Anchin

Anchin(prov. Henegouwen) is waarschijnlijk ook een burgus 2b1: in een oorkonde van 18maart 1086 van bisschop Gerard II van Kamerijk (in opdracht van graaf Boudewijn II en zijn moeder Richilde van Henegouwen) aan de abdij van Valenciennes wordt gesproken van een novo burgo ad comitem pertinentam praeter cambam Acquicinentium.[54] De meest waarschijnlijke betekenis is hier een dorp, gelegen rond een versterking (Anchin lag op de grens met het graafschap Vlaanderen). Er wordt dus niet gesproken van een castellum maar slechts van een camba, een omheining. Dit doet vermoeden dat de versterking te Anchin mogelijk niet meer was dan een soort vluchtburcht.

2.2.3 Burgus 2b2

Nijvel

De vroegste aanduiding dat Nijvel een belangrijk centrum was is het feit dat Karel de Kale de nederzetting in 875 opnam in zijn reeks van 18 nieuwe monetaria. Op de munten wordt Nijvel vicus genoemd, samen met Dinant, Hoei, Namen en Visé.[55] Statistisch onderzoek van Pierre Cockshaw heeft aangetoond dat de term vicus op een munt in de Karolingische periode veeleer een uitzondering is (slechts 14 monetaria werden vicus genoemd), terwijl deze in de Merovingische tijd juist de regel was (209 monetaria).[56] Jammer genoeg hebben we geen diplomatieke bronnen die deze vroege gegevens kunnen aanvullen: de enige oorkonden die we met betrekking tot Nijvel hebben teruggevonden stammen uit de 11^de en 12^de eeuw, en gebruiken slechts de termen burgus en villa.

Als oudste diplomatische tekst geldt een diploma van keizer Hendrik III uit 1040 waarin wordt gesproken over de burgum vel villam Nivellam.[57] Dezelfde formulering komt voor in oorkonden uit 1041, 1047 en 1049.[58] De oorkonde uit 1041 is eveneens van Hendrik III, die uit 1049 van zijn opvolger Hendrik IV. De oorkonde van 1047 is van paus Clementius II. In een oorkonde uit 1059 van Hendrik IV, wordt gezegd dat de burgus aan de abdij toebehoort: Ad congregationem pertinet burgus ipse Nivialensis cum omnibus reditibus suis...[59] Uit al deze gegevens kunnen we afleiden dat de burgus 2-betekenis wellicht bekend was in de kanselarij van de hertogen van Brabant. Dit wordt ook bevestigd door het gebruik van burgus 2 in oorkonden voor Brussel en Gembloers (cf. infra).[60]

Een oorkonde uit 1182 van keizer Frederik I Barbarossa maakt eveneens een onderscheid tussen de burgus en de villa. Een mogelijkheid is dat burgus in dit geval op de versterkte abdij slaat, en villa op de stad. Van Werveke leidde uit de formulering burgus vel villa af dat de bevolkingsnederzetting is ontstaan uit een villa die in de buurt van de abdij lag. Bij deze villa denkt Van Werveke aan de kern van een agrarisch productiecentrum.[61] De derde mogelijkheid, die mij het waarschijnlijkste lijkt, is dat burgus de agglomeratie rond de abdij beduidt, en villa het landelijke gedeelte van de parochie daarrond. In de 12^de eeuw had de stad haar eerste ommuring gekregen. Wellicht vormde deze muur de scheiding tussen de burgus en de villa. Dit wil niet zeggen dat de definitie van burgus plots het aspect ‘ommuurd’ moet bevatten: ook bij nederzettingen die niet ommuurd zijn vinden we een dergelijk onderscheid (bijvoorbeeld, hieronder, ’s-Gravenbrakel in de kroniek van Gillebert van Bergen). De muur kan dan in Nijvel de grens geweest zijn tussen de dicht bebouwde agglomeratie en het platteland rondom de nederzetting.

