In de tweede oorkonde, uitgevaardigd op dezelfde dag, door dezelfde bisschop en aan hetzelfde St.-Amatuskapittel, worden wellicht dezelfde hospitalen vermeld: in loco qui dicitur Vinea, VII hospites liberos et in castro iuxta ecclesiam sancti Amati I mansum feodo cantoris eiusdem ecclesie.[404] Vermoedelijk werden de zes hospitalen die hierboven in Duacu juxta Vineam werden geplaatst, en het ene hospitaal in burgo samengeteld tot de zeven hospitalen die dan in Vinea lagen, waarbij het territorium dat deze naam besloeg werd uitgebreid.

In 1176 tenslotte gebruikte een oorkonde van Filips van de Elzas aan de abdij van Marchiennes de term castrum om de nederzetting aan te duiden: de familia van de St.-Rictrude- en St.-Eusebia-kerk werd vrijgesteld van tol (a theloneo liberam).[405]

Gent *

De geschiedenis van Gent is reeds uitvoerig beschreven onder de term burgus. Het veelvuldige gebruik van de termen castrum en castellum aangaande Gent vereist echter dat we daarop in dit hoofdstuk uitgebreid op terugkomen.

Een eerste oorkonde van Arnulf I van Vlaanderen aan de St.-Pietersabdij stamt uit 941. Daaruit blijkt dat er te Gent meerdere kernen geweest zijn die met de term castrum zijn aangeduid: de formulering luidt immers in castro Gandavo quod Blandinium vocavit.[406] Het is duidelijk dat de St.-Pietersabdij, waarover het hier gaat, onmogelijk in het Gentse castrum rondom de grafelijke burcht gelegen kan hebben. Ofwel werd hier dus gewoon verwezen naar het versterkte karakter van de abdij (het Sint-Pietersdorp dat rondom de abdij lag had geen omwalling), ofwel was deze oorkonde een uiting van de ‘primordialiteitsstrijd’ tussen de beide Gentse abdijen, die alletwee beweerden als eersten door St.-Amandus zelf gesticht te zijn.

Een oorkonde die in elk geval in deze primordialiteitsstrijd past is de vervalste bulle van Eugenius I, vervaardigd in de late 11^de eeuw maar gedateerd op 655, waarin de St.-Baafsabdij wordt gesitueerd in castro famoso nomine Gandavum.[407]

Na deze reeks oorkonden die uit de omgeving van de beide abdijen stammen, vinden we een aantal grafelijke oorkonden. Terwijl castrum in de voorgaande oorkonden wellicht om propagandistische redenen werd gebruikt, gaat het hier om een meer normaal gebruik.

Een charter van Karel de Goede uit 1120 vermeldt een stuk grond ultra Wilflit sitam in castellaria Gandensi, dat onterecht was afgenomen van een zekere Everwackero Gandensi oppidano.[408] Welke waterloop met deze Wilflit bedoeld werd, heb ik niet kunnen ontdekken, maar wellicht werd met de castellaria een beperkt gebied in de omgeving van het Gravensteen bedoeld.

Een oorkonde van Diederik van de Elzas uit 1130 aan de St.-Baafsabdij werd actum publice in castro Gandavo.[409] Hiermee werd wellicht het Gravensteen bedoeld, of de kleine, ommuurde nederzetting die errond lag.

Een charter van bisschop Anselmus van Doornik uit 1148 biedt meer zekerheid: de bisschop zegent een capella leprosorum, gelegen ultra Leiam in alodio sancti Bavonis, en dit ten gebruike van tam cleri quam populi Gandensis castri.[410] De aanduiding ultra Leiam duidt zonder twijfel op de wijk Overleie, waar Verhulst een portus vermoedt, gelegen tussen de Leie en de Oude Houtlei, en waar kort voor 1105 de St.-Michielskerk was gesticht.[411] Reeds in 966 schonk Lotharius een aantal mansioniles, gesitueerd ultra Legiam de portu Gandavo aan de St.-Baafsabdij.[412]

In 1177 vinden we de keure van Filips van de Elzas waarin wordt gesproken over het opus castri.[413] Hiervoor verwijzen we naar het overzicht dat werd gegeven bij de bespreking van de gelijkaardige keure voor Brugge uit hetzelfde jaar.

In 1199 spreekt een charter van Boudewijn IX over het castrum comitis, waarmee wellicht het geheel van het Gravensteen met het plein daarvoor bedoeld werd.[414]

Een oorkonde van 1201 van Boudewijn IX aan de grafelijke kapel noemt deze capella mea quae est in castro Gandensi.[415] Het gaat hier om de St.-Veerlekerk, die gelegen was op het plein vóór het gravensteen. Hier vinden we dus de bevestiging dat dit plein tot het castrum van de graaf behoorde.

