minus est quod ipsa intra hominem natura damnatur.

     Quid infelix mater, immo non geniti filii noverca, quid medicamenta in perpetuum nocitura de foris requiris? Tecum, si velis, intra habes salubriora remedia. Vis iam non habere filium? Relegiosum cum viro conscribe pactum: de virtute pudicitiae finem partus accipiat. Fidelissimae feminae sterelitas sola sit castitas.

     5. Illud quoque, carissimi, sicut iam superius diximus, funestum est occulti persequutoris ingenium, quando aliquarum mulierum filii diversis temptationibus aut infirmitatibus fatigantur, lugentes et adtonitae currunt matres; et quod peius est, non de ecclesiae medicina, non de auctore salutis exposcunt atque eucharistia Christi et, cum sicut scriptum est, oleo benedicto a presbyteris deberent perunguere, et omnem spem suam in Deo ponere. Econtrario faciunt, et dum salutem requirunt corporum, mortem inveniunt animarum.

     Et atque utinam ipsam sanitatem vel de simplici medicorum arte conquirerent. Sed dicunt sibi: Illum ariolum vel divinum, illum sortilegum, illam erbariam consulamus; vestimentum infirmi sacrificemus, cingulum qui inspici vel mensurari debeat; offeramus aliquos caracteres, aliquas praecantationes adpendamus ad collum. Inter haec una diaboli persuasio est: aut per caracteres sanare crudelius.

     6. Interdum solent aliquae mulieres, quasi sapientes et christianae, aegrotantibus filiis suis, aut nutricibus aut aliis mulieribus, per quas diabolus ista suggerit, respondere et dicere: Non me ego misceo in istis talibus rebus, quia legitur in ecclesia: “Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum; non potestis mensae Domini participes esse, et mensae daemoniorum.” Et cum haec quasi excusans se dixerit: Ite, et facite vos quomodo scitis; expensa vobis de cellario non negatur. Quasi vero per haec verba possit tam detestabile crimine innoxia deteneri. Sed non ita est: nam non solum mater, si permiserit, sed etiam alii, quicumque consenserint, sacrilegii crimen incurrent. Sic enim Apostolus ait: “Non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus.”

     Haec enim tam viri quam feminae, si diligenter vultis adtendere, et omnes insidias diaboli fideliter contenditis evitare vel fugere, ad aeternam beatitudinem cum secura conscientia poteritis pervenire: praestante Domino nostro Iesu Christo.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo LIII, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 444-449.

Ammonitio ut fana destruantur

     1. Gratum nobis est, fratres dilectissimi, et maximas Deo gratias agimus, quia vos ad ecclesiam fideliter venire videmus: quia et re vera hoc docet et expedit christianis, ut <ad> matrem suam ecclesiam quasi boni filii cum summo desiderio et vera pietate concurrant. Et licet hinc gaudeamus, fratres carissimi, quia vos ad ecclesiam videmus fideliter currere, contristamur tamen et dolemus, quia aliquos ex vobis cognoscimus ad antiquam idolorum culturam frequentius ambulare, quomodo pagani sine Deo et sine baptismi gratia faciunt.

     Audivimus aliquos ex vobis ad arbores vota reddere, ad fontes orare, auguria diabolica observare: de qua re tantus dolor est in animis nostris, ut nullam possimus consolationem recipere. Sunt enim, quod peius est, infelices et miseri, qui paganorum fana non solum destruere nolunt, sed etiam quae destructa fuerant aedificare nec metuunt nec erubescunt. Et si aliquis Deum cogitans aut arbores fanaticos incendere aut aras diabolicas voluerit dissipare atque destruere, irascuntur et insaniunt, et furore nimio succenduntur; ita ut etiam illos, qui pro Dei amore idola conantur evertere, aut caedere praesumant, aut forsitan de illorum morte cogitare non dubitent.

     Quid faciunt infelices et miseri? Lucem deserunt, et ad tenebras currunt: contemnunt Deum, amplectuntur diabolum: vitam deserunt, mortem sequuntur: Christum repudiant, et ad sacrilegia vadunt. Ut quid miseri ad ecclesiam venerunt? Ut quid sacramentum baptismi acceperunt, si postea ad idolorum sacrilegia redituri erant? Impletur enim in illis illud quod scriptum est: “Canis reversus ad vomitum suum, et porcus ad volutabrum suum.” Non timent illud quod dixit Dominus per prophetam: “Sacrificans idolis eradicabitur, nisi Domino soli”; et in psalmis: “Omnes dii gentium daemonia, Dominus vero caelos fecit”; et iterum: “Confundantur omnes qui adorant sculptilia, qui gloriantur in simulacris suis.”

     2. Vos ergo, fratres, quicumque estis, qui tantum malum Christo propitio non fecistis, videte ne aliquando faciatis, videte ne vos circumveniant homines perditi atque perversi, ut post Christi sacramenta ad diaboli venena redeatis; sed magis castigate quoscumque tales cognoscitis, admonete durius, increpate severius. Et si non corriguntur, si potestis, caedite illos; si nec sic emendatur, et capillos illis incidite. Et si adhuc perseverant, vinculis ferreis adligate: ut non tenet Christi gratia, teneat vel catena. Fanum ergo reparare nolite permittere; immo magis, ubicumque fuerit, destruere et dissipare contendite. Arbores etiam sacrilegas usque ad radicem incidite, aras diaboli comminuite. Et hoc scitote, fratres carissimi, quia omnis homo, quando baptizatur, de grege diaboli et ab exercitu illius separatur. Quod si postea ad ista quae supra diximus sacrilegia celebranda redierit, statim <a> Christo deseritur, et iterum a diabolo occupatur. Levius illi fuerat ad Christum non venire, quam postea Christum deserere, secundum quod de talibus dicit Petrus apostolus: “Melius,” inquid, “illis fuerat non cognoscere viam iustitiae, quam post cognitionem retrorsum converti.”

     3. Nos, fratres, quod vobis expedit dicimus: quicumque observare noluerit, aeterna illum poena sine ullo remedio cruciabit. Delecta modo aliquos inebriari, adulteria committere, innocentes opprimere; sed postea in aeterna flamma non delectabit ardere. Videte, fratres, custodite quae dicimus: non dicat aliquis, se non fuisse ammonitum. Ecce clamamus, ecce contestamur, ecce praedicamus: nolite contemnere praeconem, si vultis evadere iudicem.

     Sed credimus de Dei misericordia, quod est vobis, qui fideles estis, daturus est in opere bono perseverantiam, et eis, qui aliqua sacrilegia commiserunt, inspirare dignabitur, ut festinent agere paenitentiam; ut perseverantes in bono, et correcti a malo, pariter mereantur ad aeternam beatitudinem pervenire: praestante Domino nostro Iesu Christo, qui vivit et regnat in saecula saeculorum.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo LIV, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 450-465.

Commonitio ad eos qui non solum auguria adtendunt, sed, quod gravius est, divinos, aruspices et sortilegos secundum paganorum more inquirunt

     1. Bene nostis, fratres carissimi, me vobis frequentius supplicasse, et paterna sollicitudine commonuisse pariter et contestatum esse, ut illas sacrilegas paganorum consuetudines observare minime deberetis: sed quantum ad me multorum relatione pervenit, apud aliquos parum profecit admonitio nostra. Et quia si vobis ego non dixero, et pro me et pro vobis malam sum redditurus in die iudicii rationem, et vobiscum mihi erit necesse aeterna supplicia sustinere: ego me apud Deum absolvo, dum iterum atque iterum admoneo pariter et contestor, ut nullus ex vobis caraios et divinos vel sortilegos requirat, nec de qualibet eos aut causa aut infirmitate interroget. Nullus sibi praecantatores adhibeat: quia quicumque fecerit hoc malum, statim perdat baptismi sacramentum et continuo sacrilegus et paganus efficitur; et nisi grandis elymosina et dura ac prolixa paenitentia subvenerit, statim in aeternum peribit.

     Similiter et auguria observare nolite, nec in itinere positi aliquas aviculas cantantes adtendite, nec ex illarum cantatu diabolicas divinationes adnuntiare praesumite. Nullus ex vobis observet, qua die de domo exeat, qua die iterum revertatur: quia omnes dies Deus fecit, sicut scriptura dicit: “Et factus est dies primus”, et dies secundus et dies tertius, similiter et quartus, et quintus, et sextus, et sabbatum; et illud: “Fecit Deus omnia bona valde.” Illas vero non solum sacrilegas sed etiam ridiculosas sternuationes considerare et observare nolite: sed quotiens, vobis in quacumque parte fuerit necessitas properandi, signate vos in nomine Christi, et symbolum vel orationem dominicam fideliter dicentes, securi de Dei adiutorio iter agite.

     2. Et quia quando supradicta omnia sacrilegia Deo vobis inspirante comtemnere vel despicere coeperitis, moleste hoc accepturus est diabolus; quia vos videt de amicitia vel de societate sua discedere, et sacrilegia per quae vos decipiebat contemnere, aliquas nequitias vobis facturus est, aut infirmitatem aliquam inmissurus est, aut aliquod animal aut per morbum aut per evagationem est ablaturus: quia ad vos probandos hoc fieri permittit Deus, ut agnoscat utrum ad ipsum fideliter venitis, et si toto corde diaboli machinamenta despicitis, et utrum plus valeat apud vos amor suus, quam cuiuscumque animalis amissio. Sed si semel aut secundo nequitias quas diabolus inmiserit toto animo et tota fide contempseritis, ita ipsum diabolum postea a vestra infestatione Deus dignabitur repellere, ut numquam vos possit sua calliditate decipere.

     Homines enim neglegentes et faciles, languida desideria et fidem tepidam habentes, etiam si incipiant, non diu perseverant in operibus Dei; sed ubi se de antedictis sacrilegiis abstinuerint, et vel unam diaboli nequitiam pertulerint, statim se paenitent ad Deum conversos esse, et machinamenta diaboli reliquisse, et iterum revertuntur ad observationes auguriorum, velut canes ad vomitum suum. Vos vero, quibus Deus et sapientiam contulit, et veram fidem dedit, ita toto corde circumventiones diaboli despicite, et fideliter vos ad Deum convertite, ut quaecmumque vobis voluerit diabolus inmittere patienter et fortiter toleretis; ut cum beato Iob dicere possitis: “Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est”; similiter et cum Apostolo firmo et integro corde dicatis: “Quis nos separabit a caritate Christi? Tribulatio, an persecutio, an angustia, an fames, an nuditas, an gladius, an periculum?” Boni enim christiani nec tormentis separantur a Christo: tepidi vero et neglegentes interdum otiosis fabulis separantur; et si vel leve damnum pertulerint, continuo scandalizantur, et contra Deum murmurare praesumunt, et ad nefanda ac detestanda auguria redeunt.

     3. Sed forte dicit aliquis: Quid facimus, quod auguria ipsa et caragi vel divini frequenter nobis vera adnuntiant? De hac re scriptura nos contestatur et ammonet dicens: Etiamsi, inquit, vera vobis dixerint, nolite credere eis; “temptat enim vos Dominus Deus vester, utrum timeatis eum, an non.” Sed iterum dicis: Interim aliquotiens, si praecantatores non fuerint, aut de morsu serpentis aut de alia qualibet infirmitate prope usque ad mortem multi periclitantur. Verum est, fratres carissimi, quia permittit hoc Deus diabolo, sicut iam supra dixi, ad probandum populum christianum: ut, cum interdum per illa sacrilegia aliqua remedia in infirmitate recipere, et aliquid verum potuerint agnoscere, facilius postea diabolo credant. Sed qui toto corde christianam religionem desiderat custodire, oportet ut haec omnia tota animi virtute contemnat, timens illud quod ait Apostolus increpans: “Dies observatis et tempora; timeo ne sine causa laboraverim in vobis.” Ecce Apostolus dicit quod, qui auguria abservaverit, sine causa doctrina eius acceperit. Et ideo, quantum potestis, circumventiones diaboli fugite.

     4. Et illud ante omnia scitote, fratres, quod nec vos ipsos, nec eos qui ad vos pertinent, nec animalia vestra, nec reliquam substantiam vel in parvis rebus diabolus potest laedere, nisi quantum a Deo potestatem acceperit: quomodo nec sancti Iob facultates ausus fuit subvertere nisi Domino permittente; et, sicut in evangelio legimus, quando ab hominibus expulsi sunt daemones, rogaverunt ut vel in porcos ire permitterentur. Considerate rogo vos, fratres: si in porcos non sunt ausi introire daemones, nisi a Domino permissionem acciperent, quis ita erit infidelis, ut eos bonis christianis credat aliquid posse laedere, nisi Deus pro sua dispensatione permiserit? Permittit autem hoc Deus duabus ex causis: ut aut nos probet, si boni sumus, aut castiget, si peccatores. Sed qui patienter dispensationem Domini toleraverit, et, sicut iam dixi, quando aliquid perdiderit, dixerit “Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum”, pro ista Deo placita patientia aut coronam accipiet, si iustus est, aut indulgentiam, si peccator.

     Et hoc adtendite, fratres, quia cum omnem substantiam diabolus evertisset beati Iob, non dixit Iob, Dominus dedit, diabolus abstulit, sed: “Dominus dedit, Dominus abstulit.” Vir enim sanctus noluit istam gloriam diabolo dare, ut aliquid potuisset tollere, quod Dominus non permisisset auferre. Cum enim nec filios, nec pueros, nec camelos, nec asinos, nec oves beati Iob, antequam Dominus permitteret, diabolus laedere potuisset, quare credimus quod christianis amplius aliquid faciat, quam quod iusto ac secreto iudicio suo divina potentia permiserit?

     5. Et ideo certissime credentes quod nihil possumus perdere, nisi quantum nobis Deus permittit auferri, toto corde nos ad illius misericordiam teneamuis, et sacrilegas observationes fideliter relinquentes de illius adiutorio semper praesumamus. Nam qui praedictis malis, id est, caragiis et divinis et aruspicibus vel filacteriis et aliis quibuslibet auguriis crediderit, etsi ieiunet, etsi oret, etsi iugiter ad ecclesiam currat, etsi largas elemosinas faciat, etsi corpusculum suum in omni adflictione cruciaverit, nihil ei proderit, quamdiu illa sacrilegia non reliquerit: quia impia illa sacrilega observatio ita omnia ista bona subruit et evertit, ut illis, qui cum his malis etiam alique opera bona exercere voluerint, prodesse nihil possint; quia verum est quod dixit Apostolus: “Modicum fermentum totam massam corrumpit”; et illud: “Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum; non potestis mensae Domini participes esse, et mensae daemoniorum”; et Dominus in evangelio: “Nemo potest duobus dominis servire.”

     Pro qua re nec ad arbores debent christiani vota reddere, nec ad fontes adorare, si se volunt per Dei gratiam de aeterno supplicio liberari. Et ideo quicumque aut in agro suo, aut in villa, aut iuxta villam aliquas arbores aut aras vel quaelibet fana habuerit, ubi miseri homines solent aliqua vota reddere, si eas non destruxerit atque succiderit, in illis sacrilegiis, quae ibi facta fuerint, sine dubio particeps erit. Nam et illud quale est, quod, quando arbores illae ubi vota redduntur ceciderint, nemo sibi ex illis arboris lignum ad focum adfert? Et videte miseriam vel stultitiam generis humani: arbori mortuae honorem inpendunt, et Dei viventis praecepta contemnunt; ramos arboris non sunt ausi mittere in focum, et se ipsos per sacrilegium praecipitant in infernum. Et ideo qui hoc malum hucusque non observaverit gaudeat, et Deo gratias agat, et fideliter in bonis operibus perservare contendat: qui vero in istis diabolicis rebus hucusque captivandum se diabolo tradidit, toto corde paenitentiam agat, et illa supradicta sacrilegia cum omni horrore fugiat et contemnat; ut illi Deus et indulgentiam dare, et ad aeternam beatitudinem ob gloriam nominis sui faciat pervenire.

     6. Et quia etiam et hoc pervenit ad me, quod aliqui aut per simplicitatem aut per ignorantiam aut certe, quod plus credendum est, per gulam de illis sacrilegiis aut sacrificiis vel de illo sacrilego cybo, quae adhuc secundum paganorum consuetudinem fiunt, manducare nec timeant nec erubescant, contestor vos, et coram Deo et angelis eius denuntio, ut nec ad illa diabolica convivia, quae aut ad fanum, aut ad fontes, aut ad aliquas arbores fiunt, veniatis. Et si vobis inde aliquid, transmissum fuerit, tamquam si ipsum diabolum videatis, perhorrescite et respuite, et ita repudiate, ut nec in domum vestram permittatis de illo sacrilego convivio aliquid exhiberi, propter illud apostoli quod iam dictum est: “Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum; neque mensae Domini participare, et mensae daemoniorum.”

     Et quia solent aliqui dicere: Ego me signo, et sic manduco, nullus hoc facere praesumat; quia sic est, qui se signat, et aliquid de sacrilego cybo manducat, quomodo si se signet in ore, et gladium sibi mittat in pectore: quia quomodo gladio corpus occiditur, ita de illo cibo sacrilego anima occiditur.

     Sed credimus de Dei misericordia, quod ita vobis agere quae sancta sunt inspirare dignabitur, ut nunquam vobis nec in auguriis nec in aliis, quae supra dictae sunt, sacrilegis observationibus vel divinationibus diaboli nequitia possit subripere: sed sic totam spem vestram in Domino posituri estis, quatenus ut nunquam ad illa nefanda mala, quae superius conprehensa sunt, redeatis: praestante Domino nostro Iesu Christo, cui est honor et imperium in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo LV, 2-3, ed. DELAGE (Marie-José), S.Chr. 243, Paris, Ed. du Cerf, 1978, p. 468-471.

     2. Sunt et alii, qui pro hoc solo desiderant ad natalicia martyrum convenire, ut inebriando, ballando, verba turpia decantando, choros ducendo et diabolico more saltando, et se subvertant, et alios perdant; et qui deberent exercere opus Christi, ministerium conantur implere diaboli. Istos tales non amor Dei, sed amor luxuriae ad festivitatem consuevit adducere: quia se non ad exemplum bonorum operum, non ad fidei medicamentum, sed ad venenum vel ad laqueum diaboli praeparare contendunt; et dum istos tales aliqui aut exsceptare volunt aut imitari, animas suas in perpetua poena condemnant.

     3. Sunt et alii, qui in natale sanctorum aut in qualibet alia festivitate causas aut dicere aut audire volunt; et, quod peius est, non pro vera caritate, sed pro avaritia vel cupiditate. Debent quidem causae dici, et cum iustitia deliberari, sed aliis diebus et alio tempore, non in sanctorum sollemnitate, quando omnes homines magis debent Deo vacare et orationi insistere, quam se diversis litibus inpugnare. Sunt nonnulli, qui munuscula et exenia accipiunt, et causas iustas depravare contendunt, sicut propheta dicit: “Ponentes lucem tenebras, et tenebras lucem; dicentes amarum esse quod dulce est, et dulce quod amarum.” Audiunt ergo causas, et iniuste iudicant: accipiunt terrena munera, et perdunt praemia sempiterna: lucrantur pecuniam, et perdunt vitam aeternam. ...

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo LXX, 1, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, Turnhout, Brepols, 1953, p. 296.

     ... Urguemini etiam et vos, dilectores mundi, ut exeatis, adque ad illud perveniatis quod videre non vultis, sed necesse est ut videatis. Malis enim actibus, forte aliquotiens etiam quibusdam sacrilegis, divinos et maleficos inquirendo, caragios et aruspices interrogando, mala mundi huius putatis vos effugere. Sed, quod peius est, nec ista poteritis evadere, et ad illa, quae aeterna sunt, crimina vestra vos faciunt pervenire. ...