De oorkonde van keizer Barbarossa is gericht aan de abdes Bertha, zijn nicht, die de keizer kwam verzoeken de privileges van haar abdij te bevestigen. De keizer beslist dat:

libertatem Nivellensis ecclesie et burgum videlicet et villam Nivellam cum omnibus utensilibus suis cum mercato ac theloneo cum moneta et mensis concambiorum cum maceria cum cambis et molendinis cum pratis et terris cultis et incultis cum pascuis et silvis viis et inviis aquis aquarumve decursibus cum familia ibidem manente et cum hereditate omnium in ea residentium ubicumque eam habuerint vel justo possessionis titulo in posterum sunt adepturi.[62]

De uitgebreide opsomming is wellicht een topos, maar de vermelding van een markt, tolrecht, muntrecht en dergelijke wijst er in elk geval op dat Nijvel nog steeds een bloeiende handelsplaats was. Deze handelsactiviteiten moeten dan in de burgus gesitueerd worden, terwijl het daarrond gelegen gebied, de villa, instond voor de landbouwproductie.

Gembloers

De abdij van Gembloers werd versterkt tussen 946 en ca. 1070. In een oorkonde uit 1137 spreekt paus Innocentius II over de verwoesting van de burgum Gemblacensem cum ecclesia sancti salvatoris door Godfried van Namen.[63] Op dat moment was de nederzetting wellicht nog niet ommuurd. De stad (door Sigebert van Gembloers vicus genoemd) kreeg pas toestemming tot ommuring in 1152, en de muur bestond in elk geval wanneer de graaf van Henegouwen de vicus in 1185 kwam verwoesten. Gillebert van Bergen spreekt in dat verband in zijn kroniek van burgus en later van villa.[64] In 1187 noemt Godfried III van Brabant de abt van Gembloers Johannis abbatis burgum Gemblacense wanneer hij de nederzetting stadsrechten verleent. Hij heeft het ook daarna steeds over burgus.[65]

2.2.4 Burgus 2c

’s-Gravenbrakel

Van Werveke haalt zijn gegevens uit de Chronicon Hanoniense van Gillebert van Bergen.[66] In de Thesaurus Diplomaticus vinden we de beide oorkonden terug die Gillebert redigeerde en die hij gebruikte om zijn kroniek te documenteren.[67] Boudewijn IV van Henegouwen bouwde te ‘s-Gravenbrakel een turris die door zijn zoon Boudewijn V werd voltooid. Een verdere versterking is er nooit gekomen, zodat de turris nooit tot castrum is kunnen uitgroeien. Gillebert heeft het verder over een burgus en een villa. De burgus kan niet op een castrum wijzen, en moet dus op de nederzetting betrekking hebben. De villa is dan de landelijke, bewoonde omgeving van de kleine bewoningskern.[68]

2.3 Het Germaanse taalgebied van de Zuidelijke Nederlanden

We kunnen de als burgus 2 geïdentificeerde nederzettingen onderverdelen in twee categorieën, naargelang van de herkomst van de bron waarin ze worden getypeerd.

2.3.1 Bronnen uit het Romaanse taalgebied

Bronnen die zijn opgesteld in Romaans taalgebied zullen de term burgus gebruiken voor bewoningsnederzettingen, ook al liggen deze nederzettingen in een gebied waar het Germaanse Burg een andere betekenis draagt. Het aantal gevallen in deze categorie is redelijk groot doordat de centra van de bisdommen in de Zuidelijke Nederlanden in overwegend Romaans gebied te situeren vallen: Noyon, Doornik, Luik en Kamerijk. Ook de pauselijke curie zal burgus in de Romaanse betekenis gebruiken, hoewel te Rome ook de betekenis burgus 2 bekend was.[69]

De tabel hieronder geeft een uitgebreid overzicht van de oorkonden die door Van Werveke werden beschreven. De kolom ‘Details’ bevat gegevens die de exacte locatie van de burgus kunnen bepalen. In de meeste gevallen gaat het om een kerk waarvan wordt vermeld dat ze in de burgus gelegen is.