Luxemburg

Het kasteel van Luxemburg werd in 963 gebouwd door graaf Siegfried, nabij een reeds bestaande handelsnederzetting in de buurt van de oude villa Weimerskirch. Bij deze villa hoorde reeds een vluchtburcht, gebouwd ter beveiliging tegen de invallen van de Magyaren, vermoedelijk rond 926.[416]

In 963 vinden we inderdaad een oorkonde waarmee Siegfried, comes de nobili genere natus, een eigendom ruilde voor een stuk grond van de St.-Maximinusabdij van Trier waarop het castellum gebouwd zou worden.[417] Dit stuk grond was gelegen op een smalle heuveltop, de Bock genoemd, die zo klein was dat voorburcht en de castrale kerk op het plateau onder de rots gebouwd moest worden.[418]

Kort na de bouw van het kasteel richtte Siegfried ook een bevolkingsnederzetting op aan de voet van zijn burcht. De bevolking van de oude villa werd dus naar de nieuwe burcht toegetrokken; de oude nederzetting verloor daarbij alle belang en verviel tot een landelijk gehucht. De oprichting van deze nederzetting is kort voor 987 te situeren: in dat jaar zegende aartsbisschop Agibertus van Trier de kerk in: dedicata est ecclesia in castro Lucilenburco.[419] De term castrum wijst hier dus op de bevolkingsnederzetting, die voorzien was van een stevige aarden omwalling.[420]

Twee opeenvolgende oorkonden aan de OLV.-abdij van Luxemburg uit 1123, de ene van de graaf en de andere een bevestiging van deze oorkonde door de aartsbisschop van Trier, situeren de abdij secus predictum castrum.[421] Het gaat daarbij duidelijk om de versterkte nederzetting. Een charter vanwege Hendrik I, graaf van Namen en Luxemburg, aan de abdij gebruikt de term castrum in dezelfde betekenis, en geeft aan dat het om een juridisch grondgebied gaat onder jurisdictie van de graaf.[422]

Namen

Naast enkele vermeldingen als vicus en portus in de 9^de-10^de eeuw worden er te Namen een castellum en een castrum genoemd.[423]

De oudste vermelding van een castrum stamt uit een vervalsing die beweert in 932 te zijn opgesteld maar in feite uit het begin van de 12^de eeuw moet stammen. Het gaat om een diploma van Hendrik I de Vogelaar, koning van Duitsland, aan de abdij van Brogne, waarin de graaf van Namen wordt verzocht de abdij te patroneren, quia locus ille consistit in vicinia castri Namucensis.[424]

Daarna zijn er twee oorkonden van Hendrik I de Blinde van Namen waarin een castellum ter sprake komt. Bij de opsomming van goederen van het St.-Aubinkapittel te Namen in 1159 komen we te weten dat de schepenen van Namen ook de justitie uitoefenen super allodium infra tamen parrochiam castelli excubie quam appellant guete.[425] Gysseling vermeldt geen plaats die ‘guete’ heet, maar vermoedelijk gaat het hier om een uitkijkplaats (‘guetter’ is Frans voor ‘uitkijken, bespieden’) wat ook meteen strookt met het woord excubie, wat ‘in de open lucht’ betekent.

In 1184 vaardigde Hendrik de Blinde een charter uit voor de abdij van Villers. Onder de getuigen vinden we een Robertus prepositus ecclesie sancti Petri de castello, capellanus comitis.[426]

In de narratio van een charter van Boudewijn V van Henegouwen (Boudewijn VIII van Vlaanderen) legt deze er de nadruk op hoe hij via zijn oom, Hendrik de Blinde, iure hereditario graaf van Namen is geworden, en dat hij door Hendrik VI van Duitsland tot markgraaf was benoemd van het castrum Namucensis.[427] In deze oorkonde, opgesteld door de kroniekschrijver en kanselier Gillebert van Bergen, wordt castrum dus gebruikt als een pars pro toto, waarbij het graafschap Namen wordt bedoeld.

Een oorkonde uit 1195 aan de Hospitaalridders vertelt op min of meer dezelfde uitgebreide manier de aanspraken van Boudewijn op Namen.[428] Deze uitgebreide beschrijvingen zijn typisch voor de stijl van Gillebert van Bergen. Het zou interessant zijn na te gaan hoe deze kanselier de termen castrum en castellum in zijn kroniek van Henegouwen gebruikt.[429]

St.-Omaars *

We hebben Sint-Omaars reeds in de twee voorafgaande hoofdstukken behandeld: de term burgus werd frequent gebruikt om de nederzetting aan te duiden. Ook de term urbs komt regelmatig voor in oorkonden, evenals civitas. Verder worden nog oppidum en suburbium gebruikt.[430]

In 1085 wordt een castellatura sancti Audomari vermeld, naast de kasselrijen Veurne, Cassel en Kortrijk: het St.-Pieterskapittel van Veurne bezit twee delen van de tienden van de kasselrijen van St.-Omaars, Cassel en Kortrijk.[431]

In 1114 werd een charter van Boudewijn VII voor de abdij van Watten opgesteld in castrum Sancti Audomari. In dezelfde oorkonde tekent ook een burggraaf van St.‑Omaars.[432] Dit zijn de enige vermeldingen van een castrum in St.-Omaars.