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CLXVII, 2, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 684.

     Sicut autem e contrario anima neglegens et obliviscens deum, cum repleri coeperit crapula et ebrietate vitiorum, et criminum fece corrumpi, captivos post se trahit sensus pestifera et inimica dulcedo. Et sicut evenit, quando humore vel scabie cutis corporis vitiatur, inde corruptio exulcerat, hinc prurigo sollicitat, ita per oblectationem malorum de neglegentia proficit culpa, et de luxuria crescit inlecebra, et pereuntem perditio plus delectat: quia voluptas transacta non satiat, sed usu suo excitatur magis vitiorum cupiditas quam finitur, ac solum sectatorem suum numquam consumenda consumit. Sic etenim diabolmus obsessa semel pectora molissimis seductionibus decipit, sic diabolus calliditate veteris artificii ac multiformis ingenii condit blandimenta peccandi, quomodo solent malefici, quomodo solent qui mortiferos herbarum temperant sucos, in condito aut in aliquo mellito poculo nescientibus propinare, quod gustus mentita suavitate conponunt. Virus amaritudinis obscurant fraude dulcedinis: provocat prius odor poculi, et praefocat inclusus sapor veneni: mel est quod ascendit in labia, fel est quod descendit in viscera. ...

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CLXXXIX, 2 (cfr. Sermo CXCVII, 2), ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 771-772.

... Si vero quisque conscientiam suam intus interrogans, crimen aliquod capitale commisit, ut si fidem suam falso testimonio expugnavit ac prodidit, si sacrum veritatis nomen periurii temeritate violavit, si niveam baptismi tunicam et speciosam virginitatis sericam caeno commaculati pudoris infecit, si in semetipso novum hominem crimine homicidii interfecit, si auguria observando per aruspices et divinos atque incantatores captivum se diabolo tradidit: haec atque huiusmodi mala expiari penitus communi et mediocri vel secreta satisfactione non possunt. ...

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CXCII, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 779-783.

De kalendis ianuariis

     1. Dies kalendarum istarum, fratres dilectissimi, quas ianuarias vocant, a quodam Iano homine perdito ac sacrilego nomen accepit. Ianus autem iste dux quondam et princeps hominum paganorum fuit: quem inperiti homines et rustici dum quasi regem metuunt, velud deum colere coeperunt; detulerunt enim ei inlicitum honorem, dum in eo expavescunt regiam potestatem. Homines quippe stulti et ignorantes deum illos tunc maxime deos aestimabant, quos inter homines sublimiores esse cernebant: ac sic factum est, ut unius veri dei cultus ad multa deorum vel potius daemoniorum nomina transferretur. Diem ergo kalendarum hodiernarum de nomine Iani, sicut iam dictum est, nuncuparunt; utique ut ei homini, cui divinos honores conferre cupiebant, et finem unius anni et altarius initium deputarent. Et quia aput illos ianuariae kalendae unum annum inplere, alterum incipere dicebantur, istum Ianum quasi in principio ac termino posuerunt; ut unum annum finire, alterum incipere crederetur. Et hinc est quod antiqui idolorum cultores ipsi Iano duas facies figurarunt: unam ante ipsum, aliam post ipsum; unam, qua praeteritum annum videretur aspicere, aliam qua futurum. Ac sic homines insipientes duas ei facies deputando, dum eum deum facere cupiunt, monstrum esse fecerunt: hoc enim voluerunt in deo suo esse praecipuum, quod est etiam in pecudibus monstruosum. Et ideo optima erroris ipsius declaratione atque iudicio, dum eum relegiosa vanitate imaginum deum videri volunt, daemonem publicarunt.

     2. Hinc itaque est, quod istis diebus pagani homines perverso omnium rerum ordine obscenis deformitatibus teguntur; utique ut tales se faciant qui colunt, qualis fuit ille qui colitur. In istis enim diebus miseri homines et, quod peius est, etiam aliqui baptizati sumunt formas adulteras, species monstruosas, in quibus quidem quae primum ridenda aut potius dolenda sint, nescio. Quis enim sapiens credere poterit, inveniri aliquos sanae mentis, qui cervulum facientes in ferarum se velint habitus commutare? Alii vestiuntur pellibus pecudum; alii adsumunt capita bestiarum, gaudentes et exultantes, si taliter se in ferinas species transformaverint, ut homines non esse videantur. Ex quo indicant ac probant, non tam se habitum beluinum habere quam sensum: nam quamvis diversorum similitudinem animalium exprimere in se velint, certum est tamen, in his magis cor pecudum esse quam formam. Iam vero illut quale vel quam turpe est, quod viri nati tunicis muliebribus vestiuntur, et turpissima demutatione puellaribus figuris virile robur effeminant, non erubescentes tunicis muliebribus inserere militares lacertos: barbatas facies praeferunt, et videri se feminas volunt. Et merito virilem iam fortitudinem non habent, qui in muliebres habitus transierunt; iusto enim iudicio dei evenisse credendum est, ut militarem virtutem amitterent, qui feminarum se specie deformassent.

     3. Et quia deus placatus vobis inspirare dignatus est, ut pro amore fidei ista miserabilis consuetudo de hac civitate ad integrum tolleretur, rogo vos, fratres carissimi, ut vobis non sufficiat, quod ipsi hoc malum deo donante non facitis; sed ubicumque alibi fieri videritis, arguite, castigate, corripite, et vestro salubri consilio de isto miserabili sacrilegio stultos homines revocate. Et ut ad integrum vos divinae misericordie consecretis, etiam illas alias observationes velut diaboli venena respuite, quas, quod peius est, adhuc plures in populo christiano observare non erubescent. Sunt enim qui in kalendis ianuariis ita auguria observant, ut focum de domo sua vel aliud quodcumque beneficium cuicumque petenti non tribuant; diabolicas etiam strenas et ab aliis accipiunt, et ipsi aliis tradunt. Aliqui etiam rustici mensulas suas in ista nocte, quae praeteriit, plenas multis rebus, quae ad manducandum sunt necessariae, conponentes, tota nocte sic conpositas esse volunt, credentes quod hoc illis kalendae ianuariae praestare possint, ut per totum annum convivia illorum in tali abundantia perseverent. Et quia, sicut scriptum est, “modicum fermentum totam massam corrumpit,” etiam ista vel alia his similia, quae longum est dicere, quae ab inperitis aut parva aut nulla peccata esse creduntur, a vestris ordinate familiis removeri; et hoc praecipite, ut sic kalendas istas colant, quomodo aliorum mensuum colere solent. Qui enim aliquid de paganorum consuetudine in istis diebus observare voluerint, timendum est, ne eis nomen christianum prodesse non possit.

     4. Et ideo sancti antiqui patres nostri considerantes maximam partem generis humani diebus istis gulae vel luxuriae deservire, ebrietatibus et sacrilegis saltationibus insanire, statuerunt universo mundo, ut per omnes ecclesias publicum indiceretur ieiunium: ut agnoscerent miseri homines, in tantum se male facere, ut pro illorum peccatis necesse esset omnibus ecclesiis ieiunare. Ieiunemus, ergo, fratres carissimi, in istis diebus, et cum vera et perfecta caritate stultitiam miserorum hominum lugeamus; ut vel sic intellegant malum suum, dum pro se publicum vident observari ieiunium. Neque enim desperandum est, quod illos deus possit vestra oratione vel castigatione corregere, qui per apostolum suum ineffabili pietate promisit, dicens: “Qui converti fecerit peccatorem ab errore viae suae, salvabit animam eius a morte, et cooperiet multitudinem peccatorum.” Qui enim in istis kalendis stultis hominibus luxuriose ludentibus aliquam humanitatem inpenderit, peccatis eorum participem se esse non dubitit: nam qui de salute animae suae fideliter cogitat, magis de illis dolore debet vel flere, quam cum illis vel de illis ad infelicem risum suum animum relaxare. Vos vero, fratres, qui deo propitio cotidie clamare consuestis: “Oculi mei semper ad dominum”, et iterum: “Ad te levavi oculos meos”, non oportet ut oculi vestri, qui adsidue in ecclesia vigilantes ad deum sanctificantur, videndo luxuriam stultorum hominum polluantur. Magis dedignari debetis atque despicere opera diaboli, ut in vobis integra permaneat caritas Christi. Clamate ergo cum propheta dicentes: “Averte oculos meos, ne videant vanitatem”; timentes illud, quod ait apostolus: “Non potestis calicem domini bibere, et calicem daemoniorum; non potestis mensae domini participes esse, et mensae daemoniorum.” Sed credo de dei misericordia, quod ita per vestram castigationem illorum stultitia corrigenda est, ut non solum pro vobis, sed etiam pro illorum correctione, qui vestro exemplo proficient, duplicata vobis a domino praemia repensentur: praestante ipso domino nostro Iesu Christo, cui est gloria et honor in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CXCIII, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 783-786.

Sermo sancti sedati episcopi de kalendis ianuariis

     1. Omne peccatum, fratres carissimi, aut per superbiam, aut per errorem diabolus intromittit: errorem per ignorantiam, per contemptum superbiam. Istae duae res sunt origines omnium peccatorum. Error est quasi levius crimen, ut est appetitio voluptatum, intemperans gula, procaces ioci, turpis laetitia, spectaculi ambitus, facilis lingua, incogitata et inordinata praesumptio: error etiam est inutilis observatio auguriorum, cultus dierum antiquae superstitionis, inquisitio futurorum. Sed haec in superbiam transeunt, cum cognita sine emendatione permanserint. Sic enim fit, ut stultae laetitiae causa, cum observantur kalendarum dies aut aliarum superstitionum vanitas, per licentiam ebrietatis et ludorum turpem cantum, velut ad sacrificia sua daemones invitentur. Illorum enim est suave sacrificium, cum aut dicitur a nobis aliquid aut fit, quo honestas, quae est amica iustitiae, inprobis actibus violata discedat. quid enim est tam demens, quam virilem sexum in formam mulieris turpi habitu commutare? Quid tam demens, quam deformare faciem, et vultus induere, quos ipsi etiam daemones expavescunt? Quid tam demens, quam inconpositis motibus et inpudicis carminibus vitiorum laudes inverecunda delectatione cantare; indui ferino habitu, et capreae aut cervo similem fieri, ut homo ad imaginem dei et similitudinem factus sacrificium daemonum fiat? Per haec ille malorum artifex se intromittit, ut captis paulatim per ludorum similitudinem mentibus dominetur. Ergo cum haec, quae supra dicta sunt, convaluerint, superbia deo inimica succedit: haec per neglegentiam relegionis et scripturas primitus intromittit; deinde ambitione furens, vanitate tumens, inhonesta appetens, honesta despiciens, elationis spiritu in naufragia morum velut quaedam inmoderata turbinis procella grassatur. Hinc invidia, malorum omnium radix, quae alieno profectu velut futurae gehennae ignis viventium animas iam nunc secreto ardore consumit, mordacibus curis angit. Quid enim illo esse miserius potest, quem infelicem facit aliena felicitas? Aut ubi remedium inveniat, qui non solum suo malo, sed et alieno bono miser est? Hinc ira quae semper est inimica consilio, foveam in quam cadat, et laqueos quibus ipsa capiatur, innectit.

     2. Vos vero, fratres carissimi, quibus deus honestos et sobrios mores donare dignatus est, sanctam conversationem, quam divino munere percepistis, vicinis vel famulis vestris adsidua castigatione transfundite, et nolite eos permittere verba turpia aut cantica luxuriosa proferre: quia in illum redundat omne peccatum, qui non vult peccantes prohibere, cum possit. Quicumque ergo in kalendis ianuariis quibuscumque miseris hominibus sacrilego ritu insanientibus potius quam ludentibus aliquam humanitatem dederint, non hominibus sed daemonibus se dedisse cognoscant. Et ideo si in peccatis eorum participes esse non vultis, cervulum, sive anniculam, aut alia quaelibet portenta ante domos vestras venire non permittatis, sed castigate potius atque corripite et, si potestis, etiam cum servitate distringite; ut de vestra salute et de aliorum correctione duplicem mercedem possitis deo renumerante percipere. Rogo autem vos, fratres dilectissimi, ut, quia de fide et de honestate morum vestrorum deo propitiante confidimus, non vobis sufficiat quod ipsi boni estis: sed, sicut iam supra suggessi, studete ut per vestram ammonitionem etiam aliorum neglegentias corrigatis; ut non solum de sancta vestra conversatione, sed etiam de aliorum correctione aeterna praemia capiatis. Ammonete ergo familias vestras, ut infelicium paganorum sacrilegas consuetudines non observent.

     3. Sunt enim aliqui, quod peius est, quos ita observatio inimica subvertit, ut in die kalendarum, si forte aut vicinis aut peregrinantibus opus sit, etiam focum dare dissimulent; multi praeterea strenas et ipsi offerre, et ab aliis accipere solent. Ante omnia, fratres, ad confundendam paganorum carnalem et luxuriosam laetitiam, exceptis illis qui prae infirmitate abstinere non pervalent, omnes auxiliante domino ieiunemus, et pro illis miseris, qui kalendas istas pro gula et ebrietate sacrilega consuetudine colunt, deo quantum possumus supplicemus. Et dum ea quae ipsi faciunt exhorrescimus, insuper et pro illis oramus, et de nostra benignitate et de illorum correctione dupliciter donante domino gaudeamus. Propitio deo, fratres dilectissimi, ita nos pro salute animae vestrae fideliter ac libenter auditis, ut vobis libere et cum omni fiducia ea quae saluti vestrae novimus esse necessaria studeamus cum caritate suggerere, et quid agere vel quid vitare debeatis ostendere. Id ideo rogo vos, fratres, ut, quia deo inspirante antiquam paganorum consuetudinem religionis affectu ipsi despicitis, alios quoscumque observare videritis cum caritate et mansuetudine castigetis.

     4. Nonnulli enim in haec mala labuntur, ut diligenter observent qua die in itinere exeant, honorem praestantes aut soli aut lunae aut Marti aut Mercurio aut Iovi aut Veneri aut Saturno: nescientes miseri, quia, si se per paenitentiam non emendaverint, cum illis partem habebunt in inferno, quibus vanum honorem inpendere videntur in mundo. Ante omnia, fratres, universa ista sacrilegia fugite, et tamquam diaboli mortifera venena vitate. Et solem enim et lunam deus pro nobis et nobis profutura constituit: non ut ista duo luminaria quasi deos colamus, sed illi, qui ea nobis dedit, quantas possumus gratias referamus. Mercurius enim homo fuit miserabilis, avarus, crudelis, impius et superbus; Venus autem meretrix fuit inpudicissima. Et ista monstruosa portenta, id est, et Mars et Mercurius et Iovis et Venus et Saturnus eo tempore dicuntur nati, quo filii Israhel erant in Aegypto. Si tunc nati sunt, utique dies isti, qui illorum nominibus appellantur, illo tempore iam erant, et secundum quod deus instituerat, sic nomen habebant, id et, prima et secunda et tertia et quarta et quinta et sexta feria; sed miseri homines et imperiti, qui istos sordissimos et impiissimos homines, ut supra diximus, timendo potius quam amando colebant, pro illorum sacrilego cultu, quasi in honore ipsorum, totos septimanae dies singulis eorum nominibus consecrarunt; ut quorum sacrilegia venerabantur in corde, eorum nomina frequentius habere viderentur in ore. Nos vero, fratres, qui non in hominibus perditis atque sacrilegis, sed in deo vivo et vero spem habere cognoscimur, nullum diem daemonum appellatione dignum esse iudicemus, neque observemus qua die in itinere proficisci debeamus: sed etiam ipsa sordidissima nomina dedignemur et ore proferre, et nunquam dicamus diem Martis, diem Mercurii, diem Iovis; sed primam et secundam vel tertiam feriam, secundum quod scriptum est, nominemus. De his etiam nominibus et vestras familias admonete: tunc in vobis perfecta animae sanitas permanebit, si per vestram admonitionem ad eos qui multis peccatis vulnerati sunt medicamentum spiritale pervenerit. Unde non solum illos qui vestri sunt frequenter cum severitate corripite, sed etiam extraneos cum caritate iugiter admonete; ut vobis pius et misericors dominus, non solum pro vestra, sed etiam pro aliorum salute aeterna praemia retribuat: cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CCIV, 3, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 821.

... Admoneant et castigent atque corripiant, ut iustitiam teneant, castitatem custodiant, virginitatem usque ad nuptias servent, a maledicto vel a periurio linguam refrenent, cantica turpia vel luxuriosa ex ore non proferant; non superbiant, non invideant, iracundiam vel odium in corde non teneant, auguria non observent, fylacteria vel caracteres diabolicos nec sibi nec suis aliquando suspendant, praecantatores velud ministros diaboli fugiant; fidem catholicam teneant, ad ecclesiam frequentius currant, contempta verbositate lectiones divinas adtentis auribus audiant; peregrinos excipiant, et secundum quod ipsis in baptismo factum est hospitibus pedes abluant; pacem et ipsi teneant, et discordes ad concordiam revocare contendant; sacerdotibus vel parentibus suis honorem et amorem verae caritatis inpendant. Haec ergo omnia et his similia si filios vel filias admonere contenditis, cum ipsis ad aeternam beatudinem feliciter venietis.

CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CCXXIX, 4, ed. MORIN (D. Germanus), CC, SL 103, Caesarii Arelatensis Opera, pars I, 2, Turnhout, Brepols, 1953, p. 909.

... Omnes enim ebriosi adulteri invidi vel superbi Christo iniuriam faciunt: omnes fures et falsi testes, omnes ad arbores vel ad fontes vota reddentes, omnes qui caragios et divinos vel praecantatores aut propter se aut propter suos inquirunt: omnes qui tales sunt, Christum de corde suo proiciunt, et diabolum introducunt. ...