* : In de burgus Gandensis mag er geen school worden geopend zonder toestemming van de St.-Pietersabdij (quod in burgo Gandensi nullus sine eorum assensu scolas regere presumeret quandam libertatem legendi per laicam violentiam acceptantes tali iure nituntur eos sicut accepimus spoliare).[70]

Aan deze tabel kunnen wij een aantal oorkondes toevoegen die Van Werveke niet vermeldde. Zij bieden jammer genoeg weinig nieuwe gegevens.

Opvallend is, aldus Van Werveke, dat in deze steden zelf het woord burgus niet bekend is als burgus 2: de bewoners van deze nederzettingen gebruiken het woord burcht slechts voor de versterking.[71]

In een aantal gevallen (Antwerpen, mogelijk St.-Truiden) werd de term burgus in de Thesaurus Diplomaticus wel gebruikt voor het geheel van versterking en nederzetting.

Brugge *

De geschiedenis van Brugge zullen we uitgebreid beschrijven in het hoofdstuk dat gewijd is aan de termen castrum en castellum. Ik geef hier reeds een korte samenvatting. Na een Romeins legerkamp te zijn geweest, verviel de nederzetting gedurende de late Keizertijd en in de vroege Merovingische periode. Vanaf de 8^ste eeuw komt de plaats echter terug in de bronnen voor, als gouwhoofdplaats (Vita Eligii) en als vluchtburcht tijdens de invallen van de Noormannen. Graaf BoudewijnII liet de plaats nadien verder versterken tot een opmerkelijk stevig, vierkanten fort. Arnulf I bouwde in het midden van de 10^de eeuw de burcht die gedurende de hele middeleeuwen zou blijven bestaan. Boudewijn IV verving de houten pallissade door een stenen muur. Vanaf deze periode komen er ook meldingen van Brugge als handelsnederzetting.

In 1089 vinden we in een oorkonde van Radboud II van Noyon voor de St.-Donaas ook de eerste en enige vermelding van Brugge onder de term burgus in de Thesaurus Diplomaticus. De kerk van Onze Lieve Vrouw en St.-Donaas werd in de burgus gesitueerd, op dezelfde plaats waar andere oorkonden de term castellum gebruikten om de kerk te plaatsen.[72] Hier werd de term burgus dus uitzonderlijk gebruikt om de grafelijke burcht aan te duiden, of misschien (maar dit is weinig waarschijnlijk) voor het geheel van de nederzetting.

Oudenaarde & Pamele

Deze twee nederzettingen worden hier samen behandeld omdat ze geografisch een eenheid vormen, hoewel ze tot een ander bisdom en graafschap behoren. Een eerste grafelijke versterking in Oudenaarde is de turris die in 1063 wordt genoemd, en vermoedelijk reeds rond 1000 werd opgericht. In 1127 noemt Galbert deze turris lapidea. Deze toren bevond zich op een kunstmatig eiland in de Schelde, zodat er geen omwalling nodig was. De versterking groeide dan ook niet uit tot castellum, ondanks het feit dat de Flandria Generosa (kort na 1164) deze term wel gebruikt in verband met een feit uit ca. 1050. In de volkstaal werd wel het woord burg gebruikt: ook nu nog heet de gedempte kunstmatige Scheldearm Burgschelde.[73]

Op de linkeroever ontwikkelde zich een nederzetting rond de St.-Walburgiskerk, waarvan men mag aannemen dat ze de eigenlijke burchtkerk was: op het eiland van het castrum zelf was er te weinig plaats. Wellicht werd ze nog voor 1031 gesticht door de graaf. Deze parochie behoorde tot het bisdom Doornik: in 1117 heeft bisschop Lambrecht van Noyon-Doornik het over mee parochie videlicet burgum.[74] Jan Dhondt leidt daaruit af dat de grens tussen de beide bisdommen was verlegd van de echte Schelde naar de Burgschelde, zodat het castrum in het bisdom Kamerijk lag, samen met de nederzetting Pamele.[75] De burgus is dus zonder twijfel de nederzetting.