In 1122 schonk Lambert van Cassel, ten overstaan van Karel de Goede, aan de St.-Martinusabdij van Okselare een stuk grond quam hereditarie in alodium possidebat in castellania Sancti Audomari apud villam Hasbruc.[433] Met castellania wordt hier blijkbaar een erg uitgebreid gebied bedoeld.

Een stadscharter voor St.-Omaars werd in 1127 uitgevaardigd door graaf Willem van Vlaanderen. Daarin worden de statuten vastgelegd van de wachters die het castellum bewaken. Een jaar later bevestigde Diederik van de Elzas deze bepaling in een nieuwe keure. De formule werd ook bevestigd in 1164 door Filips van de Elzas, en in 1198 tenslotte door Boudewijn IX.[434]

Bij het huwelijk van Filips van de Elzas met Elisabeth van Vermandois in 1159 schonk de graaf haar als dotatie het castellum Sancti Audomari, naast de kastelen van Kortrijk, Harelbeke en Horst.[435]

Een oorkonde van Filips van de Elzas uit 1175 lost een geschil op tussen de beide kerken (St.-Omaarskerk en St.-Bertijnsabdij) enerzijds en de burgers van St.-Omaars anderzijds aangaande de gemeenschapsgronden (de communi pastura): de weide werd verdeeld door de seniores en de parium ipsius castelli.[436] Dit charter werd in 1194 bevestigd door Filips II August.[437]

*

*            *

Zoals bij het begin van dit kapittel gezegd, zal ik na deze beschouwing van nederzettingen waar de oorkonden uit de Thesaurus Diplomaticus zowel een castrum als een castellum attesteren, dieper ingaan op die gevallen waar enkel met de term castrum wordt gebruikt, maar blijkbaar ook een castellum heeft gestaan (dit kan worden geverifieerd aan de hand van andere bronnen, literaire zowel als archeologische).

Borgloon

Vanaf het 2^de kwart van de 11^de eeuw was Borgloon de hoofdstad van het graafschap Loon. In 1179 werd de stad echter ingenomen en verwoest door bisschop Radulf van Luik. De graven van Loon verhuisden naar het kasteel van Kuringen nabij Hasselt, waarbij Borgloon slechts een zuiver defensieve functie behield na heropbouw van het kasteel. De nederzetting verviel, ten nadele van Hasselt.[438]

We hebben slechts één oorkonde gevonden waarin Borgloon wordt gekoppeld aan een nederzettingsterm. In 1171 deden gravin Agnetha en haar zoon Gerard een vrome schenking aan het kapittel van Borgloon. De oorkonde vermeldt facta est hec donatio in ipso castro de Berlos.[439] De castrale kerk, gewijd aan St.-Odulf, was gelegen in het neerhof van de burcht. Voor de poort van het kasteel was een markt aangelegd, en daaromheen groeide een bevolkingsnederzetting.[440]

Ieper

Het castrum van Ieper werd vermeld in 1195 in een bulle van Celestinus III aan de St.-Martinusabdij, waarbij de abdij het alleenrecht kreeg op het inrichten van scholen infra castrum Yprense.[441]

Een tweede bulle, door Innocentius III in 1200 opgesteld, situeert de St.‑Martinusabdij, de St.-Pieterskerk en de St.-Johanneskerk infra castrum Yprense. Het is duidelijk dat het om de nederzetting moet gaan.[442]

Geen van de oorkondes vermeldt een castellum te Ieper, maar er zijn wel verschillende burggraven van Ieper die getuigen zijn bij oorkondes van de graven van Vlaanderen en de bisschoppen van Terwaan.[443]

Rijssel

Hoewel Rijssel reeds sinds de late Keizertijd een handelsnederzetting geweest moet zijn, gelegen op de plaats waar haar rivier de Deule onbevaarbaar wordt, komt de eerste geschreven vermelding er pas in 1054, met het beleg van het castellum door de keizer.[444]

Derville meldt ons dat het castrum pas voorkomt in het charter van 1066, maar een oorkonde uit 1058 van Boudewijn V aan de St.-Pietersabdij te Gent vermeldt reeds in het castrum te zijn opgemaakt: actum publice apud castrum Isla nomine.[445] Derville stelde ook dat het pas was gebouwd na 1054, want de keizer had slechts een castellum gevonden. Vermoedelijk was Boudewijn V de oprichter van het castrum. Lang werd aangenomen dat het castrum werd gebouwd op een plaats waar voorheen geen bewoning geweest was, maar recent zijn Merovingische en mogelijk Karolingische sporen gesignaleerd. De centrale site werd echter verwoest door de aanleg van het nieuwe gerechtsgebouw.[446]