B. RABANUS MAURUS ARCHIEP. MOGUNT., Homilia XLII, ed. MIGNE (J. P.), PL 110, Parijs, 1852, kol. 78-80.

Contra eos qui in lunae defectu clamoribus se fatigabant

Gaudium est mini magnum, fratres charissimi, quod vos video nomen Christianum diligere, ecclesias frequentare, baptismum Christi filiis et filiabus vestris appelere, et veri Dei cultui studere : sed valde doleo quod aliquibus ineptiis plurimis ex vobis obligatos errare conspicio, et inter vera religionis Christianae quaedam falsa intermiscere, quod nullo modo fieri debuit; scriptum est enim : “Modicum fermentum totam massam corrumpit” (I Cor. v). Nam cum ante dies aliquot quietus domi manerem, et de utilitate vestra, quomodo profectum vestrum in Domino amplificarem, mecum tractarem, subito ipsa die circa vesperant atque initium noctis tanta vociferatio populi exstitit, ut irreligiositas ejus penetraret usque ad coelum. Quod cum requirerem quid sibi clamor hic vellet, dixerunt mihi quod laboranti lunae vestra vociferatio subvenisset, et defectum ejus suis studiis adjuvaret. Risi quidem, et meratus sum vanitatem, quod quasi devoti Christiani Deo ferebatis auxilium, tanquam ipse infirmus et imbecillis, nisi nostris adjuvaretur vocibus, non possit luminaria defendere quae creavit. Facto quippe mane sequentis diei, sciscitabar ab eis qui ad nos visitandi gratia convenerant, si aliqua horum eis innotuerint. At illi professi sunt se similia et adhuc pejora in his locis in quibus ipsi manserant, sensisse: nam alius referebat mugitum cornuum se audisse, quasi in bella concitantium ; alius, porcorum grunitum exegisse : quidam vero narrabant quod alios viderint tela et sagittas contra lunam jactasse; alios autem focos in coelum sparsisse; affirmaveruntque quod lunam nescio quae portenta laniarent, et nisi ipsi ei auxilium praeberent, penitus illam ipsa monstra devorarent: alii vero ut satisfacerent daemonum illusioni, quod sepes suas armis sciderint, et vascula quae apud se domi habebant, fregerint, quasi illud lunae plurimum proficeret in auxilium. Quae est dementia, fratres, quaeve haec insania? Nunquid vos fortiores estis Deo, ut pro illo pugnare nitamini : aut sues vestrae potentiores angelis ejus sunt, ut grunitu suo ipsi indigeant? Quomodo coelo et sideribus feretis auxilium, qui vosmetipsos in terra non sufficitis ad protegendum? Quid superbit cinis et pulvis? (Eccli. X.) Scriptum est enim : “Non est in hominis potestate via ejus : exiet spiritus ejus, et revertetur in terram” (Psal. CXLV). Quid dicam vobis, fratres : laudo vos? In hoc non laudo, quia per diabolum illusi, paganico errori ex parte non parva dediti estis ; et hoc unde, nisi ex paganis, quorum consortia diligitis, eorum mores imitamini: contradixi enim vobis saepius illorum et nefanda convivia; sed obedire mihi vos vetat avaritia. Pecuniam diligitis, et gehennam non expavescitis; corporales delicias appetitis, et salutem animae aeternam negligitis: idcirco nec corporis nec animae sanitatem habere poteritis; quia, ut ait apostolus Paulus : “Ideo sunt inter vos multi infirmi et imbecilles, et dormiunt multi” (I Cor. XI). Nolite errare, fratres, nolite hujuscemodi erroribus decipi: “Domini est terra et plenitudo ejus, orbis terrarum et universi qui habitant in eo” (Psal. XXIII). “Beatus cujus est Deus Jacob adjutor ejus : spes ejus in Domino Deo ipsius, qui fecit coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt, qui custodit veritatem in saeculum” (Psal. CXLV). Ipsa autem monstra, quae dicitis lunam, defectus sui tempore, laniare, nihil sunt; neque enim credi fas est homines in belluas posse mutari: sed daemonum fictio haec hominibus brutis et insipientibus per quaedam phantasmata ingerit, quo facilius eos possint ad idololatriam provocare. Sed ne forte dubios ac sollicitos de lunae obscuritate, quae nuper accidit, vos relinquam, non est hoc, fratres, aliquod portentum; sed naturalis vis cogit solem ac lunam taliter eclipsin, hoc est defectum, pati. Nam manifesta ratio probat solem interventu lunae, quae inferior cursu, lumen ad nostros oculos non posse perfundere, quod fit in tempore accensionis ejus; lunam vero similiter, quae a sole illustratur, per umbram terrae obscurari in plenilunio, hoc est in quinta decima die aetatis ejus, quando sol in alia parte coeli, ex alia luna relucet. Et ideo non est necesse, fratres, quando taliter evenerit, vos clamoribus laborare ; permittite Creatori facturam suam, ipse enim opus suum scit regere, qui potuit et creare. Si ergo aliqua signa in sole vel luna, vel stellis, insolito more apparuerint, necesse est enim ut fiant ante diem magnum judicii, secundum Veritatis vocem, non vos tunc tali superstitione fatigetis, sed magis in cordibus vestris Domini misericordiam deprecemini, et signo vos crucis Christi consignetis; quatenus ipse qui vos per sanctam crucem redimere dignatus est, in adventu gloriae suae, ejus tutamine illaesos ab omni errore conservare dignetur, Jesus Christus Dominus et Salvator noster, qui cum Patre et Spiritu sancto venit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

B. RABANUS MAURUS ARCHIEP. MOGUNT., Homilia XLIII, ed. MIGNE (J. P.), PL 110, Parijs, 1852, kol. 80-81.

Contra paganicos errores, quos aliqui de rudibus christianis sequuntur

Legimus in Veteri Testamento Dominum populo suo quem elegit sibi in haereditatem ita praecepisse (Levit. XX): “Sancti estote, quia et ego sanctus sum Dominus Deus vester. Nolite ambulare in legitimis nationum, quas ego expulsurus sum ante vos: propter scelera enim ipsarum abominatus sum eas, et separavi vos a coeteris populis, ut essetis mei. Intrantes in terram quam dabo vobis, disperdite cunctos habitatores terrae illius, confringite titulos et statuas comminuite, atque omnia excelsa vastate. Maleficos in terra vestra non patiemini vivere. Vir sive mulier, in quibus pythonis spiritus vel divinationis fuerit, morte moriantur, lapidibus obruite illos: sin autem nolueritis hujusmodi interficere, qui remanserint, erunt vobis quasi clavi in oculis et lanceae in lateribus, et adversabuntur vobis in terra habitationis vestrae, et quidquid illis facere cogitaveram, vobis faciam.” Audistis, fratres charissimi, quam terribiliter divina vox comminatur his qui adversarios suos secum manere patiuntur; timeo quod vestri cohabitatores vobis fiant in scandalum et in ruinam, quorum mores pravissimos imitamini. Quomodo enim cum Christo et angelis ejus regnabunt in coelis, qui cum diabolo et ministris ejus societatem habent in terris? Quomodo gaudebunt in convivio perenni sanctorum, qui non respuunt convivia nefanda paganorum? Aut quomodo in luce perpetua possunt laudes Deo dicere cum angelis, qui hic diabolo exhibent funestos ludos in idolis? Apostolus autem hujusmodi nos consortia habere vetat et dicit (I Cor. X): “Charissimi, fugite ab idolorum cultura. Nolo autem vos fieri socios daemoniorum; non potestis calicem Domini bibere et calicem daemoniorum; non potestis mensae Domini participes esse, et mensae daemoniorum.” Et item alio loco (II Cor. VI): “Nolite,” inquit, “jugum ducere cum infidelibus. Quae enim participatio justitiae, cum iniquitate, aut quae societas luci ad tenebras; quae autem conventio Christi ad Belial, aut quae pars fideli cum infideli: quis autem consensus templo Dei cum idolis: vos estis templum Dei vivi; sicut dicit Deus, quia inhabitabo in illis, et inambulabo inter eis, et ero iliorum Deus, et ipsi erunt mihi populus.” Quapropter, fratres charissimi, ab hujusmodi vos erroribus purgate, et filios vestros ac subditos ab hac nequitia castigantes, tollite; nullus ex vobis charagios, et divinos, vel sortilegos requirat, nec de qualibet causa eos aut infirmitate interroget; nullus sibi incantatores adhibeat: quia quicunque fecerit hoc malum, statim perdet baptismi sacramentum, et continuo sacrilegus et paganus efficitur: et nisi grandes eleemosynae, et dura ac prolixa poenitentia subvenerit, in aeternum peribit. Similiter et auguria observare nolite, nec in itinere positi aliquas aviculas cantantes attendere, nec ex illarum cantico diabolicas divinationes annuntiare praesumite. Nullus ex vobis observet qua die de domo exeat, qua iterum revertatur, quia omnes dies Deus fecit, sicut Scriptura dicit: “Et factus est dies primus, et dies secundus, et dies tertius” (Gen. I), similiter et quartus, et quintus, et sextus, et sabbatum; et illud : “Fecit Deus omnia bona valde” (Gen. II). Illas vero non solum sacrilegas, sed etiam ridiculosas, sternutationes considerare et observare nolite; sed quoties vobis in quacunque parte fuerit necessitas properandi, signate vos in nomine Christi, et Symbolum apostolorum vel Orationem Dominicam fideliter dicentes, securi de Dei adjutorio, iter agite. Et quia quando supradicta omnia sacrilegia, Deo vobis inspirante, contemnere vel despicere coeperitis, scio quod moleste hoc accepturus est diabolus, quia vos videt de amicitia vel de societate sua discedere et sacrilegia per quae vos decipiebat contemnere, aliquas nequitias vobis facturus est, aut aliquam infirmitatem immissurus, aut aliquod animal, aut per morbum aut per evagationem est ablaturus, quia ad vos probandos hoc Deus permittit fieri, ut agnoscat utrum fideliter ad ipsum venistis, et si tota diaboli machinamenta despicitis, et utrum plus valeat apud vos amor suus quam cujusque animalis amissio. Sed si semel aut secundo nequitias quas diabolus immiserit, toto animo et tota fide contempseritis, ita ipsum diabolum postea a vestra infestatione repellere dignabitur Deus, ut nunquam vos possit sua calliditate decipere. Christus enim Deus noster ipsum diabolum et ministros ejus sola potestate sua habet, nec vos potest nec vestra in aliquo nocere nisi quantum ab ipso permittitur. Permittit autem hoc Deus duabus ex causis: ut aut nos probet si boni sumus, aut castiget, si peccatores; et ideo ipsum timete, illi soli servite, mentis et corporis puritatem servate, omne genus fornicationis ut pestem vel mortem fugite, continentes, humiles, mites ac patientes estote, frugalitatem diligite, et in recta fide ac bonis aperibus usque in finem vitae perseverare studete, et sic ad aeternam vitam sine ulla mora pervenietis: praestante ipso Redemptore nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

AUDOENUS, Vita s. Eligii Noviom. Episc., ed. MIGNE (J. P.), PL 87, Parijs, 1851, kol. 527-530.

... Ecce audistis, fratres, quales sint Christiani boni, ideo quantum potestis cum Dei adjutorio laborate, ut nomen Christianum non sit falsum in vobis, sed ut veri Christiani esse possitis, semper praecepta Christi et cogitate in mente, et implete in operatione; redimite animas vestras de poena, dum habetis in potestate remedia: eleemosynam juxta vires facite, pacem et charitatem habete, discordes ad concordiam revocate, mendacium fugite, perjurium expavescite, falsum testimonium non dicite, furtum non facite, oblationes et decimas ecclesiis offerte, luminaria sanctis locis juxta quod habetis exhibete, symbolum et orationem Dominicam memoria retinete, et filiis vestris insinuate; filios etiam quos ex baptismo suscepistis docete et castigate, ut semper cum timore Dei vivant, scitote vos fidejussores pro ipsis apud Dei esse. Ad ecclesiam quoque frequentius convenite, sanctorum patrocinia humiliter expetite, diem Dominicum pro reverentia resurrectionis Christi absque ullo servili opere colite, sanctorum solemnitates pio affectu celebrate; proximos vestros sicut vos ipsos diligite: quod vobis vultis ab aliis fieri, hoc et vos aliis facite; quod vobis non vultis ab aliis fieri, nulli facite; charitatem ante omnia habete, quia charitas operit multitudinem peccatorum; estote hospitales, humiles, omnem sollicitudinem vestram ponentes in Deum, quoniam ipsi cura est de vobis. Infirmos visitate, carceratos requirite, peregrinos suscipite, esurientes pascite, nudos vestite. Hariolos et magos spernite; sit vobis aequalitas in pondere et in mensura, sit statera justa, justus modius, aequusque sextarius, nec plus quam dedistis repetatis, neque usuras pro fenerata pecunia a quoquam exigatis. Quod si observaveritis, securi in die judicii ante tribunal aeterni Judicis venientes dicetis: Ita, Domine, quia dedimus; miserere, quia misericordiam fecimus; nos implevimus quod jussisti, tu redde quod promisisti.

     Ante omnia autem illud denuntio atque contestor, ut nullas paganorum sacrilegas consuetudines observetis, non caraios, non divinos, non sortilegos, non praecantatores; nec pro ulla causa aut infirmitate eos consulere vel interrogare praesumatis; quia qui facit hoc malum, statim perdit baptismi sacramentum. Similiter et auguria, vel sternuationes nolite observare, nec in itinere positi aliquas aviculas cantantes attendatis, sed sive iter, seu quodcunque operis arripiris, signate vos in nomine Christi, et symbolum, et orationem Dominicam cum fide et devotione dicite, et nihil vobis nocere poterit inimicus. Nullus Christianus observet qua die domum exeat, vel qua die revertatur, quia omnes dies Deus fecit: nullus ad inchoandum opus diem vel lunam attendat; nullus in Kalendis Januarii nefanda et ridiculosa, vetulas, aut cervulos, aut jotticos faciat, neque mensas super noctem componat, neque strenas, aut bibitiones superfluas exerceat. Nullus Christianus in puras credat, neque in cantu sedeat, quia opera diabolica sunt; nullus in festivitate sancti Joannis, vel quislibet sanctorum solemnitatibus, solstitia, aut vallationes, vel saltationes, aut caraulas, aut cantica diabolica exerceat; nullus nomina daemonum, aut Neptunum, aut Orcum, aut Dianam, aut Minervam, aut Geniscum, aut ceteras hujusmodi ineptias credere, aut invocare praesumat. Nullus diem Jovis absque festivitatibus sanctis, nec in Maio, nec ullo tempore in otio observet, neque dies tiniarum, vel murorum, aut vel unum omnino diem, nisi tantum Dominicum. Nullus Christianus ad fana, vel ad petras, vel ad fontes, vel ad arbores, aut ad cellos, vel per trivia luminaria faciat, aut vota reddere praesumat; nullus ad colla vel hominis, vel cujuslibet animalis ligamina dependere praesumat, etiamsi a clericis fiant, et si dicatur quod res sancta sit, et lectiones divinas contineat, quia non est in eis remedium Christi, sed venenum diaboli. Nullus praesumat lustrationes facere nec herbas incantare, neque pecora per cavam arborem, vel per terram formatam transire, quia per haec videtur diabolo ea consecrare. Nulla mulier praesumat succinos ad collum dependere, nec in tela vel in tinctura, sive quolibet opere Minervam, vel infaustas caeteras personas nominare, sed in omni opere Christi gratiam adesse optare, et in virtute nominis ejus toto corde confidere. Nullus, si quando luna obscuratur, vociferare praesumat, quia Deo jubente certis temporibus obscuratur; nec luna nova quisquam timeat aliquid operis arripere, quia Deus ad hoc lunam fecit ut tempora designet, et noctium tenebras temperet, non ut alicujus opus impendiat, aut dementem faciat hominem, sicut stulti putant, qui a daemonibus invasos a luna pati arbitrantur. Nullus dominos solem aut lunam vocet, neque per eos juret; quia creatura Dei sunt, et necessitatibus hominum jussu Dei inserviunt; nullus sibi proponat fatum vel fortunam, aut genesim, quod vulgo nascentia dicitur, ut dicat, qualem nascentia attulit, taliter erit; quia Deus “omnes homines vult salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire” (I Tim. II, 4), atque omnia in sapientia dispensat, sicut disposuit ante constitutionem mundi. Praeterea quoties aliqua infirmitas supervenerit, non quaerantur praecantatores, non divini, non sortilegi, non caragi, nec per fontes aut arbores, vel bivios diabolica phylacteria exerceantur; sed qui aegrotat, in sola Dei misericordia confidat, et Eucharistiam corporis et sanguinis Christi cum fide ac devotione accipiat, oleumque benedictum fideliter ab ecclesia petat, unde corpus suum in nomine Christi ungat, et secundum apostolum oratio fidei salvabit infirmum, et allevabit eum Dominus; et non solum corporis, sed etiam animae sanitatem recipiet, complebiturque in illo quod Dominus in Evangelio promisit, dicens: “Omnia enim quaecunque petieritis in oratione credentes, accipietis” (Jacob. V, 15; Matth. XXI, 22).

     Ante omnia ubicumque estis, sive in domo, sive in itinere, sive in convivio, verba turpia et luxuriosa nolite ex ore vestro proferre, quia sicut Dominus in Evangelio praenuntiat: “De omni verbo otioso quod locuti fuerint homines super terram, reddent rationem in die judicii” (Matth. XII, 36). Ludos etiam diabolicos, et vallationes, vel cantica gentilium fieri vetate; nullus haec Christianus exerceat, quia per haec paganus efficitur; nec enim justum est ut ex ore Christiano, ubi sacramenta Christi mittuntur, et quod decet Deum semper laudare, cantica diabolica procedant: ideoque, fratres, omnes adinventiones inimici toto corde respuite, et supradicta sacrilegia cum omni horrore fugite. Nulli creaturae praeter Deo et sanctis ejus venerationem exhibeatis: fontes vel arbores, quos sacros vocant, succidite; pedum similitudines, quos per bivia ponunt, fieri vetate, et ubi inveneritis, igni cremate: per nullam aliam artem salvari vos credatis, nisi per invocationem et crucem Christi. Nam illud quale est, quod si arbores illae, ubi miseri homines vota reddunt, ceciderint, nec ex eis ligna ad focum sibi deferunt? Et videte quanta stultitia est hominum, si arbori insensibili et mortuae honorem impendunt, et Dei omnipotentis praecepta contemnunt. Non ergo coelum, non sidera, non terram, nec ullam omnino creaturam praeter Deum ullus adorandam credat, quia omnia ipse solus condidit atque disposuit. Altum quidem est coelum, ingens terra, immensum mare, pulchra sidera, sed immensior et pulchrior sit necesse est qui haec creavit; si enim haec quae videntur tam incomprehensibilia sunt, id est, varii terrae fructus, pulchritudo florum, diversitas pomorum, genera animalium, alia super terram, alia in aquis, alia in aere, apum quoque prudentia, ventorum flatus, nubium rores, tonitruorum fragores, temporum vices dierum noctiumque vicarius recursus, quae omnia nullatenus mens humana potest aestimatione comprehendere: si ergo haec talia sunt, quae videmus, et nullatenus comprehendimus, qualia aestimanda sunt illa coelestia, quae nondum videmus? Vel qualis horum omnium opifex, cujus nutu cuncta creata sunt, cujus et arbitrio omnia gubernantur? Illum ergo, fratres, super omnia timete, illum inter omnia adorate, illum ultra omnia amate, ad illius vos misericordiam tenete, de ejus clementia nunquam desperate.

     Quos bonos videtis, illos imitamini; quos malos conspicitis, castigate et corripite, ut duplicem mercedem habere possitis. Et qui hactenus idoneus a supradictis malis vixisse cognoscitur, gaudeat quidem, et Deo gratias agat, ac de caetero observet, et perseverare in bonis operibus festinet; qui vero usque nunc mala opera exercuit, cito se corrigat, et ex toto corde poenitentiam agat antequam de hac luce discedat; quia si sine poenitentia mortuus fuerit, non ibit in redemptionem, sed praecipitabitur in gehennam ignis, unde nunquam exiet in saecula saeculorum. Quapropter omnes alloquor, viris pariter et feminis dico, corrigat se unusquisque, et vitia sua dum potest emendet, mala opera quae gessit poenitendo expiet. Nullus se inebriet, nullus in convivio suo cogat alium plus bibere quam oportet, quia vino multo deditos vehementer Apostolus redarguit dicens: “Neque ebriosi regnum Dei possidebunt” (I Cor. VI, 10). Nullus vel in qualibet minima causa diaboli sequatur adinventiones: nullus, sicut dictum est, observet egrediens aut ingrediens domum quid sibi occurrat, vel si aliqua vox reclamatis fiat, aut qualis avis cantus garriat, vel quid etiam portantem videat; quia qui haec observat, ex parte paganus dignoscitur; qui vero haec contemnit, sibi prophetam gratuletur clamare: “Beatus vir cujus est nomen Domini spes ejus; qui non respexit in vanitates et insanias falsas” (Psal. XXXIX, 5). Hinc et Apostolus monet: “Omnes,” inquit, “quodcunque facitis, in nomine Domini nostri Jesu Christi facite” (Col. III, 17). Prorsus ergo recedendum est a cunctis hujuscemodi observationibus, mathematici spernnendi, auguria horrescenda, somnia contemnenda, quoniam, sicut Scriptura testatur, vana sunt. Unde et per Moysem praecipitur: “Non augurabimini,” inquit, “nec observabitis somnia, neque ad magos declinabitis” (Levit. XIX, 26). Oportet igitur ut et vos haec tota mente observetis, et si quos cognoscitis vel occulte aliqua phylacteria exercere, expedit ut nec cibum cum eis sumatis, neque ullum consortium apud eos habeatis. Ista ergo omnia sperentes ad Dei vos auxilium conferte, de ejus misericordia nunquam desperate.