In 1110 verleende Odo, bisschop van Kamerijk, toestemming tot het oprichten van een kapel in novo burgo apud Aldenardum. Dit verwijst duidelijk naar de OLV-kerk die in Pamele is gelegen.[76] Ook in 1166 wordt Pamele burgus genoemd door GislebertII, heer van Pamele. Rond de nederzetting ligt een landelijke subburgus die ook onder het gezag van de heer van Pamele stond.[77]

Gent *

Een eerste kern die te Gent burgus wordt genoemd is het gebied rond de St.-Janskerk (huidige St.-Baafskathedraal) dat wordt genoemd in 1145, 1150, 1174, 1179, 1156 en 1163.[78] Het gaat hier zonder enige twijfel om een handelsnederzetting, in de literatuur portus genoemd. De zes oorkonden stammen blijkbaar allen uit hetzelfde scriptorium (vermoedelijk de kanselarij van de St.-Pietersabdij).[79] De centrale St.-Janskerk werd wellicht reeds in de 9^de eeuw gesticht: de eerste vermelding dateert van 964. De burgus werd aan de oostelijke zijde begrensd door de Schelde en voor de rest omgord met een brede gracht. Centraal op de scheldeoever ligt het Gerard Duivelsteen, dat vermoedelijk een grafelijke versterking was.[80]

Een tweede nederzetting die we bij Gent nader moeten beschouwen met betrekking tot de term burgus is de omgeving van het huidige Gravensteen en de Oudburg. In de oorkonden in de Thesaurus Diplomaticus komt de term vetus burgus niet voor, maar wel in enkele verhalende bronnen. Het eiland dat begrensd wordt door de Leie, de Lieve, de Leertouwersgracht en de Schipgracht werd door Verhulst opgesplitst in een deel A en een deel B. Deel A vormde het eigenlijke castrum met het grafelijke huis, de St.-Veerlekerk, de scholen van die kerk en het huis van de proost. A was ook een afzonderlijke parochie, afhankelijk van de St.-Veerlekerk. Deel B was de Oudburg, die geen castrale gebouwen bevatte maar een nederzetting van hoofdzakelijk ambachtslieden vormde, kerkelijk afhankelijk van de Sint-Maartensparochie (Ekkergem).[81]

In dit geval lijkt het mij duidelijk dat de term Oudburg niet relatief gezien moet worden ten opzichte van een latere burgus 2: het was immers de burgus/portus die het oudst was. Bovendien maakte de oudburg voorheen inderdaad deel uit van de versterking, zodat de stelling van C. Wyffels in deze versterkt wordt.[82] We zullen echter bij de bespreking van het gebruik van de termen castrum en castellum te Brugge zien dat de Oudeburg, die duidelijk niet tot de grafelijke versterking behoord kan hebben, wellicht ook een omwalling had, waarvoor éénmaal zelfs de term castellum forensicum gebruikt werd.

Antwerpen *

Te Antwerpen omvatte de burgus zowel de St.-Michielsabdij als de OLV.-kerk, beiden gelegen in verschillende nederzettingskernen, en de St.-Walburgis, die in het Steen gelegen was. Antwerpen is in deze wel een uitzonderingsgeval aangezien daar de burcht, hoewel in de eerste plaats een versterking, ook reeds zeer vroeg bewoond werd.[83] Het is des te opvallender dat de term burgus er dus werd gebruikt voor een toch erg uitgestrekt gebied dat drie kernen bevatte, waar in de meeste andere steden slechts één kern met die term werd aangeduid. Bovendien lag een deel van deze burgus in de versterking, en een ander (aanzienlijk) deel buiten de reeds bestaande stadsgrachten.[84]