In het charter van 1066 voor de St.-Pieterskerk, de castrale kerk, vinden we de vermelding van een suburbium van eiusdem castri id est Islensis. De kerk krijgt bezit over de tiende in het suburbium en in het castrum.[447]

Het castrum wordt ook genoemd in twee oorkonden van Robert II uit 1093, waarin deze een nobilis, Ingelram, die in het castrum Lilleriensis woonde, toestemming gaf een abdij te bouwen te Ham-en-Artois.[448]

In een oorkonde uit 1112 werd de burggraaf aangeduid met Rogerus castri Islensis.[449]

In 1163 vaardigde Filips van de Elzas een oorkonde uit voor de St.-Martinusabdij van Doornik, Actum apud Insulanum castrum.[450]

Vermeldingen van een castellum zijn in de oorkonden van de Thesaurus Diplomaticus niet te vinden. Er zijn echter talloze vermeldingen van een castellanus.[451]

Valenciennes *

Bij de bespreking van de term burgus hebben we reeds gezien dat er te Valenciennes een grafelijke versterking was, waarbij een eerste nederzetting aanleunt (rond de St.‑Gorikskerk), met op enige afstand een novus burgus rond de OLV.-Kerk. De versterking zelf bestaat uit een burcht en een ommuurde nederzetting, waarin de St.‑Jansabdij gelegen was.

Een eerste vermelding van het castrum in de Thesaurus Diplomaticus stamt uit 1058. De mannen van een bepaalde villa moeten manschap doen aan de graaf ad castrum Valentianas vel ubi jusserit.[452] Het is duidelijk dat de graaf het castrum als zijn eigendom beschouwt, en meer zelfs: als een centrum van zijn macht.

In 1145 vaardigde Nicolaas I van Kamerijk een charter uit voor de St.-Jansabdij om het geschil op te lossen tussen de abdij en de oudere St.-Gorikskerk dat we reeds hebben besproken bij het hoofdstuk burgus: de St.-Goriksparochie loopt blijkbaar tam in burgo quam in castro Valencianensi.[453]

In 1166 vinden we een oorkonde van Boudewijn IV van Henegouwen die in het eschatochol vermeld datum apud Valentianas castrum.[454]

Een charter van Boudewijn V situeert een mansus van een zekere Amandus van Prouvy in castro Valencenensi en vlakbij (proximior) de St.-Janskerk.[455]

In 1195 tenslotte vaardigde Hendrik III, abt van de St.-Vaastabdij, een charter uit voor de abdij van Ninove waarbij deze een jaarlijkse schenking krijgt in geld cuiuscumque valoris fuerit de qua in castro Valencenensi publice vendatur vel ematur.[456] Het castrum krijgt hier dus een economische betekenis. Het is dan ook de vraag of de term hier niet in een bredere zin werd gebruikt en op de hele nederzetting Valenciennes , dus inclusief de handelswijken buiten de muren sloeg.

Veurne

We hebben reeds in het hoofdstuk burgus gezien dat te Veurne kort voor 891 een castellum was opgetrokken. In 1105 blijkt er een binaburch met St.-Walburgiskerk en een butanburch met St.-Nikolaaskerk te zijn.

In een oorkonde van Filips van de Elzas uit 1174 aan de St.-Nicolaasabdij worden 25 mensuras grond genoemd die door Everardus Radol van Doornik aan de abdij worden geschonken. Deze grond is gelegen infra castellariam Furnensem et in parrochia de Alveringhem.[457]

Verder zijn er drie oorkonden waarin sprake is over een castellanus Furnensis, en éénmaal vernemen we dat er ook een castellatura bestaan heeft.[458]

De oudste vermelding van een castrum in oorkonden dateert van 1147. In een bulle van Eugenius III worden de bezittingen van de St.-Nicolaasabdij opgesomd. Daarin vinden we ondermeer mensuram terre et paulo plus ad orientem Furnensis castri.[459] De abdij zelf is ook ten oosten van het castrum gelegen.

Een oorkonde van Diederik van de Elzas uit 1156 gaat eveneens over een stuk grond gelegen ten oosten van het castrum, meer bepaald vier bunders ad orientalem partem Furnensis castri iacentes. De graaf schenkt deze grond aan de abdij pro mea meorumque salute.[460]

2.2 Bisschopssteden met castrum/castellum

Atrecht *

Atrecht is één van die gevallen waarbij een bisschopsstad, die normaal civitas wordt genoemd, toch met de termen castrum en castellum wordt aangeduid. Het gaat hierbij meestal niet om wat we in het hoofdstuk over de term civitas de cité-wijk hebben genoemd, die geen omwalling had, maar om het castrum II rond de abdij en het grafelijke steen. Rond de St.-Vaastabdij was tussen 883 en 887 een verdedigingsmuur gebouwd.[461] Het grafelijke castellum lag in deze omwalling, nabij de abdij dus en niet in de civitas. Het geheel bestaat eigenlijk uit een civitas (de citéwijk), met daarnaast een typische castrum-castellumnederzetting.