S. BONIFACII MOGUNTINI ARCHIEPOSCOPI, Sermo VI, 1, ed. MIGNE (J. P.), PL 89, Parijs, kol. 855.

De capitalibus peccatis et praecipuis Dei praeceptis.

     Audite et intelligite, charissimi, hoc est verbum fidei quod praedicamus, ut credamus in Deum Patrem omnipotentem, et in Jesum Christum filium ejus unicum Dominum nostrum, et credamus in Spiritum sanctum unum Deum omnipotentem in unitate et Trinitate, trinum in personis et nominibus, et unum in deitate majestatis et potestatis. Hoc est verbum fidei quod praedicamus, ut discernamus inter bonum et malum, inter pium et inpium, inter justitiam et iniquitatem, id est, inter capitalia peccata et inter principalia praecepta et mandata Dei. Haec enim sunt capitalia peccata. Sacrilegium quod dicitur cultura idolorum. Omnia autem sacrificia et auguria paganorum, sacrilegia sunt, quemadmodum sunt sacrificia mortuorum defuncta corpora, vel super sepulcra illorum, sive auguria, sive phylacteria, sive quae immolant super petras, sive ad fontes, sive ad arbores, Jovi, vel Mercurio, vel aliis diis paganorum, quae omnia daemonia sunt, et multa alia quae enumerare longum est, quae universa, juxta judicium sanctorum Patrum, sacrilegia a Christianis vitanda et detestanda, et capitalia peccata esse dignoscuntur. ...

S. BONIFACII MOGUNTINI ARCHIEPOSCOPI, Sermo XV, 1, ed. MIGNE (J. P.), PL 89, Parijs, kol. 870.

De abrenuntiatione in baptismate.

     Audite fratres, et attentius cogitetis quid in baptismo renuntiastis. Abrenuntiastis enim diabolo, et omnibus operibus ejus et omnibus pompis ejus. Quid sunt ergo opera diaboli? Haec sunt superbia, idolatria, invidia, homicidium, detractio, mendacium, perjurium, odium, fornicatio, adulterium, omnis pollutio, furta, falsum testimonium, rapina, gula, ebrietas, turpiloquia, contentiones, ira, veneficia, incantationes et sortilegos exquirere, strigas et fictos lupos credere, abortum facere, Dominus inobediens esse, phylacteria habere. Haec et similia mala opera sunt diaboli, et his omnibus in baptismo renuntiastis, et, sicut Apostolus dicit: “Qui talia agunt digni sunt morte, et regnum Dei non consequentur.” Sed quia credimus per Dei misericordiam ut his omnibus superius dictis corde et opere renuntietis, ut veniam consequi mereamini, admoneo vos, fratres charissimi, ut reminiscamini quod omnipotenti Deo promisistis.

3.2. Poenitentialia

POENITENTIALE COLUMBANI, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 353-360.

c. VI [XVIII] Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, tribus annis poeniteat cum pane et aqua per mensuram, et tribus aliis annis abstineat se a vino et carnibus, et tunc demum in septimo anno recipiatur in communionem. Si autem pro amore quis maleficus sit et neminem perdiderit, annum integrum cum pane et aqua clericus ille poeniteat, laicus dimidium, diaconus duos, sacerdos tres; maxime si per hoc mulieris partum quisquam deceperit, ideo sex quadragesimas unusquisque insuper augeat, ne homicidii reus sit.

c. XXIV [XXXVI] Si quis autem laicus manducaverit aut biberit juxta fana, si per ignorantiam fecerit, promittat deinceps, quod nunquam reiteret et quadraginta diebus in pane et aqua poeniteat. Si vero per contemptum hoc fecerit, id est postquam sacerdos illi praedicavit, quod sacrilegium hoc erat et postea mensae daemoniorum communicaverit, si gulae tantum vitio hoc fecerit aut repetierit, tribus quadragesimis in pane et aqua poeniteat. Si vero pro cultu daemonum aut honore simulachrorum hoc fecerit, tribus annis poeniteat.

POENITENTIALE PSEUDO-ROMANUM, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 360-377.

c. V. De maleficio.

§1. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annos poeniteat, II in pane et aqua.

§2. Si quis pro amore maleficus sit, et neminem perdiderit, si laicus est, dimidium annum poeniteat, si clericus, annum unum poeniteat in pane et aqua, si diaconus, tres annos, unum in pane et aqua, si sacerdos, quinque annos, II in pane et aqua. Si autem per hoc muleris partus quis deceperit, sex quadragesimas unusquisque insuper augeat, ne homicidii reus sit.

§3. Si quis inmissor tempestatum fuerit, VII annos poeniteat, II in pane et aqua.

c. VI. De sacrilegio.

§1. Si quis sacrilegium fecerit, id est, quos aruspices vocant, qui auguria colunt, si per aves auguriaverit aut quocunque malo ingenio, III annos in pane et aqua poeniteat.

§2. Si quis ariolus fuerit, quos divinos vocant, et aliquas divinationes fecerit, quia hoc daemoniacum est, quinque annos poeniteat, II in pane et aqua.

§3. Si quis in Kalendis Januarii, quod multi faciunt et in cervulo dicunt, aut in vetula vadit, III annos poeniteat.

§4. Si quis sortes habuerit, quas sanctorum contra rationem vocant, vel aliquas sortes habuerit, vel qualicunque malo ingenio sortitus fuerit vel divinaverit, III annos poeniteat, I in pane et aqua.

§5. Si quis ad arbores vel ad fontes vel ad cancellum vel ubicunque, excepto in ecclesia, votum voverit aut exsolverit, III annos cum pane et aqua poeniteat, quia hoc sacrilegium est vel daemoniacum. Qui vero ibidem ederit aut biberit, unum annum poeniteat in pane et aqua.

§6. Si quis mathematicus, id est, per invocationem daemonum hominis mentem tulerit, quinque annos poeniteat, unum in pane et aqua.

§7. Si quis ligaturas fecerit, quod detestabile est, tres annos poeniteat, unum in pane et aqua.

§8. Si qui simul vadunt ad festivitatem in locis abominandis gentilium, et suam escam deferentes comederint, placuit eos per poenitentiam biennii suscipi, utrum vero cum oblatione, singuli episcopum probantes vitam eorum et singulos actus examinent.

§9. Si quis manducaverit aut biberit juxta fanum, si per ignorantiam, promittat deinceps, quod nunquam reiteret, et quadraginta diebus in pane et aqua poeniteat, si vero per contemptum hoc fecerit, id est, postquam sacerdos ei praedicavit, quod sacrilegium hoc erat, mensae daemoniorum communicaverit, si gulae tantum vitio hoc fecerit, tres quadragesimas in pane et aqua poeniteat. Si vero pro cultu daemonum et honore simulacri hoc fecerit, tres annos poeniteat.

§10. Si quis secundo et tertio immolatus per vim, tres annos subjaceat, et duobus sine oblatione communicet, tertio ad perfectum suscipiatur.

§11. Si quis manducaverit sanguinem aut morticinum aut idolis immolatum, et non fuit ei necessitas, jejunet hebdomadas duodecim.

Appendix bij Poenit. Pseudo-Romanum:

§11. De idolathicis. Si quis, dum infans est, per ignorantiam gustaverit de iis, quae fuerint immolata idolis, aut morticinum aut aliquid abominabile, idem jejunet hebdomadas III.

§12. Si autem nesciens manducavit idolis immolatum aut morticinum, dabitur illi venia, quoniam nesciens hoc fecit, tamen jejunet hebdomadas III.

§21. Si quis comas incidit, aut faciem suam laniaverit cum gladio aut ungulis post mortem parentum, jejunet hebdomadas IV; et postquam jejunaverit, sic communicet.

§23. Herbarius vir aut mulier infectores infantum in extremum vitae cum venerint, si quesierint poenitentiam cum luctu ac fletu lacrymarum, si cessaverit, suscipite eum, jejunet hebdomadas XXX.

POENITENTIALE HUBERTENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 377-386.

c. X. De maleficiis. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annis poeniteat et eleemosynas multas faciat.

c. XI. De amore inlicito. Si quis pro amore maleficus fuerit et neminem perdiderit, I annum in pane et aqua poeniteat, monachus vero V; maxime si per hoc mulieris partum deceperit, unusquisque III annis augeatur, ne homicidii reus sit.

c. XX. De maleficiis. Si quis maleficus immissor tempestatis fuerit vel reliqua, VII annis poeniteat.

c. XXIV. De sacrilegio. De quis sacrilegium fecerit, id est quod aruspices vocant, si ad fontes vel ad cancellos in quadruvio vel ad arbores vota redderit aut sacrificium obtulerit, aut divinos de qualibet causa interrogaverit, aut per aves aut quocunque malo ingenio auguriaverit, V annos poeniteat et eleemosynam.

c. XXV. De ariolis. Si quis ariolos, id est sortilegos, praedicatores vel herbarios veneraverit aut secutus fuerit, III annnis poeniteat et eleemosynas faciat.

c. XXIX. De sorte sanctorum. Si quis sortes, quas sanctorum contra rationem vocant, vel alias sortes habuerint, vel per qualemcumque alium ingenium sortitus fuerit vel veneraverit, III annis poeniteat.

c. XXX. De voto ad fontes. Si quis ad fontes vota voverit et solverit vil biberit, anno I poeniteat, quia et hoc sacrilegium est.

c. XXXV. De calendis Januarii et cervulo. Si quis in calendis Januarii cervolam vel vetolam observaverit, quae de paganis remansit, III annis poeniteat.

c. XXXVI. De mathematicis. Si quis mathematicus fuerit, id est invocator daemonum, mentes hominum tulerit aut debacchantes fecerit, VII annis poeniteat.

c. LIII. De luctu mortuorum. Si quis se laceraverit super mortuum suum cum ferro aut ungulis, aut capillos traxerit aut vestimenta sciderit, XL diebus poeniteat.

c. LIV. De praecantationibus. Si quis praecantaverit ad fascinum vel qualescunque praecantationes, excepto symbolum sanctum aut orationem dominicam, qui cantat et cui cantatur, III quadragesimas in pane et aqua poeniteat.

c. LVI. De potionibus mulierum. Si quis potiones acceperit, ut mulier non concipiat aut conceptos occiderit, aut vir semen effuderit a coitu mulieris, ut non concipiat, sicut filii Judae fecerunt in Thamar, jejunet unusquisque annos X.

c. LX. De idolis immolatum vel coinquinatum. Si quis immolatum idolis comederit, annum integrum poeniteat. Si vero coinquinatum sanguine aut morticinum aut fera captum, jejunet quadragesimis II in pane et aqua.

POENITENTIALE MERSEBURGENSE a, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 387-407.

c. IX. Si quis veneficio aliquem perdiderit, VII ann. poen., III ex his in pane et aqua.

c. X. Si quis per amorem veneficus fuerit et neminem perdiderit, si clericus est, annum I in pane et aqua poeniteat, si diaconus III, I ex his in pane et aqua, si sacerdos, V, II in pane et aqua; maxime, si mulieris partum per hoc quis deceperit, V quadragesimas unusquisque agat in pane et aqua, ne humicidii reus sit.

c. XXII. Si quis sacrilegium fecerit, id est quod aruspici vocant, qui auguria colunt sive per aves aut quocunque malo ingenio auguraverit, III ann. cum pane e. a. poen.

c. XXIII. Si quis per ariolos, quos divinos vocant, aliquas divinationes fecerit, quia hoc daemonum est, V ann. poenit., III ex his in pane et aqua.

c. XXVI. Si quis sortes sanctorum, quas contra rationem vocant, vel alias sortes habuerit, vel per qualemcunque alium malum ingenium sortitus fuerit vel veneraberit, III ann. poen.

c. XXVII. Si quis ad arbores vel ad fontes vel ad cancellos vel ubicunque, exceptum in ecclesia, votum voverit aut solverit, III ann. cum pane et aqua poeniteat, quia et hoc sacrilegium vel daemonium est; et qui ibidem ederit aut biberit, annum integrum cum pane et aqua poeniteat.

c. XXXII. Si quis, quod in Kalend. Januar. multi faciunt, quod adhuc de paganis residit, in cervolum, quod dicitur, aut in vecola vadit, III ann. poen., quia hoc daemonum est.

c. XXXIV. Si quis mathematicus fuerit, i. e. per invocationem daemonum mentes hominum tulerit aut debacante fecerit, V ann. poen., III ex his i. p. e. a.

c. XXXVI. Si quis ligaturam fecerit in herbas vel quolibet ingenio malo incantaverit et super Christianum ligaverit, scias eum fidem Dei amisisse, III ann. poen., I ex his i. p. e. a.

c. XLVIII. Si quis simul edunt festivitates in locis abuminandis more gentium, III ann. poen. i. p. e. a.

c. XLIX. Si quis manducat aut bibit juxta fanas, si per ignorantiam, XL dies poeniteat, et si iterum fecerit, tribus quadragesimis poen., si vero pro cultu daemonum hoc fecerit, III ann. poen.

c. L. Si quis secundo et tertio idolis immolaverit per vim, III ann. poen., II sine oblatione communicet.

c. LXXIV. Si quis sanguinem animalium manducaberit nesciens, aut morticinum aut idolis immolatum, IV menses poen. i. p. e. a., si autem scit, II ann. sine vino et carne.

c. XCIX. Si qua mulier infantem suum super tectum aut in fornacem ponit et vult sanare eum, V ann. poen.

c. CIII. Si qua mulier semen viri sui in cibum miscens aut inlicitas causas fecerit, ut inde plus ejus amore suscipiat, III ann. poen.

c. CVIII. Si quis aliquis infans per ignorantiam gustaberit idolis immolatum aut morticinum aut aliquid abhuminabile, III ebdom. poen.

c. CXI. Si infans infirmus et paganus presbytero fuerit nuntiatus et postea sine baptismo mortuus fuerit, deponatur.

c. CXXXI. Si quis comam suam inciderit propter mortem filiorum aut parentum aut faciem suam laniaberit cum ungulis aut cum ferro, XXXVI dies poen.

POENITENTIALE BOBIENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 407-412.

c. IX. Si quis maleficio suo aliquid perdiderit, decem annos poeniteat, tres in pane.

c. X. Si quis pro amore veneficium fecerit, et neminem perdiderit, tres annos poeniteat, unum in pane et aqua.

c. XIX. Si quis vero maleficus inmissor tempestatis, septem annos poeniteat, tres in pane et aqua.

c. XXIII. Si quis sacrilegium fecerit, id est quod aruspices vocant, si per aves aut auguria colunt, vel ad divinationes eorum vadunt, quinque annos poeniteat, tres in pane et aqua.

c. XXVI. Si quis sortes sanctorum contra rationem invocat, vel alias sortes habuerit, tres annos poeniteat, unum in pane et aqua.

c. XXVII. Si quis ad arbores vel ad fontes aut cancellos, vel ubicunque, nisi in ecclesia, votum voverit aut solverit, tres annos poeniteat, unum in pane et aqua, quia hoc sacrilegium  est. Et qui ibidem comederit aut biberit, unum annum poeniteat.

c. XXXI. Si quis Calendas Januarias in cervolo vel vicola vadit, tres annos poeniteat.

c. XXXIII. Si quis per invocationem daemonum hominum mentes tulerit, quinque annos poeniteat.

POENITENTIALE PARISIENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 412-418.

c. XII. Si quis maledicus, id est emissor tempestatis fuerit, VII annos poeniteat, III ex his i. p. e. a.

c. XVI. Si quis sacrilegium fecerit, id est quos aruspici vocant, qui auguria colunt, si per aves aut quocunque malo ingenio auguraverit, III ann. i. p. e. a. poeniteat.

c. XVII. Si quis per ariolos, quos divinos vocant, aliquas divinationes fecerit, quia et hoc daemonum est, V ann. poen., III ex his i. p. e. a.

c. XX. Si quis sortes, quas sanctorum contra rationem vocant vel alias sortes habuerint, vel pro qualemcunque malo ingenio sortitus fuerit vel auguriaverit, III annis poen.

c. XXI. Si quis ad arbores vel ad fontes aut ad cancellos vel ubicunque excepto in ecclesia aut in ipsius atria vota voverit aut solverit, III annoc c. p. e. a. poen., quia et hoc sacrilegium est vel daemonum. Qui vero ibidem aederit aut biberit, annum integrum c. p. e. a. poen.

c. XXVI. Si quis, quod in Kalendis Januar. multi faciunt, in cervolum quod dicitur aut vecola vadit, III ann. poen., quia hoc daemonum est.

c. XXVIII. Si quis mathematicus fuerit, id est per invocationem daemonum mentes hominum tulerit aut debacantes fecerit, V ann. poen., III ex his i. p. e. a.

POENITENTIALE VINDOBONENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 418-422

c. XCVII. Si quis sortes illas, quas sanctorum arioli vocantur, III ann. penit., I ex his  i. p. e. a.

c. XCIX. Si quis vince luna clamaverit aut pro tonitrua tabula aut coclea baterit aut qualibet sonum fecerit, preter psalmodia aut Miserere mei Deus dixerit et non emendaverit, a communione privetur, sicut paganus tabola ad populum convocandum est facta, non ad furorem Domini mitigandum.

POENITENTIALE FLORIACENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 422-425.

c. XXVII. Si quis ad fontes vel ad cancellos vel ad arbores vel ubicunque, excepto in ecclesiam, votum voverit aut solverit, IV annis in pane et aqua poeniteat, quia et hoc sacrilegium est vel daemonium. Qui vero ibidem ederit vel biberit, annum integrum in pane et aqua poeniteat.

c. XXXI. Si quis, quod in Calendis Januarii multi faciunt, quod de paganis remansit, in cervolo quod dicitur, aut in vehicula vadit, III annis poeniteat, quia et hoc daemonium est.

c. XLVII. Si quis se laceraverit super mortuum suum cum ferro aut ungulas suas aut capillos traxerit, jejunet hebdomadis IV.

POENITENTIALE SANGALLENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 425-429.

c. V. De sacrificio.

§3. Si quis sortilegus aut per aliquas incantationes mentes hominum turbaverit, III annos.

c. VI. De fornicatione.

§14. Si quis laicus manducaverit aut extaberit juxta fana per ignorantiam, XL abstineat, si quis predicatione, III quadragesimas.

§16. Si quis Kal. Jan. in cervulo aut vetula vadit, III ann. abstineat.

§17. Si quis sortes sanctorum vel alia veneratur, III annos.

POENITENTIALE MERSEBURGENSE b, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 429-433

c. XI. Si quis praecantaberit ad fascinum vel qualecunque praecantationem, exepto simpolum sanctum aut orationem dominicalem, qui cantat et cui cantatur, III quadragesimas i. p. e. a. poen.

c. XXVII. Si quis ariolos, sortilicos, praecantatores vel erbarios veneraberit aut secutus fuerit, III ann. poen., I ex his i. p. e. a., et elemosynas multas faciat.

JUDICIUM CLEMENTIS, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 433-435.

c. XX. Si quis in quacunque festivitate ad ecclesiam veniens pallat foris aut saltat aut cantat orationes amatorias, ab episcopo aut presbytero aut clerico excommunicetur et, dum poenitentiam non agit, excommunicetur.