Ninove

Van een castrum te Ninove werd in 1127 door Galbert van Brugge gewaagd. De cirkelvormige versterking werd, althans in de 14^de eeuw, in de volkstaal Burch genoemd. Een akte uit 1194 van de officiaal van Kamerijk gebruikt de term burgus echter op de Romaanse manier, voor de bevolkingsnederzetting.[85]

Maastricht

In een pauselijke bulle van Innocentius II uit 1139 wordt gesproken van de OLV.-Kerk gelegen in de burgus. De kerk ligt in het gebied waar het Romeinse castrum (4^de eeuw) gesitueerd moet worden, en wellicht ook op de plaats waar toen reeds een kerk stond (zelf opvolger van een Romeins heiligdom, dat wellicht bovenop een nog ouder Keltisch heiligdom was verrezen). De ommuring van dit castrum was echter verdwenen, en de oudst bekende middeleeuwse ommuring dateert van het begin van de 13^de eeuw. T.A.S.M. Panhuysen neemt aan dat er ook in de 10^de-11^de eeuw een omwalling geweest moet zijn, maar de enige argumentatie die hij daarvoor kan aandragen is het feit dat dit in andere Maassteden het geval was.[86]

Een akte van de Roomse koning Frederik uit 1174 noemt de burgus Maastricht in een opsomming van rijksgoederen die aan de bisschop van Luik in pand worden gegeven; zoals bij Sint-Truiden, dat in dezelfde zin burgus wordt genoemd, gaat het wellicht om de bevolkingsnederzetting.[87]

Sint-Truiden

De abdij van St.-Truiden is gesticht rond 655 door de H. Trudo († 693) op gronden van zijn aristocratische familie. De auteur van de Vita Sancti Trudonis uit de 8^ste eeuw vermeldt een vicus die al spoedig rond de abdij groeide. Bisschop Adalardus II (1055-1082) gaf de stad haar eerste omwalling. Binnen de muren stichtte hij de OLV.-kerk en de St.-Gangulfuskerk.[88] In de oorkondes werd deze kerk gesitueerd in oppido burgi.[89] De term oppidum slaat hier op het kleine, ommuurde gedeelte van de nederzetting die met burgus wordt aangeduid. De burgus omvat dus ook het gedeelte van de nederzetting dat buiten deze omwalling is gelegen.

Veurne

Het castrum van Veurne was wellicht ontstaan als één van de castella recens facta van kort voor 891.[90] In 1105 bestonden er twee kerken, de St.-Walburga die in het castrum was gelegen, en de St.-Nikolaas die erbuiten lag. Deze gebieden werden respectievelijk binaburch en butanburch genoemd. Op dat moment werd de (middelnederlandse) term burg dus voor zowel de versterking als de bevolkingsnederzetting gebruikt.[91] In een oorkonde uit 1185 van Filips van de Elzas aan de St.-Nikolaasabdij te Veurne, wordt een mansus vermeld in Furnensi burgo prope forum sitam.[92] De Latijnse term burgus blijkt dus nog zonder problemen met de bewoningsnederzetting geassocieerd te worden. De term die voor de versterking wordt gebruikt is dan castellum.[93]

2.3.2 Bronnen uit het Germaanse taalgebied

Na een overzicht van de oorkonden die zijn opgesteld in het Romaanse taalgebied zullen we onderzoeken hoe de term burgus wordt gebruikt door oorkonders die tot het Germaanse (voornamelijk Dietse) taalgebied behoren. Het gaat dan voornamelijk om de locale vorsten en adel en de Duitse koningen en keizers.