Atrecht wordt voor het eerst castrum genoemd in 1047, in een oorkonde van Boudewijn V van Vlaanderen aan de St.-Pietersabdij in Gent. Het eschatochol van die oorkonde vermeldt actum publice Aterbatis castro in monasterio sancti Vedasti.[462]

In 1111 komen we een Tamardus castellanus de Atrebato tegen bij de ondertekenaars van een oorkonde van Boudewijn VII van Vlaanderen aan de St.-Vaastabdij.[463] In 1122 tekende een Balduinus castellanus de Atrebato een charter van Karel de Goede.[464]

In een oorkonde uit 1142 eiste aartsbisschop Adalbero van Trier het castrum van Atrecht voor zich op: castrum de Arras, quod Treverensis archiepiscopi iuris est et etiam esse debet, per eorum qui tunc possederunt et ab episcopo se tenere dixerunt, ignaviam ab ecclesia Treverensi per inimicos nostros et eiusdem ecclesie fuerat alienatum...[465]

Doornik *

Hendrik I van Frankrijk somt in 1038 in een diploma aan de St.-Pietersabdij een aantal goederen op, waaronder een aantal molens apud castrum Tornacum sitis.[466] Ook een oorkonde uit 1110 van Robert II aan het kapittel noemt vier molens van het castellum Tornacensi.[467] De oorkonde zegt niet expliciet dat de molens ín het castellum zijn gelegen, maar dat ze ertoe behoren (de genitiefvorm wordt gebruikt). Bovendien kunnen we ervan uitgaan dat dezelfde molens werden bedoeld als die uit de oorkonde van 1038, die dus in het castrum gelegen waren.

Kamerijk

In 911 vaardigde Karel III van Frankrijk een oorkonde uit voor de bisschoppen van Kamerijk waarin hij de bisschop toestemming gaf de verdedigingswerken opnieuw in orde te brengen: pro calamitosi temporis angustia eundem castello muniri locum.[468]

De OLV.-kerk werd in een diploma van Otto I uit 958 aan Berengarius van Kamerijk in castello cameracensi gesitueerd.[469]

Luik *

Te Luik wordt éénmaal gesproken over een castellum, terwijl de term castrum op geen enkel moment werd gebruikt. Dit is logisch: de normale term om de nederzetting aan te duiden was civitas.

In een bulle van Eugenius III uit 1148 worden de bezittingen van de abdij van Mont-Cornillon opgesomd, en daarbij hoort een domum extra castellum.[470] Aangezien alle andere bezittingen zich ook buiten het castellum bevinden, kunnen we ervan uitgaan dat extra hier ‘vlak buiten’ betekent, en dat het huis in kwestie eigenlijk tegen het kasteel aanleunde. Met het castellum werd hier vermoedelijk het bisschoppelijke paleis bedoeld.

2.3 Kerkelijke castra

Een aantal castra zijn eigendom van een kerkelijke instelling. Het gaat om ommuurde nederzettingen die eigendom zijn van de abdij waarrond ze zijn gegroeid, of die op de één of andere manier in het bezit van een bisschop zijn gekomen. In sommige gevallen gaat het dan om de Prinsbisdom van Luik, die hier uiteraard de functie van de graven overneemt.

Meestal gaat het hier om castra die geen hoofdplaats zijn van een kasselrij, omdat ze geen eigendom zijn van een wereldlijke vorst. Er is dan ook geen burggraaf, en het castellum, zo er al één is, komt niet of nauwelijks voor in de bronnen.

Crépy

Na de dood van graaf Raoul van Crépy was het castrum eigendom geworden van de graven van Vlaanderen. In 1165 schonken Filips van de Elzas en zijn echtgenote Elisabeth de tolrechten en de volledige justitie aan de prior van de abdij van Crépy.[471]

In 1182 gaven Filips en Elisabeth een charter uit voor de St.-Thomaskerk in Crépy, waarin een hospitaal wordt vermeld, en een moneta currente in castro. Van het hospitaal wordt niet gezegd of het in het castrum gelegen is.[472]

Dinant

Drie oorkonden vernoemen het castrum Dinantensi, dat eigendom was van de prinsbisschop van Luik. Verder wordt voor de nederzetting tweemaal de term vicus en tweemaal portus gebruikt. Eénmaal komt een suburbium voor.[473]

De vroegste vermelding stamt uit 744: een diploma van Childeric III aan zijn hofmeier Carloman vermeldt een monasterium qui [est] in Dionante castro.[474] Het is één van de enige Merovingische oorkonden die de term castrum gebruikt; de Thesaurus Diplomaticus waarschuwt dat het om een ‘document douteux’ gaat.