POENITENTIALE CUMMEANI, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 460-493.

c. I. De viciis gule et ebrietate vel vomitu et discretione cyborum, mundis et inmundis et venationes.

§35. Uxor, que sanguinem viri sui pro remedium gustaverit, XI dies peniteat.

§36. Sic et illa, que semen viri sui in cibum miscens, ut inde plus amoris accipiat, III annis peniteat.

c. VI. De homicidio et sanguinis effusione sine morte et parvulos oppressos, hi qui sine baptismum moriuntur et abortus et qui membra sua abscidunt et qui praebent ducatum barbaris.

§30. Si infans infirmus et paganus, commendatus presbitero, si moritur, presbiter deponatur, si negligentia parentum sit, I annum peniteat.

c. VII. De maleficos, veneficos, sacrilegos, ariolos, aruspices divinos et vota reddentes, nisi ad ecclesiam Dei et quod in Kalend. Januar. cervulos vel vecla dicunt et matimaticos et emissores tempestatum.

§1. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annos penitat, III ex his in pane et aqua.

§2. Si quis per amorem veneficus fuerit et neminem perdiderit, si clericus est, annum I penit. in pane et aqua, diaconus III, I ex his in pane et aqua, si sacerdos, V, II ex his in pane et laici dimidium annum peniteant, maxime si per hoc mulieris partum quisquam deceperit, III annos unusquisque superaugeat in pane et aqua, ne humicidii reus sit.

§3. Si quis sacrilegium fecerit, i. e. quod aruspices vocant, qui auguria colunt per aves aut quocunque auguraverit, III annos peniteat, I ex his in pane et aqua.

§4. Si quis, ut vocant, sortes sanctorum, quas contra rationem vocant, vel alias sortes habuerit, vel per qualecunque ingenio sortitus fuerit vel veneraverit, III annis peniteat, I ex his in pane et aqua.

§5. Si quis ariolos, quos divinos vocant, aliquas divinationes fecerit, quia et hoc daemonium est, V annos peniteat, III ex his in pane et aqua.

§6. Si quis ad arbores vel ad fontes aut ad angulos vel ubicunque nisi ad ecclesiam Dei vota voverit aut solverit, III annos penit., I ex his in pane et aqua, et qui ibidem ederit aut biberit, I annum peniteat.

§7. Si quis mathematicus fuerit per invocationem demonum mentes hominum tulerit, V annos peniteat, III ex his in pane et aqua.

§8. Si quis emissor tempestatum fuerit, VII annos penit., III ex his in pane et aqua.

§9. Si quis Kalendis Januarii aut in vecola aut in cervulo vadit, tribus annis peniteat, quia hoc daemonum est.

§10. Si quis ad fanum communicaverit, XL dies in pane et aqua peniteat et si iterum serviendo per cultum hoc fecerit, III annos peniteat.

§11. Demonem sustinens licet petras vel olera habere sine incantatione.

§12. Si qua mulier divinationes vel incantationes diabolicas fecerit, I annum vel III XLmas vel XL dies juxta qualitatem culpae peniteat.

§13. Qui immolat demonibus in minimis, I annum penit., qui in magnis, X.

§14.  Si qua mulier filium aut filiam super tectum posuerit vel in fornace, VII annos peniteat.

§15. Similiter et qui grana arserit, ubi mortuus est homo, et pro sanitate viventium et domus, V annos peniteat.

§16. Qui auguria auspiciaque sive somnia vel divinationes quasilibet secundum morem gentium observant aut in domibus hujusmodi homines introducunt, in exquirendis aliqua arte maleficiis, aut domos suas inlustrent, isti si de clero sunt, abjiciantur, si vero seculares, confessi penitentiam agant quinquennio secundum regulas antiquitus constituas.

§17. Qui cibum immolatum comederit, deinde confessus fuerit, sacerdos considerare debet personam, in qua etate vel quomodo eductus aut qualiter contigerit, et ita autoritas sacerdotalis circa infirmum moderetur, et hoc in omni penitentia et confessione semper omnino, in quantum Deus adjuvare dignatur, cum omni diligentia conservetur.

POENITENTIALE REMENENSE, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 497-504.

c. IX. De maleficus et veneficus et sacrilegus et sortilicos et ariolos divinos vel vota reddentes nisi ad ecclesiam Dei et matimaticus et emissores tempestatum et quod in Kal. Jan. cervulus dicunt. Qui auguria auspiciaque sive somnia vel divinationes quasilibet secundum morem gentium observant aut in domibus hujusmodi homines introducunt, in exquirendis aliqua arte maleficiis, aut domos suas inlustrent, isti si de clero sunt, abjiciantur, si vero seculares, confessi penitentiam agant quinquennio secundum regulas antiquitus constituas.

POENITENTIALE XXXV CAPITULORUM, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 504-526.

c. XVI. De maleficis, veneficis, sortilogis, ariolis vel divinis.

§1. Judicium canonicum. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annos paenit., III ex his i. p. e. a. Si per amorem veneficus fuerit et neminem perdiderit, si clericus est, I ann. penit. i. p. e. a. Si diaconus III, I ex his i. p. e. a. Si sacerdos V, II ex his i. p. e. a. Si laicus dimidio. Si per hoc mulieris partum quisque deceperit, III ann. unusquisque superaugeat i. p. e. a., ne homicidii reus sit. Si quis sortes, quas contra rationem sanctorum vocant vel alias sortes habuerit vel qualicumque ingenio sortitus fuerit, III ann. paenit., I ex his i. p. e. a. Si quis ariolos, id est divinos aut aruspices, qui auguria colunt, qui per aves aut quoscumque ingenio auguriantur, introduxerit in domum suam ad ariolandum, III ann. paenit., I ex his i. p. e. a. Si quis ariolando aliquas divinationes fecerit, quia et hoc demonum est, V ann. paenit., II ex his i. p. e. a. Si quis ad fanum communicaverit, XL dies paenit. in pane et aqua et si pro cultu hoc fecerit, III ann. paenit.

§2. De canone ancyrano. Qui auguria auspiciaque sive somnia vel divinationes quasilibet secundum morem gentium observant aut in domos hujusmodi homines introducunt ad exquerenda aliqua arte maleficia aut ut domos suas lustrent, isti, si de clero sunt, abiciantur. Si vero seculares confessi fuerint, V ann. paenit., secundum regulas antiquitus constituas.

§3. Discretio erga penitentes. Qui cibum immolatum comederit et postea confessus fuerit, considerare debet sacerdos personam, in quali etate vel quommodo edoctus est et qualiter ei contigerit et ita autoritas sacerdotalis circa infirmum moderetur et hoc in omni paenitentia et confessione semper cum omni diligentia conservetur.

§4. Qui immolat demonibus in minimis, I ann. paenit., qui in magnis, X ann. paenit. Si qua mulier filium aut filiam suam super tectum aut in fornacem posuerit pro sanitate, V ann. paenit. Similiter et qui grana arserit, ubi mortuus est homo, pro sanitate viventium et domus, V ann. paenit.

§5. Demoniosos licet petras vel holera habere sine incantatione. Si qua mulier divinationes diabolicas fecerit, I ann. vel tres quadragesimas vel I juxta qualitatem culpae penitentiae.

c. XVII. De his, qui vota sua alibi, quam ad ecclesiam Dei solvunt. Si quis ad arbores vel ad fontes aut ad angulos vel ubicumque nisi ad aeclesiam Dei votum voverit aut solverit, pro hoc sacrilegio III annos poenit., I ex his i. p. e. a. et qui ibidem ederit aut biberit, I annum poenit.

c. XVIII. De his, qui cervulos vel vecula ducunt. Si quis calendas januarias consuetudine paganorum cum cervulo aut qualibet vecula ambulaverit, III annos paenit., quia et hoc demonum est.

c. XIX. De mathematicis et inmissoribus tempestorum. Si quis mathematicus fuerit et per invocationes daemonum mentes tulerit, V annos paenit., II ex his i. p. e. a. Si quis inmissor tempestatum fuerit, V annos paenit., II ex his i. p. e. a.

c. XXIII. De discretione ciborum et de his, qui inmunda comedunt.

§2. Mulier, quae sanguinem viri sui pro remedio gustaverit, quadraginta dies paenit. Et illa, quae semen viri sui in cibum miscet, ut inde plus amorem accipiat, III ann. paenit. Qui sanguinem aut semen bibit, III ann. paenit.

HALITGARIUS EPISCOPUS CAMERACENSIS, De poenitentia Lib. V - Liber IV, ed. MIGNE (J. P.), PL 105, Parijs, kol. 685-700.

c. XXII. S. Gregorius de incestis.

... Si quis ariolis, aruspicibus, vel incantatoribus observaverit, aut phylacteria usus fuerit, anathema sit.

     De sacrilegio.

c. XXV. De his qui divinationes expetunt.

Qui divinationes expetunt, aut more gentilium subsequuntur, aut domos suas hujuscemodi homines introducunt exquirendi aliquid arte malefica, aut expiandi causa, sub regula quinquenii jaceat secundum gradus poenitentiae definitos.

c. XXVI. Quod non licet Christianis observationes diversas attendere.

Non liceat Christianis traditiones gentilium observare, vel colere elementa, aut lunae, aut stellarum cursum, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, vel ob segetes, vel arbores plantandas, vel conjugia socianda. Scriptum est enim: Omnia quaecunque facitis, in verbo, aut opere, in nomine Domini nostri Jesu Christi facite, gratias agentes deo.

     In eodem.

Non liceat in collectione herbarum, quae medicinales sunt, aliquas observationes, vel incantationes attendere: nisi tantum, cum symbolo divino et oratione Dominica, ut Deus et Dominus honoretur.

     Item.

Non liceat mulieres Christianas vanitatem in suis lanificiis observare: sed Dominum invocent adjutorem, qui eis sapientiam texendi donavit.

     In eodem.

c. XXVII. De auguriis.

Auguriis vel incantationibus servientem a conventu ecclesiae separandum.

HALITGARIUS EPISCOPUS CAMERACENSIS, Liber poenitentialis, ed. MIGNE (J. P.), PL 105, Parijs, kol. 703-704.

     De maleficio

Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annos poeniteat: III in pane et aqua. Si quis pro amore maleficus fit, et neminem perdiderit: si laicus est, dimidium annum poeniteat; si clericus est, unum in pane et aqua; si diaconus, III annos in pane et aqua; si sacerdos, V annos: II in pane et aqua. Si autem per hoc partus mulieris quis deceperit, VI quadragesimas unusquisque insuper addat, ne homicidii reus sit. Si quis immissor tempestatum fuerit, VII poeniteat: IV in pane et aqua.

     De sacrilegio

Si quis sacrilegium fecerit, id est, quos aruspices vocant, qui auguria colunt semper auguraverint, aut quocunque malo ingenio, III annos poeniteat in pane et aqua. Si quis ariolus fuerit, quos divinos vocant, et aliquas divinationes fecerit, quia daemoniacum est, V annos poeniteat: III in pane et aqua. Si quis in Kalendis Januarii, quod multi faciunt, et in cervulo dicunt, aut in vehiculo vadit, III annos poeniteat. Si quis sortes habuerit, quas Sanctorum, contra rationem vocant: vel aliquas sortes habuerit, vel qualicunque malo ingenio sortitus fuerit, vel divinaverit, III annos poeniteat, primum pane et aqua; si quis ad arbores, vel ad fontes, vel ad cancellum, vel ubicunque, exceptum in Ecclesia, votum voverit, aut exsolverit, III annos poeniteat in pane et aqua, quia hoc sacrilegium est, vel daemoniacum. Qui vero ibidem ederit aut biberit, I annum in pane et aqua poeniteat. Si quis mathematicus, id est, per invocationem daemonum hominis mentem tulerit, V annis poeniteat, primum in pane et aqua. Si quis ligaturas fecerit, quod detestabile est, III annos poeniteat in pane et aqua. Si quis simul vadunt ad festivitatem, in locis abominandis getilium, et suam escam deferentes comederint, placuit cum oblatione, singuli episcoporum probantes vitam eorum, et singulos actus examinent. Si quis manducaverit aut biberit juxta fanum per ignorantiam, promittat deinceps, [quod] nunquam reiteret: et quadraginta diebus in pane et aqua [poeniteat]. Si vero per contemptum hoc fecerit, id est, postquam sacerdos ei praedicavit, quod sacrilegium erat, mensae daemoniorum communicaverit; si gulae hoc vitio tantummodo fecerit, III quadragesimas in pane et aqua poeniteat: si vero pro cultu daemonum et honore simulacri hoc fecerit, III annos poeniteat. Si quis secundo et tertio immolatus paruit, III annos poeniteaet, et duobus sine oblatione communicet. Si quis manducaverit sanguinem, aut morticinium, aut idolis immolatum, et non fuit ei necessitas, jejunet hebdomadas XII.

     De idolothytis.

Si quis, dum infans est, per ignorantiam gustaverit de his, quae fuerint idolis immolata, aut morticinum, aut aliquid abominabile: jejunet hebdomadis III. Si quis nesciens manducavit idolis immolatum, aut morticinum, dabitur illi venia, quoniam nesciens hoc fecit: tamen jejunet hebdomadis III.

     De eo qui se ipsum laniaverit.

Si quis comas suas incidit, aut faciem suam laniaverit cum gladio, aut ungulis, post mortem parentum jejunet hebdomadas III. Et postquam jejunaverit, sic communicet.

     De veneficis.

Herbarius vir, aut mulier, interfectores infantium, in extremum vitae cum venerit, si quaesierit poenitentiam cum luctu ac fletu lacrymarum, si cessaverit, suscipite eum; jejunet hebdomadis L.

B. RABANUS MAURUS ARCHIEP. MOGUNT., Poenitentium liber, ed. MIGNE (J. P.), PL 112, Parijs, kol. 1417-1418.

c. XXIII. De his qui divinationes expetunt, et incantationibus sive auguriis deserviunt.

     In Ancyrano concilio, cap.... de his qui divinationes expetunt, et morem gentilium subsequuntur, aut in domos suas hujusmodi homines introducunt, exquirendi aliquid arte malefica, aut expiandi causa, sub regula quinquennii jaceant secundum gradus poenitentiae definitos.

     In concilio Laodicensi, cap. 36, de his qui incantationibus et phylacteriis utuntur, ita scriptum est: Quod non oporteat sacris officiis deditos vel clericos, magos aut incantatores existere, aut facere phylacteria, quae animarum suarum vincula esse comprobantur: eos autem qui his utuntur, ab Ecclesia pelli praecipimus.

     In concilio Agathensi, de sortilegis vel augurium servantibus, ut ab Ecclesia separentur, cap. 43, scriptum est: Ne de eo fortasse videatur omissum, quod maxime fidem Catholicae religionis infestat, quod aliquanti clerici sive laici student auguriis, et sub nomine fictae religionis qua sanctorum sortes divinationibus scientiam profitentur, aut quarumcunque inspectione futura promittunt, hoc quicunque clericus vel laicus detectus fuerit, vel consulere, vel docere, ab Ecclesia habeatur extraneus.

     In concilio Toletanensi, cap. 29, ita scriptum est: Si quis episcopus aut presbyter sive diaconus, vel quilibet ex ordine clericorum, magos aut aruspices aut ariolos vel sortilegos, aut eos qui profitentur artem aliquam curiosam, aut aliquis eorum similia exercentes consulens fuerit deprehensus, ab honore dignitatis suae depositus, monasterii curam excipiat: ibique perpetuae poenitentiae deditus, scelus admissum sacrilegii solvat.

     In synodo Martini, cap. 59, ita scriptum est: Non liceat sacerdotibus vel clericis incantatores esse et ligaturas facere: quod est colligatio animarum. Si quis haec facit, de Ecclesia projiciatur.

c. XXIV. Quod non liceat Christianis servare traditiones gentilium: nec ullis observationibus festis eorum communicare.

     Item in eadem synodo, cap. 72, scriptum est: Non liceat Christianis tenere traditiones gentilium, et observare lunae aut stellarum cursum. Non liceat Christianis observare vel colere elementa, aut lunae aut stellarum cursum, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, vel segetibus, vel arboribus plantandis, vel conjugiis sociandis. Scriptum est enim: Omnia quaecunque facitis, in verbo aut in opere, in nomine Domini nostri Jesu Christi facite, gratias agentes deo.

     Item in eodem concilio, cap. 72, ita scriptum est, quod non liceat Kalendas observare: Non liceat iniquas observationes agere Kalendarum, et otiosis vacare rebus: neque lauro aut viriditate arborum circuire domos. Omnis haec observatio paganismi est.

     Item in eodem concilio, cap. 73, scriptum est, quod non liceat medicinales herbas aliqua observatione colligere. Non liceat in collectione herbarum quae medicinales sunt aliquas observationes aut incantationes intendere, nisi tantum cum symbolo divino et oratione Dominica: ut tantum Deus creator et Dominus honoretur.

     In concilio Laodicensi, cap. 39, scriptum est de his Christianis qui celebrant festa gentilium: Quod non oporteat cum gentilibus festa celebrare, et communicare pravitatibus eorum qui sine Deo sunt.

c. XXV. Quod non sit cum paganis convivandum.

     In concilio Africano, cap. 27, scriptum est de paganorum conviviis auferendis: Illud etiam petendum, ut quoniam, contra praecepta divina, convivia multis in locis exercentur, quae ab errore gentili adtracta sunt, ita ut nunc a paganis Christiani ad haec celebranda cogantur, ex qua re temporibus Christianorum Imperatorum persecutio altera fieri occulte videatur, vetari talia jubeant: et de civitatibus et possessionibus imposita poena prohiberi; maxime cum etiam natalibus beatissimorum martyrum per nonnullas civitates, et in ipsis locis sacris talia committere non reformident: quibus diebus etiam, quod pudoris est dicere, saltationes sceleratissimas per vicos atque plateas exerceant, ut matronalis honor et innumerabilium feminarum pudor, devote venientium ad sacratissimum diem, injuriis lascivientium appetatur; ut etiam ipsius sanctae religionis pene fugiatur accessus.

     In decretis Leonis Papae, cap. 30, scriptum est de his qui convivio gentilium et escis immolatitiis usi sunt: Si qui convivio solo gentilium et escis immolatitiis usi sunt, possunt jejuniis et manus impositione purgari, ab idolothytis abstinentes, sacramentorum Christi possunt esse particeps. Si autem aut idola adoraverunt, aut homicidiis aut fornicationibus contaminati sunt, ad communionem eos nisi per poenitentiam publicam non oportet admitti.

POENITENTIALE PSEUDO-GREGORII III, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 535-547.

c. XVI. Augures dicuntur, qui in volatus avium vel voces intendunt. Harioli sunt, qui circa aras idolorum sacrificant. Auspicia sunt, quae ab itinerantibus observantur. Si quis auguria, auspicia, divinationes, vel qui votum voverit praeter ecclesiam, vel qui divinationes faciunt in incantationibus suis, quod omnino diabolicum est, tres annos poeniteat. Humanius, duos vel unum, aut dimidium juxta qualitatem peccantium.

c. XXIII. Maleficia dicuntur, quae malefacte vel credite auctores suos excruciant, et ad ima demergunt, nisi poenituerint. Si quis maleficus aut malefica filium suum aut filiam supra tectum aut in fornace pro sanitate febrium posuerit, vel quando luna obscuratur, vel clamoribus suis, vel maleficiis sacrilego usu se defensare posse confidunt, vel ut frater in honore Jovis vel Beli aut Jani, secundum paganam consuetudinem honorare praesumpserit, placuit secundum antiquam consuetudinem, sex annos poeniteat. Humanius tres annos judicaverunt.

c. XXVI. Qui immolat daemonibus in minimis causis, id est ad fontes, vel ad arbores, unum annum poeniteat. Qui in machinis daemonibus immolaverit, secundum canonicam institutionem decem annos poeniteat. Sed humanius septem annos diffinierunt. Ut arbitrator, daemoniis in machinis immolare, est suis turpissimis imaginationibus credere, vel cum per quasdam, quas sanctorum sortes falso vocant, divinationis scientiam profitentur, sive in praecantationibus, sive in characteribus, vel in quibuscumque rebus suspendendis atque ligandis, in quibus omnibus ars daemonum ex quadam pestifera societate hominum et angelorum malorum exorta, unde vitanda sunt a Christianis, et omni penitus execratione repudianda atque damnanda.