Zoals hierboven geef ik de gegevens van Van Werveke[94] in een tabel weer te geven en vul ik deze aan met gegevens uit de Thesaurus Diplomaticus. Jammer genoeg is een aanzienlijk aantal van deze oorkonden niet in de Thesaurus opgenomen.

Hieraan kunnen ook weer een aantal extra oorkonden uit de Thesaurus Diplomaticus worden toegevoegd.

Zoals van Werveke opmerkt, bevinden de meeste van deze steden in het westen van het Dietse taalgebied, en meer bepaald in het graafschap Vlaanderen. De steden uit meer oostelijke gebieden (Brussel, Aalst) worden pas relatief laat vermeld.

Cassel

In een oorkonde van Robrecht de Fries aan het St.-Pieterskapittel van Cassel uit 1085 worden de goederen van het kapittel opgesomd. Daaronder vinden we twee pond cijns de burgo, naast de volledige grondcijns van Cassel (totum censum terrarum de Cassel).[95] Deze oorkonde werd in 1177 met dezelfde termen bevestigd door Filips van Vermandois.[96]

Er is dus een onderscheid tussen twee kernen, wat de mogelijkheid doet bestaan dat het in dit geval om een versterking gaat, een burgus 1. Het feit dat Cassel in de 11^de eeuw het centrum van een kasselrij werd, impliceert dat er op dat moment een grafelijk castrum geweest moet zijn, met de St.-Pieterskerk als castrale kerk. Van Werveke meent echter dat burgus in deze oorkonden ‘stad’ betekent, en dat de terra de Cassel op het omliggende platteland slaat. Hij baseert zijn opvatting op het feit dat een oorkonde uit 1218 de St.-Nikolaaskerk in de burgus situeert, waarmee ontegensprekelijk de stad bedoeld wordt.[97] Hieronder zullen we zien dat ook in Poperinge een onderscheid werd gemaakt tussen twee kernen, waarvan er één burgus werd genoemd, terwijl daar de betekenis burgus 1 is uitgesloten.

Poperinge

De oorkonden die Van Werveke bij Poperinge opgeeft, zijn geen van alle opgenomen in de Thesaurus Diplomaticus. Poperinge heeft nooit een versterking gehad, zodat het gebruik van een burgus 2 er evident lijkt. De oorkonden geven wel aan dat er een onderscheid is tussen de burgus en de villa, waarbij burgus waarschijnlijk de meer verstedelijkte nederzetting beduidt, terwijl de villa slaat op het landelijke gedeelte van de parochie. Dit is te vergelijken met de situatie in Cassel, waar burgus eveneens de agglomeratie aanduidde, in tegenstelling tot de terra de Cassel.[98]

Grevelingen

De stichting van Grevelingen past in het ruimere kader van de stedelijke politiek van Filips van de Elzas: samen met Nieuwpoort, Damme en Biervliet moest Grevelingen een gordel van handelssteden aan de Noordzeekust vormen. De stichting van Grevelingen valt te situeren tussen 1160 en 1165: in dat laatste jaar vinden we een oorkonde terug voor St.-Omaars, waarin sprake is van de scabini de novo burgo Greveningis.[99] Deze oorkonde wordt bevestigd met dezelfde woorden door Boudewijn IX in 1198.[100] Ook dan wordt de term novo burgo gebruikt. Het is natuurlijk de vraag of de burgus op dat moment nog werkelijk als ‘nieuw’ wordt beschouwd: de betreffende oorkonde neemt namelijk gewoon de tekst van de eerdere oorkonde over. Het gaat in elk geval duidelijk om een (handels)nederzetting, en niet om een versterking.