In een diploma van koning Hendrik IV van Duitsland uit 1070 aan de bisschop van Luik krijgt deze laatste het castrum quod est in Dienant, en de toestemming om er versterkingen te bouwen of te herstellen: construere wel potius reconstruere eo quod antiquitus fuerit constructum.[475]

Een charter van de bisschop van Luik uit 1152 vermeldt een synode apud Dyonant in castro, waaruit blijkt dat dit castrum inderdaad eigendom is van de bisschop.[476]

Hoei

Net zoals Dinant is Hoei voornamelijk een handelsnederzetting waar de bisschop van Luik een castrum bezit. Ook hier komen, net zoals bij Dinant, de termen vicus, suburbium, portus en oppidum voor.[477] Wellicht was er reeds in de Merovingische periode een bloeiende handelsnederzetting, getuige de vele kerken met Merovingische patroniemen, en een versterking.[478]

In zijn doctoraatswerk La ville de Huy au moyen age somt Joris de termen op die vóór de 12^de eeuw gebruikt werden voor de verschillende delen van de nederzetting. Het meest gebruikt is castrum, dat vaak de hele agglomeratie aanduidt, soms enkel het versterkte deel en vanaf de 12^de eeuw uitsluitend het fort dat op de rots gelegen is, en dat voorheen vaak castellum werd genoemd.[479]

De eerste vermelding van een castrum vinden we in 825. Tot de bezittingen van de St.-Hubertusabdij, opgesomd door bisschop Walcaudus van Luik, behoren vineas tres in castro Hoio.[480]

Een schenkingsoorkonde van Ermenfridus en zijn echtgenote Godila aan de abdij van Kornelimünster werd in 866 actum in castrum Hogio.[481]

Vermoedelijk in 880 en in elk geval in de winter van 890 naar 891 werd Hoei door de vikingen bezocht en verwoest.[482] Dat de verstreking al snel werd herbouwd bewijzen de aktes die vanaf 895 alweer in het castrum werden opgesteld. Een akte van zekere Wezerik aan zijn vazal Bertingus werd acta in castro Hoyo publice.[483] Een jaar later vinden we een charter van Hildegaudus aan het echtpaar Anemodus en Ida, dat dezelfde formule gebruikt.[484] Een charter van Reinier, abt en graaf van Stavelot-Malmédy, aan de abdij van Stavelot, werd in 911 ook met deze woorden afgesloten.[485]

In zijn doctoraat bouwde André Joris uit al deze oorkonden de stelling op dat het Romeinse castrum nog een hele tijd bleef bestaan, en na de invallen van de vikingen snel opnieuw werd opgebouwd.[486]

In 1053 werd Hoei ingenomen door Boudewijn I van Henegouwen, met de hulp van zijn vader Boudewijn VI van Vlaanderen. Ze verwoestten de stad en brandden ze plat. In de Annales Laubienses heet het dat zij Hoium vastant et incendunt utrimque. Dit laatste woord zou er volgens Joris op wijzen dat zowel de burgus op de rechteroever van de Hoyoux als het castrum op de linkeroever verwoest werden. De stad werd herbouwd door bisschop Theoduin, die er een stevige vesting van maakte om zijn prinsbisdom te beveiligen.[487]

In 1066 werd de befaamde Keure van Hoei uitgevaardigd, de oudst bekende stadskeure in de Zuidelijke Nederlanden. Daarin wordt het castrum beschouwd als een juridisch gebied dat eigendom is van de bisschop. Zolang er na het overlijden van de bisschop geen nieuwe bisschop is aangesteld, zijn het de burgenses villae die verantwoordelijk zijn voor het bestuur van dit castrum.[488]

Een pauselijke bulle van Lucius II aan de St.-Victorabdij, opgesteld in 1144, noemt de stad castrum.[489]

Een charter uit 1197 heeft het over een domam ... sub castro Hoyensi sitam.[490] Deze formulering doet vermoeden dat het castrum dat hier bedoeld is, beperkt is tot het gedeelte dat op de rots ligt. Het huis waarvan sprake is, ligt dan ofwel in het oudste ommuurde gedeelte rond de collegiale kerk, ofwel in het stadsgedeelte dat verder op de Hoyoux ligt, buiten de oudste omwalling, in de buurt van het bisschoppelijke paleis. Daarmee ligt het wel nog binnen wat vóór de 12^de eeuw met het woord castrum werd aangeduid.