POENITENTIALE VALICELLANUM II, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 551-566.

c. XXIX. Mulier, quae semen viri sui aut urinam aut stercus miscens aut summens in cibo ipse vel ipsa, ut exinde plus ametur, III anni penit.

POENITENTIALE PSEUDO-THEODORI, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 566-622.

c. XII. [27.] De idolatria et sacrilegio, et qui angelos colunt, et maleficos, ariolos, veneficos, sortilecos, divinos, et vota reddentes nisi ad aecclesiam Dei, et in kalendas Januarii in cervulo et in vitula vadit, et mathematicos, et emissores tempestatum.

§1. Apostolus dicit: Neque idolis serviens regnum Dei possidebit. Si quis immolat daemonibus in minimis, I annum poeniteat, qui in magnis, X annos.

§2. Si quis manducaverit vel biberit per ignorantiam juxta fanum, promittat, quod deinceps nunquam reiteret, et XL dies in pane et aqua poeniteat. Si vero per contemptum hoc fecerit, id est, postquam sacerdos ei praedicavit, quod sacrilegium hoc erat, et mensa daemoniorum, III XL in pane et aqua poeniteat. Si vero pro cultu daemonum, et honore simulacri, hoc fecerit, III annos poeniteat.

§3. Si quis secundo vel III immolat daemoniis, III annos subjaceat poenitentia, deinde duos, sine oblatione communionis, tertio V, id est post quinquennium, ad perfectionem suscipiatur.

§4. Si quis manducaverit hoc, quod idolis est immolatum, et non fuit ei necessitas, jejunet ebdomadas XII in pane et aqua; si vero pro necessitate, jejunet ebdomadas VI.

§5. Si quis simul celebrant festivitatem in locis abhominandis gentilium, et suam aescam ibi deferentes, simulque comederint, placuit eos biennio subjacere poenitentiae, et suscipi ad oblationem, in qua biennio perdurantes, tunc ad perfectionem suscipi, et post oblationem unumquemque spiritum probare, et vitam singulorum discutere.

§6. Si quis sacrilegium fecerit, id est, quod aruspices vocat, qui auguria colunt per aves, aut quocunque auguriaverit malo ingenio, III annos poeniteat, I ex his in pane et aqua.

§7. Non licet Christianos aecclesiam Dei derelinquere, et ire ad auguria, atque angelos nominare, et congregationes facere, quae interdicta noscuntur. Si quis igitur inventus fuerit huic occultae idolatriae serviens, quia dereliquit Dominum nostrum Jesum Christum, filium Dei, et se idolatriae tradidit, ***

§8. Non licet clericos vel laicos, magos aut incantatores existere, aut facere philacteria, quae animarum suarum vincula comprobentur; eos autem, qui his utuntur, ab aecclesia pelli praecipimus.

§9. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, VII annos poeniteat, III ex his in pane et aqua.

§10. Si quis pro amore veneficus sit, et neminem perdiderit, si laicus est, dimidium annum poeniteat, si clericus, I annum in pane et aqua, si subdiaconus, II annos poeniteat, I annum in pane et aqua, si diaconus, IIII, duos in pane et aqua, si sacerdos, V annos, III in pane et aqua. Si autem per hoc mulieris partum quis deciperit, III annos poenitentiae unusquisque superaugeat in pane et aqua, ne homocidii reus sit.

§11. Si quis ariolos quaerit, quos divinos vocant, vel aliquas divinationes fecerit, quia et hoc daemoniacum est, V annos poeniteat, III ex his in pane et aqua.

§12. Si quis sortes habuerit, quas sanctorum contra rationem vocant, vel aliquas sortes habuerit, vel qualicunque malo ingenio sortitus fuerit, vel divinaverit, III annos poeniteat, I in pane et aqua.

§13. Si qua mulier divinationes vel incantationes diabolicas fecerit, I annum poeniteat, vel III XL, vel XL dies, juxta qualitatem culpae poenitentis.

§14. Si qua mulier filium suum vel filiam super tectum pro sanitate posuerit, vel in fornace, VII annos poeniteat.

§15. Qui grana arserit, ubi mortuus est homo, pro sanitate viventium et domus, V annos in pane et aqua poeniteat.

§16. Si quis pro sanitate filioli per foramen terrae exierit, illudque spinis post se concludit, XL dies in pane et aqua poeniteat.

§17. Qui divinationes expetunt, et more gentilium subsequuntur, aut in domos suas hujusmodi homines introducunt, exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, isti, si de clero sunt, abjiciantur, si vero saeculares, confessi poenitentiae quinquennio subjaceant, secundum regulas antiquitus constituas.

§18. Si quis ad arbores, vel ad fontes, vel ad lapides, sive ad cancellos, vel ubicunque, excepto in aecclesia Dei, votum voverit, aut exsolverit, III annos cum pane et aqua poeniteat, et hoc sacrilegium est vel daemoniacum. Qui vero ibidem ederit aut biberit, I annum poeniteat in pane et aqua.

§19. Si quis in Kalendas Januarii in cervulo aut vetaula vadit, id est, in ferarum habitus se [commutant?] communicant, et vestiuntur pellibus pecudum, et assumunt capita bestiarum, qui vero taliter in ferinas species se transformant, III annos poeniteat, quia hoc daemoniacum est.

§20. Si quis mathematicus est, id est, per invocationem daemonum hominis mentem convertit, V annos poeniteat, I in pane et aqua.

§21. Si quis emissor tempestatis fuerit, id est maleficus, VII annos poeniteat, III in pane et aqua.

§22. Si quis ligaturas fecerit, quod detestabile est, III annos poeniteat, I in pane et aqua.

§23. Qui auguria aut divinationes in consuetudine habuerit, V annos poeniteat.

§24. Qui observat divinos, vel praecantatores, philacteria etiam diabolica, et somnia, vel herbas, aut V feriam, honore Jovis, vel kalendas Januarii, more paganorum, honorat, si clericus est, V annos poeniteat, laicus III annos poeniteat.

§25. Qui student exercere, quando luna obscuratur, ut clamoribus suis ac maleficiis sacrilego usu eam defendere confidunt, V annos poeniteat.

§26. Qui in honore lunae pro aliqua sanitate jejunat, unum annum poeniteat.

c. XXVII. [42.] De communione Judaeorum vel gentilium.

§2. Si quis Christianis cum gentilis festa eorum caelebrat, aut manducat vel bibit cum eis, et comminicat pravitatibus eorum, qui sine Deo sunt, XL dies poeniteat, exceptis his, qui per vim ducuntur in captivitatem, et quos ad talia comedenda necessitas compellit, hi vero, si quando reversi fuerint, omnem ritum gentilium execrare debent, et poenitere judicio presbiteri, quia scriptum est: Non potestis bibere calicem Domini et calicem daemoniorum, et: Que societas tenebris cum luce?

CORRECTOR BURCHARDI, WASSERSCHLEBEN (F.W.H.), Die Bussordungen der abendländi­schen Kirche, Graz, 1958, p. 624-682.

c. LIII. Consuluisti magos et in domum tuam induxisti exquirendi aliquid arte malefica, aut expiandi causa vel paganorum consuetudine sequens divinos, qui tibi divinarent, et futura ab eis requireres, quasi a propheta, et illos, qui sortes exercent, vel qui per sortes sperant, se futura praescire, vel illos, qui vel auguriis vel incantationibus inserviunt, ad te invitasti? Si fecisti, duos annos per legitimas ferias peniteas.

     Si observasti traditiones paganorum, quas quasi hereditario jure diabolo subministrante usque in hos dies semper partes filiis relinquerunt, id est ut elementa coleres, vel lunam aut solem aut stellarum cursum, novam lunam aut defectum lune, vel tuis clamoribus aut auxilio splendorem ejus restaurare, aut tu illis posses, aut novam lunam observasti pro domo facienda aut conjugiis sociandis? Si fecisti, duos annos per legitimas ferias penit., quia scriptum est: Omne, quodcumque facitis in verbo aut in opere, omnia in nomine Domini nostri jehsu christi facite.

c. LIIIa. Observasti Kal. Jan. ritu paganorum, ut vel aliquid plus faceres propter novum annum, quam antea, vel post quod soleres facere, ita dico, ut aut mensam tuam cum lapidibus vel epulis in domo tua praeparares eo tempore, aut per vicos et per plateas cantores et choros duceres, aut supra tectum domus tuae sederes ense tuo circumsignatus, ut ibi videres et intelligeres, quod tibi in sequenti anno futurum esset, vel in vivio sedisti supra taurinam cutem, ut et ibi futura intellegeres, vel si panes praedicta nocte coquere fecisti tuo nomine, ut si bene elevarentur et spissi et altius fierent, inde prosperitati tuae vitae anno praevideres, ideo, quia Deum creatorem tuum dereliquisti, et ad idola et ad alia vanitate convertisti, et apostata effectus es, II ann. penit.

c. LIV. Fecisti ligaturas et incantationes, et illas varias fascinationes, quas nefarii homines bulci vel bubulci, et interdum venatores faciunt, dum dicunt diabolica carmina super panem, aut super herbas et super quaedam nefaria ligamenta, et haec aut in arbore abscondunt, aut in bivio, aut in trivio proiciunt, ut aut sua animalia, vel canes liberent a peste et clade et alterius perdant? Si fecisti, duos annos per legitimas ferias penit.

c. LV. Interfuisti aut consensisti vanitatibus, quas mulieres exercent in suis lanificiis, in suis telis, quae, cum ordiuntur telas suas, sperant se utrumque posse facere, cum incantationibus et cum ingressu illarum, ut et fila staminis, et subteminis in invicem ita commisceantur, nisi his iterum incantationibus aliis diabolicis, et cuncta subveniant, totum pereat? Si interfuisti aut consensisti, XX dies penit.

c. LVI. Collegisti herbas medicinales cum aliis incantationibus quam simbolo et dominica oratione, id est cum credo in Deum et patrem nostrum cantando? Si aliter fecisti, X dies penit.

c. LVII. Venisti ad aliquem locum ad orandum nisi ad ecclesiam, vel ad alium locum religiosum, quem episcopus tuus vel tuus sacerdos tibi ostenderet, id est vel ad fontes vel ad lapides vel ad arbores vel ad bivia, et ibi aut candelam, aut faculam pro veneratione loci incendisti, aut panem aut aliquam oblationem illuc detulisti aut ibi comedisti, aut aliquam salutem corporis aut animae ibi requisisti? Si fecisti aut consensisti, tres annos per legitimas ferias peniteas.

c. LVIII. Requisisti sortes in codicibus vel in tabulis, ut plures solent, quique in psalteriis et in evangeliis vel in aliis hujusmodi rebus sortiri praesumunt? Si fecisti, X dies penit.

c. LIX. Credidisti umquam vel particeps fuisti illius perfidie et incantatores, et qui se dicunt tempestatum immissores esse, possent per incantationem demonum aut tempestatem commoveres, aut mentes hominum mutares? Si credidisti aut particeps fuerit, uno anno per legitimas ferias peniteas.

c. LX. Credidisti, ut aliqua femina sit, quae hoc facere possit, quod quedam a diabolo decepte se affirmant necessario et ex praecepto facere debere, id est cum daemonum turba in similitudinem mulierum transformata, quam vulgaris stultitia holdam vocant, certis noctibus aequitare debere super quasdam bestias, et in eorum se consortio annumeratum esse? Si particeps fuisti illius incredulitas, ann. I per legitimas fr. penit.

c. LXIV. Credidisti aut particeps fuisti illius credulitas, ut aliqua femina sit, quod per quedam maleficia et incantationes mentes hominum permutare possit, id est aut de hodio in amorem, aut de amore in odio, aut bona hominum fascinationibus suis aut subripere possit? Si credidisti aut particeps fuisti, ann. I per legitamas fr. penit.

c. LXXIX. Observasti excubitus funeris, id est, interfuisti vigiliis cadaverum mortuorum, ubi christianorum corpora ritu paganorum custodiebantur, et cantasti ibi diabolica carmina, et fecisti ibi saltationes, quas pagani diabolo docente adinvenerunt, et ibi bibisti, et kachinnis ora dissolvisti, et omni pietate et affectu caritatis postposito, quasi de fraterna morte exultare visus est? Si fecisti, XXX dies i. p. e. a. penit.

c. LXXX. Fecisti filacteria diabolica vel caracteres diabolicos, quos quidam diabolo suadente facere solent, vel herbas, vel succinos vel V fer. in honorem Jovis honorasti? Si fecisti aut consensisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. LXXXII. Commedisti aliquid de idolothito, id est de oblationibus, quae in quibusdam locis ad sepulchra mortuorum fiunt, vel ad fontes aut ad arbores, aut ad lapides, aut ad bivia, aut comportasti in aggerem lapides, aut capitis ligaturas ad cruces, quae in biviis ponuntur? Si fecisti aut consentiens in aliis fuisti, XXX dies i. p. e. a. penit.

c. LXXXIII. Misisti filium tuum vel filiam tuam super tectum aut super fornacem pro aliqua sanitate, vel incendisti grana, ubi homo mortuus erat, vel cingulum mortui pro damno alicujus in nodos colligasti, vel pectines, quibus muliercule lanam discerpere solent, supra funus complosisti, vel quando efferebatur fumus [funus] a domo, plaustrum in duo dividisti et funus per mediam divisionem plaustri portare fecisti? Si fecisti aut consensisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. LXXXIV. Fecisti illas vanitates aut consensisti, quas stultae mulieres facere solent, dum cadaver mortui hominis adhuc in domo jacet, currunt ad aquam et aducunt tacite vas cum aqua et cum sublevatur corpus mortui, eandem aquam fundunt subtus feretrum, et hoc observant, dum extra domum asportandum funus, ut non altius quam ad genua elevetur, et hoc faciunt pro quodam sanitatem? Si fecisti aut consensisti, X annos i. p. e. a. penit.

c. LXXXV. Fecisti aut consensisti, quod quidam faciunt homini occiso, cum sepelitur? Dabunt ei in manum unguentum quoddam quasi unguento post mortem sanari possit, et sic cum unguento sepeliunt. Si fecisti, XX dies i. p. e. a. penit.

c. LXXXVI. Fecisti aliquid vel dixisti in quocunque opere, quod inchoasti per sortilogam et magicam artem, nisi nomen Dei invocasti? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penit. debes.

c. LXXXVII. Fecisti aliquid tale, quale pagani fecerunt et adhuc faciunt in kal. Jan., in cervulo vel in vehiculo? Si fecisti, XX dies i. p. e. a. penit.

c. LXXXVIII. Detraxisti vel maledixisti alicui causa invidie? Si fecisti, VII dies i. p. e. a. penit. debes.

c. LXXXIX. Fecisti, quod plures faciunt, scopant locum, ubi facere solent ignem in domo sua, et mittunt grana ordei adhuc loco calido, et si esalierint grana, periculosum erit, si autem ibi manserint, bonum erit? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. XC. Fecisti, quod quidam faciunt, dum visitant infirmum aliquem, cum appropinquaverint domui, ubi infirmus decumbit, si invenerint aliquem lapidem juxta jacentem, revolvunt lapidem atque requirunt in loco, ubi jacebat lapis, si ibi sit aliquid subtus, quod vivat, et si invenerint ibi lumbicrum aut muscam, aut formicam, aut aliquid, quod se moveat, tunc egrotum affirmat convalescere. Si autem nihil invenerint, quod se moveat, dicunt eum moriturum? Si fecisti aut credisti, XX dies i. p. e. a. penit.

c. XCI. Fecisti pueriles arcus parvulos et puerorum sitularia [scutularia], et projecisti sive in cellarium sive in horreum tuum, ut satyri vel pilosi cum eis ibi jocarentur, et inde ditior fieres? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. XCII. Fecisti, quod quidam faciunt in Kal. Jan., id est in nocte natalium Domini? Qui ea nocte sancta filant nec consiunt, omne opus, quodcumque incipere possunt, diabolo instigante propter annum novum incipiunt? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. CXV. Commedisti scabiem corporalem pro aliqua sanitate aut bibisti propter solutionem vermiculos, qui pediculi vocantur, vel bibisti urinam humanam sive stercora aliqua commedisti pro sanitate aliqua? Si fecisti, XII dies penit i. p. e. a.

c. CXXXVI. Fecisti tibi missam cantare, et illa sancta offerre, dum domi fueras, sive in domo tua, sive in alio loco, nisi in ecclesia? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penitere debes.

c. CXXXVII. Credidisti, quod quidam credere solent, dum iter aliquid faciunt? Si cornicula ex sinistra eorum in dexteram illis cantaverit, inde se sperant habere prosperum iter, et dum anxii fuerint hospicii, si tunc avis illa, quae muriceps vocatur, eo quod mures capiat et inde pascatur, viam, per quam vadunt, ante se transvolaverit, se illi augurio et homini magis committunt, quam Deo. Si fecisti aut credidisti, tres dies i. p. e. a. penit.

c. CXXXVIII. Credidisti, quod quidam credere solent, dum necesse habent, ante lucem aliorsum exire? Non audent, dicentes, quod posterum sit, et ante galli cantum egredi non liceat, et periculo sit, eo quod inmundi spiritus ante gallicinum plus ad nocendum potestatem habeant, quam post, et gallus suo cantu plus valeat, eos repellere et sedare, quam illa divina mens, quae est in homine sua fide et crucis signaculo. Si fecisti aut credidisti, V dies i. p. e. a. debes penit.

c. CXXXIX. Credidisti, quod quidam credere solent, ut ille, quae a vulgo parce vocantur, ipse vel possint haec facere, quod creduntur, id est, dum aliquis homo nascitur, vel tunc valeant designare ad hoc, quod velint, ut, quandocumque ille homo voluerit, in lupum transformari possit, quod vulgaris stultitia wertwos [werwolf] vocat, aut in aliam aliquam figuram? Si credidisti, quod umquam fieret aut esse possit, ut divina ymago in aliam formam aut in aliam speciem transmutari possit ab aliquo, nisi ab omnipotenti Deo, X dies i. p. e. a. penit.

c. CXL.  Credidisti, quod quidam credere solent, quod sint agrestes femine, quas silvaticas vocant, quas dicunt corporeas esse, et, quando voluerint, ostendant se suis amatoribus, et cum eis dicunt se oblectasse, et item, quando voluerint, abscondant se et evanescant? Si credidisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. CXLI. Fecisti, quod quedam mulieres in quibusdam temporibus facere solent, ut in domo tua mensam praepareres, et tuos cibos et potum cum tribus cultellis supra mensam poneres, ut si venissent tres ille sorores, quas antiqua posteritas et antiqua stultitia parcas nominavit, ibi reficerentur, et stultae divinae pietati potestatem suam et nomen suum, et diabolo tradidisti, ita dico, ut crederes, illas, quas tu dicis esse sorores, tibi posse aut hic aut in futuro prodesse? Si fecisti aut consensisti, unum annum i. p. e. a. penit.