Sint-Omaars *

Te St.-Omaars was er in 879-881 een omwalling rond de St.-Bertijnsabdij gebouwd door abt Fulco. De abdij was in 860 reeds aangevallen geweest door de Vikingen, die eind juni 879 opnieuw passeerden. De omwalling werd echter pas tussen 900 en 918 voltooid door graaf Boudewijn II, en werd volgens Van Werveke nooit ‘burcht’ genoemd.[101]

Kort voor 891 werd op de heuvel waarop de St.-Omaarskerk gelegen was één van de kleine vluchtburchten tegen de Noormannen opgericht, hetwelk in de lente van 891 zijn diensten reeds bewees: een bende Vikingen stal het vee, en enkele weken later werd de abdij verwoest, maar de bevolking bleef gespaard.[102]

Uit deze periode zijn in de Thesaurus Diplomaticus jammer genoeg geen oorkonden opgenomen. In oorkonden uit het begin van de 12^de eeuw worden de termen castellum, oppidum en burgus gebruikt.

De eerste vermelding van een burgus vinden we in 1107, wanneer de immuniteit van gasten en bezittingen van de bisschop qui in burgo vel in villa manent wordt beschreven.[103] Zoals eerder bij Poperinge kunnen we dus een onderscheid maken tussen de agglomeratie en het landelijke gedeelte.

In 1126 vaardigde abt Jan II een charter uit waarin hij een jaarlijkse cijns in natura vastlegde. Daarbij hoorde ondermeer een maat van de beste wijn die men in de burgus kon vinden.[104] Het lijkt mij dat in deze betekenis van burgus ook het deel van de parochie is inbegrepen dat in de vorige oorkonde met villa werd aangeduid: de wijngaarden zullen zich vermoedelijk buiten de agglomeratie bevinden.

Een oorkonde uit 1147 van Diederik van de Elzas spreekt over een aantal mansurae in de burgus die zich in elk geval niet in het castellum konden bevinden, zoals Van Werveke terecht opmerkt.[105] Deze oorkonde werd in 1190 herhaald door Filips van de Elzas.[106]

In 1193 wordt in een oorkonde voor de St.-Bertijnsabdij gesproken over een stuk grond infra burgum Sancti Audomari, in parrochia Sancte Margarete jacentem waarmee zonder twijfel de nederzetting wordt bedoeld: de castrale kerk was immers gewijd aan St.-Omaars.[107]

Boudewijn IX vaardigde in 1200 een oorkonde uit voor de abdij waarin hij sprak over mansurae die in de burgus gelegen waren. Hierbij kan, zoals bij de oorkonde van Diederik van de Elzas, besloten worden dat het om de nederzetting gaat.[108] Ook wat betreft een oorkonde uit 1201 van dezelfde graaf kan men met dezelfde redenering tot de conclusie komen dat burgus 2 werd bedoeld.[109]

Sint-Winoksbergen *

Hoogstwaarschijnlijk behoort Sint-Winoksbergen (Fr. Bergues, Lat. Berg) ook tot de castella recens facta van kort voor 891. De Vita Winnoci vermeldt dat Boudewijn II de Kale (879-918) de oprichter van de burcht was.[110]

Een eerste oorkonde die Sint-Winoksbergen als burgus noemt is van 27-30 mei 1067, met als oorkonder Boudewijn V. Boudewijn II zou in de inferioribus partis burgi Bergensis een kerk hebben opgericht voor St.-Maarten en St.-Winnok. In het superior pars had Boudewijn IV daarna een kerk (de latere abdij) opgericht waarnaar het lichaam van St.-Winnok werd overgebracht. Boudewijn V schonk aan de abdij de antiquum burgum cum comitatu qui Bergis esse dignoscitur.[111] Van Werveke trekt daaruit de volgende conclusies:

• In 1067 werd de term burgus gebruikt voor het geheel van nederzetting, versterking en kerkelijke instellingen.

• Er was een onderscheid tussen het superior en het inferior pars, het ene op de heuvel met de nieuwe kerk (St.-Winnok), het andere met de oude kerk (St.-Maarten).

• Een deel van het complex werd antiquus genoemd en was dus ouder dan de rest. Van Werveke vermoedt dat het om de ringvormige versterking van het castellum recens facta gaat.[112] Hij beschouwt de antiquus burgus dus niet als een klassieke oudburg, wat een bevolkingsnederzetting was.