Fontaines-l’Evêque

Het castrum Fontaines-l’Evêque wordt in 1155 tweemaal genoemd, echter steeds zonder topografische gegevens, in een opsomming van castra die aan de bisschop van Luik toebehoren.[491]

2.4 Kerkelijke castella

Naast deze kerkelijke castra zijn er ook een aantal kerkelijke castella: het gaat om vluchtburchten waarrond geen echte pre-stedelijke nederzetting groeide.

Avesnes

Avesnes was een vluchtburcht van de abdij van Liessies. In 1095 beschreef bisschop Gaucher van Kamerijk het castellum in een opsomming van de bezittingen van de abdij. Bisschop Manasses bevestigde het eigendomsrecht in 1103.[492]

Logne

Het castellum van Logne wordt in de 12^de eeuw vaak vermeld in oorkonden van de abdij van Stavelot. Ook een oppidum wordt vermeld. Reeds in 883 werd het castellum van Logne, dat mogelijk een Romeinse oorsprong heeft, door de monniken van Stavelot gebruikt om zich in terug te trekken terwijl de Vikingen voorbijtrokken.[493]

De eerste vermelding van een castellum te Logne vinden we in het testament van abt Cuono van Stavelot, opgesteld in 1124. Hier komen we te weten dat het om een castellum ecclesie gaat, een kerkelijke burcht dus. Het was vermoedelijk Cuono die de versterking opnieuw in orde bracht en er de kasteelheren installeerde.[494]

De meeste oorkonden aangaande Logne stammen van zijn opvolger Wibald. Een eerste oorkonde stamt uit 1133 waarin hij de leenband met Heribrand van Logne bevestigd.[495]

Een diploma van Lotharius III van Duitsland uit 1137 aan Wibald somt de bezittingen van de abdij op; te Logne zijn dat het castellum cum toto montis corpore et utrisque vallibus. In 1138 werd deze oorkonde bevestigd door Koenraad III.[496]

In datzelfde jaar versterkte Wibald het kasteel met de bouw van een turris op het deel van de berg dat op de top uitkijkt.[497]

Een oorkonde van Koenraad III uit 1140 vermeldt een oppidum dat bij het castellum hoort en dat onderaan de berg was gebouwd door Wibald. Deze oorkonde werd door Frederik I Barbarossa met dezelfde woorden bevestigd in 1152.[498]

Een bulle van CelestinusII uit 1143 noemt het castellum quod Longia vocatur als eigenom van de abt van Stavelot.[499] Bullen van Lucius II, Eugenius III, Adrianus IV en Pascalis III gebruiken dezelfde formulering. Al deze bullen zijn wellicht destinatarisoorkonden.[500]

In 1161 tenslotte is er een oorkonde van Erlebaldus van Stavelot voor Widerik van Logne. Heribrand, de vader van Erlebaldus en eerste burggraaf zoals we hierboven zagen, had als beneficium twee kerken gekregen, namelijk ecclesiam que est in illa Longie (wellicht in een kleine nederzetting aan de voet van de burcht) et eam que est in Monte Sancti Rainhari, op voorwaarde dat hij altijd in het castellum van Logne zou verblijven.[501] Het gaat hier dus eigenlijk om de vernieuwing van een feodaal leencontract.

Thuin

Sinds de 9^de eeuw was Thuin een vluchtburcht die door de monniken van Lobbes werd gebruikt om zich tegen de Noormanneninvallen te beschermen.[502]

De eerste vermelding van het castellum Tudinium vinden we in een kort document, een lijst van bezittingen van de abdij van Lobbes, uit 1038.[503]

In 1158 vaardigde Hendrik II van Luik een charter uit voor de abdij van Aulne, waarin het castellum de Tuin eigendom van deze abdij werd genoemd.[504]

Een charter voor de nederzetting Thuin vanwege Alexander II van Luik spreekt over opbrengsten extra ambitum castelli.[505]

Bisschop Radulf van Luik heeft het in 1168 over een castellum te Thuin dat eigendom is van de abdij van Lobbes.[506]

Paus Lucius III vaardigde in 1185 een bulle uit voor de abdij van Lobbes waarin sprake is van villae ... qui intra muros ad munitionem castelli assignati sunt.[507]

Naast deze vermeldingen wordt Thuin toch tweemaal genoemd als castrum. Het is onduidelijk of het woord hier werd gebruikt als synoniem van castellum, of dat er een ommuurde nederzetting rond het castellum was ontstaan.

Een oorkonde van Boudewijn II van Henegouwen uit 1088 aan de St.-Hubertusabdij werd opgesteld apud Tudiniacum castrum.[508]

Bij de investituur van bisschop Hendrik II van Luik door Frederik I in 1155 werd het castrum Tutinum vermeld in een opsomming van castra die eigendom waren van de bisschop.[509]

2.5 Overige castella

Van een aantal nederzettingen die in de Thesaurus Diplomaticus voorkomen als castellum heb ik niet genoeg gegevens gevonden in de oorkonden om tot een zinnige analyse te komen. Ik geef de opsomming hieronder in tabelvorm. Uitwerken van de gegevens lijkt me in deze gevallen niet nuttig, aangezien er geen vergelijkings-materiaal voorhanden is van andere termen, en de gegevens in de oorkonden zelf meestal te summier zijn om veel uit af te leiden. Ik heb niet alle nederzettingsnamen kunnen identificeren.