c. CXLVII. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, quae dum fornicantur et partus suos necare volunt, agunt, ut utero conceptos excutiant suis maleficiis et suis herbis, ita ut aut conceptum interficiant, aut excutiant, vel si nondum conceperunt, faciunt, ut non concipiant? Si fecisti aut consensisti aut docuisti, III ann. per legitimas ferias penit. debes. Sed antiqua definitio, usque ad exitum vite tales ab ecclesia removet, nam quotiens conceptum impedierat, tot homicidiorum rea erat. Sed distat multum, utrum paupercula sit, et pro difficultate nutriendi vel fornicaria causa, et pro sui sceleris celandi fiat.

c. CLIII. Confecisti aliquam mortiferam potionem, et cum ea aliquem occidisti? Si fecisti, carrinam unam cum VII sequentibus ann. jejunare debes, et numquam sis sine penitentia aliqua. Si autem voluisti et non potuisti h., annum I penit. debes.

c. CLIV. Gustasti de semine viri tui, ut propter tua diabolica facta plus in amorem tuum exardesceret? Si fecisti, VII annos i. p. e. a. penit. debes.

c. CLV. Bibisti chrisma ad subvertendum Dei judicium, vel aliquid in herbis, aut in ligno vel in lapide, aut in aliqua stultitia, vel ipsa fecisti; el aliis consiliata es, aut in ore tuo tenuisti, aut in vestimentum tuis insutum, vel circa te ligatum habuisti, vel qualicumque ingenio faceres, ut crederes divinum judicium subvertere posse? Si fecisti, V annos i. p. e. a. penit. debes.

c. CLVI. Fecisti, quod quedam mulieres facere solent et firmiter credunt, ita dico, ut si vicinus ejus lacte vel apibus habundaret, omnem abundantiam lactis et mellis, quam suus vicinus a te abere visus est, et ad se et ad sua animalia, vel ad quos voluerint a diabolo adjute, suis fascinationibus et incantationibus se posse convertere solent? Si fecisti, III ann. penit.

c. CLVII. Credidisti, quod quaedam credere solent, ut in quamcumque domum intraverint, pullos ansarum, pavonum, pullos gallinarum, etiam porcellos, et aliorum animalium fetus, verbo vel visu vel auditu obfascinare et perdere posse affirmant? Si fecisti aut credidisti, I ann. penit.

c. CLVIII. Credidisti, quod multae mulieres retro satanam converse credunt et affirmant, verum esse, ut credas, in quietate noctis silentio, cum te collocaveris in lecto tuo, et marito tuo in sinu tuo jacente, dum corporea sis, januis clausis exire posse, et terrarum spatia cum aliis simili errore deceptis pertransire valere, et homines baptizatos, et christi sanguine redemptos, sine armis visibilibus et interficere et decoctis carnibus eorum vos comedere, et in loco cordis eorum framen ad lignum, vel aliquid hujusmodi ponere, et commestis iterum vivos facere, et indutias vivendi dare? Si credidisti, XL dies i. p. e. a. cum septem sequentibus annis peniteas.

c. CLIX. Credidisti, quod quedam credere solent, ut tu cum aliis diaboli membris item in quiete noctis silentio clausis januis in aerem usque ad nubes subleveris, ibi cum aliis pugnes, et ut vulneres alias, et tu vulnera ab eis accipias? Si credidisti, II ann. penit.

c. CLX. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, tollunt piscem vivum, et mittunt eum in puerperium suum, et tandiu ibi tenent, donec mortuus fuerit, et decocto pisce vel assato, maritis suis ad comendum tradunt, ideo haec faciunt, ut plus in amorem earum inardescant? Si fecisti, II ann. penit.

c. CLXI. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, prosternunt se in faciem, et discoopertis natibus jubent, ut supra nudas nates conficiatur panis, et eo decocto tradunt maritis suis ad comedendum, hoc ideo faciunt, ut plus exardescant in amorem illarum? Si fecisti, II ann. penit.

c. CLXIII. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, diabolicis adimplere disciplinis, quae observant vestigia vel indagines christianorum, et tollunt de eorum vestigio cespitem, et illum observant, et inde sperant sanitatem aut vitam eorum sufferre? Si fecisti aut consensisti, V ann. penit. debes.

c. CLXIV. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, tollunt menstruum sanguinem suum, et immiscent cibo vel potu, et dant viris suis ad manducandum vel ad bibendum, ut plus diligantur ab eis? Si fecisti, V ann. penit.

c. CLXV. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, illas dico, quae habentes vagientes infantes, effodiunt terram, et ex parte pertusant eam, et per illud foramen pertrahunt infantem, et sic dicunt, vagientis cessare vagitum? Si fecisti aut consensisti, V ann. penit.

c. CLXVI. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent instinctu diaboli, cum aliquis infans sine baptismo mortuus fuerit, tollunt cadaver parvuli et ponunt in aliquo secreto loco, et palo corpusculum ejus transfigunt, dicentes, si sic non fecissent, quod infantulus surgeret, et multos ledere posset? Si fecisti aut consensisti aut credidisti, II ann. debes penit.

c. CLXVII. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, diaboli audacia replete, cum aliqua femina parere debet, et non potest, dum parere non potest, in ipso dolore si mortem obierit, in ipso sepulcro mortem cum infante palo in terra transfigunt? Si fecisti vel consensisti, II annos debes penitere.

c. CLXXI. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, cum infans noviter natus est, et statim baptizatus est, et sic mortuus fuerit, dum sepeliunt eum, in dextera manu ponunt patenam eeream [ceream] cum oblata, et in sinistra manu cum vino similiter eereum [cereum] ponunt ei, et sic eum sepeliunt? Si fecisti, X dies i. p. e. a. penit.

c. CLXXII. Fecisti, quod quaedam adulterae mulieres facere solent, cum primum intellexerint, quod amatores earum legitimas uxores voluerint, tunc quedam arte malefica libidinem virorum extinguunt, ut legitimas prodesse non possint, neque cum eis coiret? Si fecisti aut alios docuisti, XL dies i. p. e. a. penit.

c. CLXXVI. Comedisti de cibo Judeorum vel aliorum paganorum, quem ipse sibi praeparaverant? Si fecisti X dies i. p. e. a. penit.

c. CLXXVII. Fecisti, quod quidam facere solent, dum ad ecclesiam vadunt, in ipsa via proferunt suas vanitates, et loquuntur otiosa, nec in eadem via cogitant aliquid, quod ad animae utilitatem pertineat, et cum venerint in atrium ecclesiae, ubi sepulta sunt corpora fidelium, et dum calcaverint sepulcra proximorum, non recordantur, quid eis futurum sit, nec ullam mentionem, nec ullas preces pro eis ad Dominum fundunt, quod facere debuerant? Si neglexisti, X dies i. p. e. a. penit., et vide, ne ulterius tibi contingat. Sed quandocumque in atrium ecclesiae intraveris, ora pro eis, et roga illas sanctas animas, quarum corpora ibi requiescunt, ut, quantum possint, pro tuis peccatis ad Dominum intercedant.

c. CLXXIX. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, deponunt vestimenta sua et totum corpus nudum melle inungunt, et sic mellito suo corpore supra triticum in quodam lingeo [lintheo], in terra deposito, sese uc atque illus sepius revolvunt, et cuncta tritici grana, quae humido corpore adherent, cautissime colligunt, et in molam mittunt, et retrorsum contra solem molam circuire faciunt, et in farinam redigunt, et de illa farina panem conficiunt, et sic maritis suis ad comendum tradunt, ut comesto pane marcescant et deficiant? Si fecisti, XL dies i. p. e. a. penit.

c. CLXXX. Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, dum pluviam non habent, et ea indigent, tunc plures puellas congregant, et unam parvulam virginem, quasi ducem sibi praeponunt, et eadem denudant, et extra villam, ubi herbam jusquiamum inveniunt, quae Teutonice bilisa vocatur, sic nudam deducunt, et eandem herbam et eandem virginem sic nudam in minimo digito dextrae manus essuere [eruere] faciunt, et radicitus erutam cum ligamine aliquo as minimum digitum dextri pedis ligare faciunt, et singule puelle, singulas virgas in manibus habentes, supradictam virginem, herbam post se trahentem, in flumen proximum introducunt, et cum eisdem virgis virginem flumine aspergunt, et sic suis incantationibus pluviam se habere sperant, et post eandem virginem sic nudam, transpositis et mutatis in modum cancri vestis [vestigiis], a flumine ad villam in manus reducunt? Si fecisti aut consentiens fuisti, XX dies i. p. e. a. debes penit.

c. CCXXX. Si quis manducaverit sanguinem aut morticinam, aut ydolis immolatum, et non fuit ei necessitas, jejunet duodecim ebdomadas.

3.3. Liturgische bronnen

APPEND. AD SAEC. X. - MONUMENTA LITURG.: BENEDICTIO SALIS ET AQUAE,  ed. MIGNE (J. P.), PL 138, Parijs, 1853, kol. 1049.

BENEDICTIO SALIS AD PECORA

Deus invisibilis et inaestimabilis, qui per cuncta diffusus es, pietatem tuam et misericordiam per sanctum et tremendum Filii tui nomen supplices deprecamur, ut in hanc creaturam salis benedictionem et potentiam invisibilis operationis infundas, ut jumenta, quae necessitatibus humanis dignatus es tribuere cum ex eadem acceperint, vel gustaverint, haec benedictio et sanctificatio tua illaesa reddat, et ab omni temptatoris incursu te protegente custodiat.

Alia. Defende Domine pecora per hanc creaturam salis a lupis rapacibus, a latronibus, a morbo, a mortibus, a laqueis diaboli, ab omni infirmitate, a temptatione, a malitia, ab odio, ab invidia, a malo homine, a malis eloquiis (i.e. incantationibus, execrationibus), a malis oculis, a veneficiis, ab omni temptatione sacrare et salvare digneris Domine pecora nostra, et omnia quadrupedia, quae morbo et infirmitate vexantur per hanc creaturam salis in nomine tuo Pater, Filiique tui Ihu Xpi et Spiritus sancti. Qui in Trinitate perfecta.

4. TRACTATEN EN OPUSCULA

S. AGOBARDUS EPISCOPUS LUGDUNENSIS, CONTRA INSULSAM VULGI OPINIONEM: de grandine et tonitruis, ed. MIGNE (J. P.), PL 104, Parijs, 1851, kol. 147-148.

 I. In his regionibus pene omnes homines, nobiles et ignobiles, urbani et rustici, senes et juvenes, putant grandines et tonitrua hominum libitu posse fieri. Dicunt enim, mox ut audie-rint tonitrua, et viderint fulgura, “Aura levatitia est.” Interrogati vero quid sit aura levatitia, alii cum verecundia, parum remordente conscientia, alii autem confidenter, ut imperitorum moris esse solet, confirmant incantationibus hominum, qui dicuntur Tempestarii, esse levatam, et ideo dici levatitiam auram. Quod utrum verum sit, ut vulgo creditur, ex auctoritate divinarum Scripturarum probetur necesse est. Sin autem falsum est, ut absque ambiguo credimus, summopere exaggerandum est quanti mendacii reus sit qui opus divinum homini tribuit. Nam per hoc inter duo mortifera maximaque mendacia constringitur, dum testificatur hominem facere posse quod solius Dei est posse, et Deum non facere quxe facit. Si vero in mendaciis minorum rerum veraciter est tenendum quod scriptum est : “Sermo obscurus in vacuum non ibit; os autem quod mentitur, occidit animam” (Sap. I,11). Et iterum: “Perdes omnes qui loquuntur mendacium.” Et: “Testis mendax peribit.” Vel: “Testis falsus non erit impunitus.” Vel etiam illud quod in Apocalypsi Joannis Apostoli legitur: “Beati qui lavant stolas suas, ut sit potestas eorum in ligno vitae, et portis intrent in civitatem. Foris autem canes, et venefici, et impudici, et homicidae, et idolis servientes, et omnis qui amat et facit mendacium.” Quanto magis in tam gravi mendacio, ut istud ostendi potest, de quo nunc loquendum suscepimus, quod non minus aliquorum hæreticorum mendaciis invenitur. Beatus Paulus apostolus dicit: “Invenimur autem et falsi testes Dei, quoniam testimonium diximus adversum Deum, quod suscitaverit Christum, quem non suscitavit, si mortui non resurgunt: nam si mortui non resurgunt, neque Christus resurrexit.” Sicut ergo omnes qui Christum Dominum resuscitatum a Patre prædicant, falsi testes Dei invenirentur, si mortui non resurgerent ; sic etiam iste qui admirabile et valde terribile opus Dei Deo aufert ut homini tribuat, falsus est sine dubio testis Dei.

     II. Plerosque autem vidimus et audivimus tanta dementia obrutos, tanta stultitia alienatos, ut credant et dicant quamdam esse regionem, quæ dicatur Magonia, ex qua naves veniant in nubibus, in quibus fruges, quæ grandinibus decidunt, et tempestatibus pereunt, vehantur in eamdem regionem, ipsis videlicet nautis æreis dantibus pretia Tempestariis, et accipientibus frumenta vel cæteras fruges. Ex his item tam profunda stultitia excæcatis, ut hæc posse fieri credant, vidimus plures in quodam conventu hominum exhibere vinctos quatuor homines, tres viros et unam feminam, quasi qui de ipsis navibus ceciderint: quos scilicet per aliquot dies in vinculis detentos, tandem collecto conventu hominum exhibuerunt, ut dixi, in nostra præsentia, tanquam lapidandos. Sed tamen vincente veritate, post multam ratiocinationem, ipsi qui eos exhibuerant, secundum propheticum illud confusi sunt, sicut confunditur fur quando deprehenditur.

(...) VII. Si igitur omnipotens Deus per fortitudinem brachii sui flagallat inimicos justorum novis aquis et grandinibus et pluviis, cujus manum effugere impossibile est, omnino ignorantiam Dei habent qui hæc homines facere posse credunt. Nam si homines grandinem immittere possent, utique et pluvias possent. Nemo enim grandinem sine pluvia unquam vidit. Possent quoque de inimicis suis se vindicare, non solum ablatione frugum, sed et vitæ ademptione. Quando enim contingit inimicos Tempestariorum esse in itinere aut in agris, ut eos occiderent, possent multiplicatam grandinem super eos in unam congeriem fundere, et obruere illos. Nam et hoc quidam dicunt, nosse se tales Tempestarios, qui dispersam grandinem, et late per regionem decidentem, faciant unum in locum fluminis aut silvæ infructuosæ, aut super unam, ut aiunt, cupam, sub qua ipse lateat, defluere. Frequenter certe audivimus a multis dici quod talia nossent certe in locis facta; sed necdum audivimus ut aliquis se hæc vidisse testaretur.  Dictum est mibi aliquando de aliquo, quod se hæc vidisse deceret. Sed ego multa sollicitudine egi ut viderem illum, sicuti et feci. Cum autem loquerer cum illo, et tentaret dicere se ita vidisse, ego multis precibus et adjurationibus cum divinis etiam comminationibus obstrinxi illum rogitans, ut non diceret illud nisi quod verum esset. Tunc ille affirmabat quidem verum esse quod dicebat, nominans hominem, tempus et locum; sed tamen confessus est se eodem tempore præsentem non fuisse. Item in libro Ecclesiastici, qui prænotatur Jesu filii Sirach, scriptum est: “Sunt spiritus qui ad vindictam creati sunt, et in furore suo confirmaverunt tormenta sua, et in tempore consummationis effundent virtutem, et  furorem ejus, qui fecit illos, confundent. Ignis, grando, fames et mors, omnia haec ad vindictam creata sunt. Bestiarum dentes, et scorpii, et serpentes, et romphaea vindicans in exterminium impiis” (Eccli. XXXIX, 33 seqq.). Si igitur grando creata est, sicut et cætera quæ hic dicuntur, a Deo utique creata est, non ab homine. Item in prædicto libro scriptum legimus: “Vide arcum, et benedic qui fecit illum. Valde speciosus est in splendore suo. Gyravit caelum in circuitu gloriae suae, manus Excelsi aperuerunt illum. Imperio suo acceleravit nivem, et accelerat coruscationes emittere judicii sui. Propterea aperti sunt thesauri, et evolaverunt nebulae, sicut aves. In magnitudine sua posuit nubes, et confracti sunt  grandinis lapides. In conspectu ejus commovebuntur montes, et in voluntate ejus aspirabit notus. Vox tonitrui ejus verberabit terram, tempestas aquilonis, et congregatio spiritus; et sicut avis deponens ad sedendum aspergit nivem; et sicut locusta demergens descensus ejus. Pulchritudinem coloris ejus admirabitur oculus, et super imbrem ejus expavescet cor. Gelu sicut salem effundet super terram; et cum gelaverit, fiet tanquam cacumina tribuli. Frigidus ventus aquilo flabit, et gelabit crystallus ab aqua, super omnem congregationem aquarum requiescet, et sicut lorica induet se aquis. Devorabit montes, et exuret desertum, et exstinguet viride, sicut ignem. Medicina omnium in festinatione nebulae, et ros obvians ab ardore venienti humilem efficiet eum. In sermone ejus siluit ventus, cogitatione sua placabit abyssum, et plantabit   illum Dominus Jesus” (Eccli. XLIII, 12-25 ).

(...) XIII. Nostris quoque temporibus videmus aliquando, collectis messibus et vindemiis, propter siccitatem agricolas seminare non posse. Quare non obtinetis apud Tempestarios vestros ut mittant auras levatitias, quihus terra irrigetur, et postea seminare possitis? Verum quia id vos nec fecistis, nec facere unquam vidistis et audistis, audite nunc quid ipse Dominus, rerum omnium conditor, rector, gubernator, ordinator et dispensator, servo suo beato Job inter cætera etiam de hujusmodi rebus dicat. Etenim cum diabolus, inventor mali, princeps et caput omnium malorum, accusator fratrum, accusasset beatum Job apud Dominum, dicens quod non recta intentione, id est, soli ei placendi, et solo eo fruendi illi serviret, sed pro terrenarum rerum multiplicatione ac defensione; expetiissetque eum tentandum, quatenus tentando ita verum esse ostenderet; improbus, superbus et stultissimus, quasi mentem viri Dei melius nosset quam conditor ejus; Dominus quoque justus et misericors, justus ad confundendum diabolum, misericors ad exaltandum fidelem famulum suum, concessit illi potestatem, primum quidem in rebus omnibus, deinde vero in filiis, post etiam in salute corporis, ac deinceps in suasione conjugis, postremo autem in exprobratione et multifaria despectione famulorum. Sed diabolus victus et confusus recessit; servus Domini victor et triumphans excrevit. Volens igitur pius Dominus secundum quod Apostolus dicit de se ipso, ne magnitudo eum revelationum extolleret, ita et illum, ne magnitudo victoriæ elatum redderet, humiliare, non ablatione rerum quas perdiderat, non percussione corporis, per quam jam sicut aurum in camino examinatus erat, non comparatione alicujus magni viri, quia similis ei super terram nullus erat, quippe qui inter homines Orientales magnus esset, cœpit tamen eum humiliare vehementer, sublimiter ostendendo illi immensitatem potentiæ suæ, ut fidelis famulus cognoscendo inæstimabilis atque incircumscripti conditoris ineffabilia magnalia, semetipsum despiceret, et despiciendo inclinaret, sicuti et factum est. Nam hoc in verbis ejus apparet, quibus ait: “Idcirco ipse me reprehendo, et ago pœnitentiam in favilla et cinere” (Job XLII, 6 ). Quod alia translatio apertius declarat, dicens: “Despexi memetipsum, et distabui, et aestimavi me terram et cinerem.” In hac ergo humiliatione, cum omnipotens Deus sciscitaretur fidelem famulum, utrum ista aut illa facere posset aut nosset quis fecerit, aut ubi esset quando fiebant, interrogat de talibus utique quæ nemo alius nisi solus omnipotens facere potest, et dicit: “Ubi eras quando ponebam fundamenta terrae?” Et: “Quis posuit mensuras ejus, vel super quo bases illius solida­tae sunt? Quis conclusit ostiis mare?” Et: “Nunquid conjungere valebis micantes stellas, Pleiades, aut gyrum Arcturi poteris dissipare?” Et: “Nunquid nosti ordinem caeli?” Et: “Nunquid mittes fulgura, et ibunt?” Et multa hujusmodi. Inter hæc, inquam, tanta ac talia, inquirit etiam ab eo dicens: “Nunquid ingressus es thesauros nivis, aut thesauros grandinis aspexisti, quae praeparavi in tempus hostis, in diem pugnae et belli? Per quam viam spargitur lux, dividitur aestus super terram? Quis dedit vehementissimo imbri cursum, et viam sonantis tonitrui? Ut plueret super terram absque homine in deserto, ubi nullus mortalium commoratur? Ut impleret inviam et desolatam, et produceret herbas virentes? Quis est pluviae pater? Vel quis genuit stillas roris ? De cujus utero egressa est glacies? Et gelu de caelo quis genuit? In similitudinem lapidis aquae durantur, et superficies abyssi constringitur” ( Job XXXVIII, 4 seq.).

(...) XV. Hæc stultitia est portio non minima infidelitatis; et in tantum malum istud jam adolevit, ut in plerisque locis sint homines miserrimi, qui dicant se non equidem nosse immittere tempestates, sed nosse tamen defendere a tempestate habitatores loci. His habent statutum quantum de frugibus suis donent, et appellant hoc canonicum. Multi vero sunt qui sponte sacerdotibus decimam nunquam donant, viduis et orphanis cæterisque indigentibus eleemosynas non tribuunt, quæ illis frequenter prædicantur, crebo leguntur, subinde ad hæc exhortantur, et non acquiescunt.  Canonicum autem quem dicunt, suis defensoribus (a quibus se defendi credunt a tempestate) nullo prædicante, nullo admonente, vel exhortante, sponte persolvunt, diabolo inliciente. Denique in talibus ex parte magnam spem habent vitæ suæ, quasi per illos vivant. Hoc non est portio, sed fere plenitudo infidelitatis, et si diligenter consideramus, absque ambiguo pronuntiabimus id plenitudinem esse infidelitatis. Tres namque virtutes sunt, secundum Scripturas divinas, in quibus totus comprehenditur cultus, per quas colitur Deus, id est, fides, spes, charitas. Quicunque igitur fidem et spem suam partitus fuerit, ut ex parte credat in Deum, ex parte credat hominum esse quæ Dei sunt, et ex parte speret in Deo, ex parte autem speret in homine, hujus profecto fidem et spem divisam non accipit Deus; ac per hoc inter fideles censeri non potest; et quem partita fides et spes a numero fidelium secernit, vorago procul dubio infidelitatis absorbet; meritoque talis maledictum illud incurrit prophetæ dicentis: “Maledictus homo qui spem suam ponit in homine.” Neque vero blandiatur sibi dicens: Magis spero in Deo quam in homine: quia spes per partes dividi non potest. Aut enim tota erit, et tuta; aut intuta erit, et nulla.

     XVI. Ante hos paucos annos disseminata est quædam stultitia, cum esset mortatitas boum, ut dicerent Grimaldum ducem Beneventorum transmisisse homines cum pulveribus, quos spargerent per campos, et montes, prata, et fontes, eo quod esset inimicus Christianissimo imperatori Carolo, et de ipso sparso pulvere mori boves: propter quam causam multos comprehensos audivimus et vidimus, et aliquos occisos, plerosque autem affixos babulis in flumen projectos, atque necatos. Et, quod mirum valde est, comprehensi, ipsi adversum se dicebant testimonium, habere se talem pulverem, et spargere. Ita namque diabolus, occulto et justo Dei judicio, accepta in illos potestate, tantum eis succedere valebat, ut ipsi sibi essent testes fallaces ad mortem; et neque disciplina, neque tortura, neque ipsa mors deterrebat illos, ut adversum semetipsos falsum dicere non auderent. Hoc ita ab omnibus credebatur, ut pene pauci essent quibus absurdissimum videretur. Nec rationabiliter pensabant unde fieri posset talis pulvis, de quo soli boves morerentur, non cætera animalia: aut quomodo portari posset per tam latissimas regiones, quas superspargere pulveribus homines non possunt, nec si Beneventani viri et feminæ, senes et juvenes, cum ternis carris pulvere carricatis egressi de regione fuissent. Tanta jam stultitia oppressit miserum mundum, ut nunc sic absurde res credantur a Christianis, quales nunquam entea ad credendum poterat quisquam suadere paganis creatorem omnium ignorantibus. Hanc itaque rem propterea ad medium deduximus, quia huic unde loquimur similis est, et vel exemplum poterat tribuere de inani seductione et vera sensus diminutione.

HINCMAR AARTSBISSCHOP VAN REIMS, De divortio Lotharii regis et Tetbergae reginae, ed. MIGNE (J. P.), PL 125, Parijs, 1852, kol. 716-719.

     INTERROGATIO XV.

De hoc quod interrogatum est, si hoc verum esse possit, quod plures homines dicunt, quia sunt feminae quae maleficio suo inter virum et uxorem odium irreconciliabile possint mittere, et inenarrabilem amorem iterum inter virum et feminam serere: et de caeteris quae hinc ad qaestionem voluerunt quaerentes deducere.

     RESPONSIO.

Relegant historiam libri Regum post peccatum David in Bethsabee uxorem Uriae, qualiter suggestione diaboli filius ipsius David Amnon adamavit sororem suam Thamar, et consilio Jonadab figuram tenintis diaboli per Evam consilio peccandi occidentis Adam, concubuit cum eadem sorore sua. Quam tantum ante concubitum dilexit, ut deperiret in eam valde, et aegrotaret propter amorem ejus; post concubitum autem, exosam eam habuit odio magno nimis, ut majus esset odium quo oderat eam, amore quo ante dilexerat: quae diabolica operatio per fratricidium ad alia etiam mala, quae ibidem lectores inveniunt, decurrit (II Reg. XIII). Et beatus Ambrosius, psalmi centesimi decimi octavi versum (92) exponens: “Nisi quod lex tua meditatio mea est, tunc forte periissem in humilitate mea,” loquens de Joseph perferente immissiones per angelos malos, dicit ad locum: “Fertur, inquiens, prophetae cuidam, et plerique fuerunt quod Isaiae in carcere posito, cum mole imminentis urgeretur exitii, dixisse diabolum : Dic quia non a Domino locutus es quae dixisti, et omnium in te mentes affectusque mutabo.”

     Sed et in parochia cujusdam nostrum quod narramus acciderat: quoniam quidam nobilis genere juvenis non ignobilem natione feminam adamavit, quam a parentibus puellae legaliter expetens, apud patrem petitio ejus praevaluit, sed puellae mater eamdem petitionem omnimodis refutavit: pater vero, quod raro solet contingere, in juvenis precibus annuendo praevaluit, qui post desponsationem, et dotis titulum, ac nuptiarum celebritatem, puellam secreta cubiculi introducens, nullo modo cum ea concumbere ex more praevaluit, et cum irremediabili odio taediosam vitam per biennium ducerent, ad episcopum, quia aliud jam inde consilium inveniri non poterat, hinc necessitate cogente concursum est, cum verbis suasoriis, peccatoriis ac minatoriis, quia nisi permitteret dissolvi conjugium, ipsi porrigeret gladium, quo fieret, si aliter dissolvi non poterat, homicidium. Isdem autem episcopus, inter alia plura jam de talibus Satana faciente saepe cribratus, et ad memoriam reducens quod dicit Dominus per prophetam: “Filii hominis, perfode parietem, et vide abominationes quas faciunt isti hic. Et cum perfodisem parietem, apparuit foramen” (Ezech. VIII), et reliqua quae ibi leguntur, de placito ad placitum, de quaestione ad diffinitionem per frequentes tracta talia invitavit, usque dum operationes diabolicae Dei gratia dissolutae sunt, et concubitus in anteriore concubina cum delectatione passibilis, et cum legaliter sortita impossibilis, post poenitentiam et medicinam ecclesiasticam, juveni est cum uxore possibilis redditus, et, fugato odio diabolico, conjugalis amor inter conjuges integratus, nunc usque cum debito amore perseverat, atque ccnjugati sobole numerosa congaudent.

     Turpe est fabulas nobis notas refferre, et longum est sacrilegia computare, quae ex hujusmodi de ossibus mortuorum, atque cineribus carbonibusque exstinctus, et de capillis atque pilis locorum genitalium virorum ac feminarum, cum filulis colorum multiplicium, et herbis variis, ac cocleolis et serpentium particulis composita, cum carminibus incantata deprehentes comperimus, quibus homines liberati, et benedictione ecclesiastica medicati, gratia conjugali et debito naturali perfuncti sunt. Quidam etiam vestibus carminatis induebantur, vel cooperiebantur, alii potu, alii autem cibo a sortiariis dementati, alii vero tantum carminibus a strigis fascinati et quasi enerves effecti reperti sunt: quidam autem a lamiis sive genicialibus feminis debiliati, quaedam etiam feminae a Dusiis in specie virorum, quorum amore ardebant, concubitum pertulisse inventae sunt; quos et quas divina potentia, compressis et abjectis phantasmatibus diabolicis, per exorcismos et antidota catholica restituit sanitati.

     Sunt et alia quae nos dirimere ac judicare necessitas compulit, quae propter nefariam turpitudinem dicere nolumus: et sunt hujusmodi scelerata atque facinorosa, quae ut ad notitiam malignorum, qui forte ea ignorant, pervenire non valeant, hic scibere supersedimus. Sunt praeterea et tam immania diabolicae operationis portenta per magicam artem facta, quae ad nos pervenerunt, ut credendi modum excedant. Sed non est mirum si in istis temporibus ultimis talia Antichisti adventum praecurrentia veniunt, qualia Dominus et apostoli ejus ventura descripserant, de quibus et Paulus dicit: “Nam mysterium jam operatur iniquitatis secundum operationem Satanae in omni potestate, et signis, et prodigiis mendacii” (II Thess. II, 7) ; et item: “Spiritus autem manifeste dicit, quia in novissimis temporibus recedent quidam a fide, attendentes spiritus falaces, doctrinas” (I Tim. IV, 1). Haec autem vanitas magicarum artium ex traditione angelorum malorum in toto terrarum orbe, auctore Zoroastre rege Bactrianorum, quem Ninus rex Assyriorum praelio interfecit, et propagatore Democrito, plurimis saeculis valuit. Sed apud Assyrios exculta per multos diabolicos viros fuit, quorum intantum prodiere maleficiorum artes, ut etiam, sicut supra diximus, Moysi simillimis signis resisterent, vertentes virgas in dracones, aquam in sanguinem (Exod. VII). Et eorumdem maleficiorum una impietas, ut diversitate artium, ita et diversitate nominum constat, sicut et pagani doctores, et etiam Christiani referunt. Unde plura omittentes, quaedam commemoramus. Magi sunt, qui vulgo malefici ob facinorum magnitudinem nuncupantur. Hi et elementa concutiunt, turbant mentes hominum, ac sine ullo veneni haustu, violentia tantum carminis interimunt. Necromantii sunt, quorum praecantationibus videntur resuscitati mortui divinare, et ad interogata respondere. Hydromantii sunt, qui in aquae inspectione umbras daemonum evocant, et imagines vel ludificationes eorum ibi videre, et ab eis aliqua audire se perhibent. Incantatores, qui artem verbis peragunt. Arioli, qui circa aras idolorum nefarias preces emittunt, et funesta sacrificia offerunt, hisque celebritatibus daemonum responsa accipiunt. Aruspices, qui horas in agendis negotiis et operibus custodiunt, qui exta pecudum et fibras atque spatulas, vel caetera quaeque inspiciunt et ex eis futura praedicunt. Augures sunt, qui volatus avium et voces attendunt, quorum unum genus ad oculos, id est volatus avium, alterum ad aures, id est vox avium pertinet. Sunt et pythonissae, quae et ventriloquae; sunt et astrologi, eo quod in astris augurentur. Sunt et qui dies natalium considerant, et qui siderum cursum in nascentibus observant, qui vulgo mathematici vocantur. Sunt et horoscopi, qui horas nativitatis speculantur dissimili et diverso fato. Sunt et sortilegi, qui sub nomine fictae religionis, per quasdam quas sanctorum sortes vocant, divinationis scientiam profidentur, aut quarumcunque scripturarum inspectione futura promittunt. Sunt et qui de saltu membrorum, dum eis aut oculi aut cujuscunque membri pars salierit, aliquid sibi exinde prosperum aut triste significari praedicunt. Sunt et praestigiatores, qui alio nomine obstrigilii vocantur, quod praestigiatores, qui alio nomine obstrigilii vocantur, quod praestringant vel obstringant humanorum aciem oculorum, sicut isti qui de denariis quasijocari dicuntur, quod omnino diabolicum est: et sicut legimus, primum diabolus hoc per Mercurium prodidit, unde et Mercurius inventor illius dicitur, quod diabolicum opus nemo Christianus sine peccato ante se agere permittit, vel si ei potestas in illo est qui talia agit, sine vindicta dimittit. Ad haec omnia pertinent et ligaturae exsecrabilium remediorum, quae ars medicorum condemnat, sive in praecantationibus, sive in characteribus, vel in quibuscunque rebus suspendendis atque ligandis, vel quibuscunque mensuris mensurandis: et quas superventas feminae in suis lanifaciis vel textilibus operibus nominant; in quibus omnibus ars daemonum est, ex quadam pestifera societate hominum et angelorum malorum exorta. Unde cuncta vitanda sunt ab omni Christiano, et omni penitus exsecratione repudianda atque damnanda. Sunt etiam et qui dicant, quando in venationem pergunt, quod obvium sibi non debeant habere clericum. Sunt et qui faciunt canes ad truncum latrare sicut ad bestiam. Sunt et qui observant dies in motione itineris, et in inchoatione aedificandae domus; quod pro tam magno peccato Paulus duxit apostolus, ut diceret: “Dies observatis, et annos, et menses: timeo ne sine causa laboraverim in vobis” (Gal. IV, 10) ; et Dominus in Evangelio dicit: “Similiter sicut factum est in diebus Lot, edebant et bibebant, emebant et vendebant, plantabant et aedificabant” (Luc. XVII, 28). Et praetermisso illo maximo et infando Sodomorum scelere, sola ea quae levia vel nulla putare poterant delicta commemorat, ut intelligas allicita quali poena feriantur, si licita, et ea sine quibus haec vita non ducitur, immoderatius acta, igne vel sulphure puniuntur.

RATHERIUS EPISC. VERON., Praeloquiorum Libri sex- Lib. I, ed. MIGNE (J. P.), PL 136, Parijs, 1853, kol. 152-158.

Tit. IV - De medicis.

...  7. Discretionem quoque inter lucem et tenebras, inter veritatem et falsitatem, inter opera diaboli et benignitatem Dei non modicam esse sentiens, quid ad medicinam, quid pertineat cogita ad maleficorum fallaciam. Pigmentis enim, herbis, diversisque creaturae speciebus ea in nomine ejus exsequi, quae peritissimorum ab eo inspirata invenit solertia, ad medicos; auguriis, praecantationibus, vel aliis sacrilegarum observationum superstitionibus uti pertinet ad mathematicos, vel Marsos. Mathematicorum genus est in Africa, cui non nocent serpentes; et quando volunt filios suos probare, utrum sui sint, an non, mittunt illos inter serpentes, et si sunt extranei generis, illos devorant serpentes. Aliter Psylli in Africa, Marsi fuerunt in Italia incantatores serpentium, qui eos aut interficiebant, aut nocere non sinebant. Carbunculi enim, vel malae pustulae, quem malum vulgo dicunt “malampnum” remedium est, ut dicunt, si herba, quae specialiter franciloquo dicitur radix sermone, optime trita, atque extorta, eidem superponatur, usque ad eadem qua posita fuerat horam super vulnus mansura, observato scilicet ut simul succus radicis eidem in haustum aegro tribuatur, ne scilicet virus ad cor redeat introrsus, incessanterque usque ad horam qua posita est, paulatim, ne forsitan fastidium generet, in esum quantum potest, sumatur. Quiddam vero infandum, hic nec commemorandum, in schedula instar coronae conscriptum, et vulneri superpositum, licet idem videatur praestare, nullum confert remedium, quia est maleficium, sed animae lethale nimium affert periculum. Sed quid, quod talia veram persaepe videntur corporis sanitatem afferre? Ego, imo ipsa ratio econtra. Quid quod diabolus, cum nunquam in veritate Domino steterit teste, saepe videtur vera dicere? Nunquid nam ob hoc verbum cassabitur Veritatis dicentis: “Ille homicida erat ab initio, et in veritate non stetit unquam, quia non est veritas in eo?” (Johan. VIII, 44)

...         10. Habes hic tanti auctoritate doctoris, et multa posse daemones per angelicam illam suam naturam, quae etiam non possunt per prohibitionem divinam; nil vero posse, nisi data desuper potestate, vel ad fallendos fallaces, sicut Aegyptios, quorum similes sunt, qui fallicias diaboli aut venerantur tanquam divinas, aut desiderant tanquam proficuas, cum multum etiam illis sunt detestabiliores, qui eas exercent, imo per quos exercentur, tanquam virtutes; vel ad admonendos vel ad probandos fideles: admonendos, ne similia facere cupientes, eorum efficiantur similes; probandos vero, ut his eriditi, exercitati, atque manifestati monstrent, quantum diabolo erecti, Deo vero sint subjecti. Quis enim eorum, qui hodie in talibus usque ad perditionem animae intantum decipiuntur, ut etiam eis, quas ait Gen. Herodiam illam Baptistae Christi interfectricem quasi reginam, imo deam proponant, asserentes tertiam totius mundi illi partem traditam, quasi haec merces fuerit prophetae occisi; cum potius sint daemones talibus praestigiis infelices mulierculas, hisque vituperabiliores viros, quia perditissimos, decipientes: quis, inquam, talium videns tanta miraculorum potentia (et hoc per daemones) flagellari aliquem, sicut Job illum admirabilem, hortaretur dicere, imo crederet juste dici: “Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est” (Job I, 21); quin potius non solum malignis angelis, sed etiam quibusdam miserrimis hominibus illud ascribens, quemlibet immissorem aut propulsorem, ut dicitur, tempestatum evocari, donisque, ut hoc mederi dignaretur, placari; ut videlicet Mercurius socios Ulyssis tactu quondam caducei. Ne dicam enim de tanto tantae gloriae, ut beati Job fuit, damno, hoc non facerent de vilissima recula, hoc est, vel cultello vel corrigia; id saepe vidimus fieri ab his, quibus in corde illud nostri istius jam saepe fati non sonuit Augustini: “Gaudes quia res tuas invenisti, non es tristis quia tu perdisti; multo magis periret tunica tua, quam anima tua.” Et illud Psalmistae: “Confundantur omnes facientes vana” (Psal. XXIV, 3); Apostoli etiam de culpa scilicet valde minori: “Dies,” inquit, “observatis et menses et annos, timeo ne sine causa laboraverim in vobis” (Gal. IV, 10). Et illud de Regum lib. IV: “Nunquid non est Deus in Israel, ut eatis ad consulendum Belsebutb Deum Acharon?” Quamobrem haec dicit Dominus Ochoziae regi: “De lectulo super quem ascendisti non descendes sed morte morieris” (IV Reg. I, 16).