2.6 Overige castra

Vele castra worden in de oorkonden van de Thesaurus Diplomaticus slechts éénmaal vermeld. Het kan dan gaan om kleine castra die weinig belang hebben, of om belangrijke castra waarvan toevallig slechts één oorkonde is bewaard of is opgenomen in de Thesaurus Diplomaticus.

3. Conclusies

Uit het onderzoek blijkt duidelijk dat we voor castrum en castellum elk een hoofddefinitie kunnen opstellen waarvan slechts zelden wordt afgeweken, tenminste wat betreft het taaleigen van de oorkonden uit de Zuidelijke Nederlanden, vóór de 13^de eeuw. Bovendien kunnen we aan deze definities een typologie en een schematische evolutie koppelen.

De eerste fase bestaat uit een castellum, meestal een vorstelijk kasteel dat een militaire functie had. Ook de ronde en halfronde vluchtburchten, waaronder de castella recens facta van kort vóór 891, worden tot deze categorie gerekend. De meeste van deze castella dateren uit de late Karolingische periode (9^de – 10^de eeuw), een periode van versnippering waarbij locale heren de macht grepen en waarin de bevolking bescherming zocht tegen de Noormannen. In sommige gevallen gaat het castellum ook terug tot een Romeins legerkamp, dat dan uit de Late Oudheid dateert en werd opgericht ter verdediging tegen de Germaanse invallers. Rond een aantal van deze castella groeiden nederzettingen, maar niet rond allemaal. Het kasteel van Logne is een mooi voorbeeld: gelegen op een afgelegen plaats en enkel gebruikt in geval van nood, kon het geen aangrijpingspunt vormen voor een bloeiende nederzetting.

Vanaf de 11^de eeuw probeerden de territoriale vorsten hun macht te consolideren, en onderwierpen ze de locale heren. De castella worden grafelijk eigendom, de locale heren werden castellanus of burggraaf en kregen van de graaf bepaalde rechten.

In deze periode werden de nederzettingen die rond de castella gelegen waren ommuurd. In de meeste gevallen gebeurde dit voor het eerst, hoewel een belangrijke burgus soms ook reeds in de 10^de eeuw een omwalling kon hebben (bijvoorbeeld Brugge). Deze ommuurde nederzettingen waren de castra: zij omvatten een bewoningsnederzetting, vaak met een burgerlijk centrum (markt, belfort, lakenhallen,...) en meerdere parochies.

In een derde fase (ca. 11^de – 12^de eeuw) werd het oudste castellum, dat meestal tamelijk centraal in het castrum was gelegen, vervangen door een nieuw castellum dat meer aan de rand van de nederzetting was gelegen, meestal tegen de muur van het castrum aan. Het oude castellum werd omgevormd tot een administratief centrum, de aula comitis waar de grafelijke curia zitting had en waar de oorkonden werden opgesteld. Het typevoorbeeld is hier Aire-sur-la-Lys.

Uitzonderingen in deze evolutie vinden we bijvoorbeeld in bisschopssteden, waar vaak nog de resten van een Romeinse muur bestonden die in de onveilige 9^de eeuw werd herbouwd, zodat een tussenvorm ontstond: deze muur omgordde slechts een centraal gedeelte van de nederzetting, maar was toch groter dan het castellum. Voor deze nederzettingen werd meestal de term civitas gebruikt. Op die manier kreg het Franse woord cité vermoedelijk de connotatie van een kleine versterkte binnenstad. Een bisschoppelijk paleis, in de civitas gelegen, vervulde hier de functie van aula comitis. Als voorbeeld halen we Luik aan.

Een mooi voorbeeld van het haast natuurlijke verloop van de evolutie vinden we op een plaats waar deze werd tegengewerkt. In de stad Terwaan, een bisschopsstad die nooit echt uitgroeide tot een grote stad doordat St.-Omaars de functie van religieus centrum droeg, werd in de 11^de eeuw zoals in andere niet-bisschopssteden een heerlijk castellum gebouwd dat tot tweemaal toe door de graven van Vlaanderen werd afgebroken. We hebben hier duidelijk te doen met een typevermening: Terwaan was wel een bisschopsstad, maar had het uiterlijk van een gewoon castrum. In het conflict tussen de locale heer, die zijn macht wou vestigen in het castrum, en de clerus, die vond dat hun civitas geschonden werd, koos de graaf de kant van de clerus.