Een groep oorkonden uit de 12^de eeuw verstrekt ons meer gegevens over de antiquus burgus. In een eerste oorkonde uit 1120 verleende Karel de Goede de rechtspraak over een afgebakend grondgebied aan de abt van de abdij. Op dit grondgebied zijn in het zuiden en westen een deel van de abdij en de antiquus burgus gelegen.[113] In een tweede oorkonde, van een jaar later, schonk hij een grond genoemd ‘Groeneberch’ ad usus peregrinorum sancti Winnoci et antiquum burgum Bergis et habitantes in hiis locis qui ita liberi sunt.[114]

Het blijft onduidelijk wat er nu precies met deze antiquus burgus wordt bedoeld, maar het feit dat de inwoners ervan stadsrechten verkrijgen doet vermoeden dat het in elk geval geen gewone burcht was. Ofwel gaat het dus om de klassieke oudburg (in tegenstelling tot wat Van Werveke vermoedt), ofwel om het vroegere kasteel dat zijn militaire functie had verloren.

In 1183 schenkt Filips van de Elzas verscheidene gronden en inkomsten aan de abdij, waaronder antiquum burgum qui Bergis est, en verder terram que Gronebergh dicitur.[115] Ook hier weer lijkt het niet om een militaire versterking te gaan, maar eerder om een bevolkingsnederzetting.

Oudenaarde & Pamele

Voor de bespreking van Pamele verwijs ik naar het vorige kapittel, over de bronnen uit het Romaanse taalgebied.

Brussel *

Het oorspronkelijke Brusselse castrum werd gebouwd kort na 977, rond de St.‑Gorikskerk op een eilandje in de Zenne. Dit castrum werd in de volksmond ‘burg’ genoemd: nog steeds herinnert de straatnaam ‘Borgval’ daaraan. In de 11^de eeuw werd de nederzetting omwald, en verhuisde de graaf naar de Koudenberg.

In een oorkonde uit 1183 aan de orde van de Hospitaalridders schenkt Godfried III een hospitaal, gelegen super alodium meum apud Brussellam burgum meum, in Frigido Monte fundatam.[116] Hiermee wordt natuurlijk de Koudenberg bedoeld, het tweede grafelijke castellum. Het hospitaal is gelegen in de nederzetting.

In teksten vanaf 1297 wordt gesproken van een ‘Oude Borgh’ die ten zuidwesten van dit gebied is gelegen, ter hoogte van waar nu de Groot Eilandstraat loopt. Deze straat heette oorspronkelijk ‘Oude Borchstrate’ en liep tot aan de Jodenbrug. Vermoedelijk woonden in deze wijk de Joden, onder bescherming van de graaf.[117]

In de keure van Hendrik I uit 1229 tenslotte wordt de term burgus gebruikt voor de ganse nederzetting, dus zowel de bevolkingsnederzetting als het kasteel.[118]

Aalst

Na de dood van Dirk van Aalst nam Filips van de Elzas het land van Aalst in bezit. Om de gunst van de stad Aalst te winnen bevestigde hij de vrijheden die Dirk aan de burgo et burgensibus had toegekend. De term burgus wordt daarbij gebruikt voor de stad: indien iemand binnen de burgus komt wonen verkrijgt hij het volledige burgerrecht; de dodehandsheffingen die infra burgi ambitum geheven worden mogen de stad niet verlaten.[119]

3. Conclusies

Van een gebruik van burgus 1 is in oorkonden uit de Zuidelijke Nederlanden nauwelijks iets te merken. Een mogelijke uitzondering is St.-Winoksbergen, waarvan de antiquus burgus volgens Van Werveke op een versterking slaat, hoewel daarbij bedenkingen zijn te formuleren. Dan is er ook nog het ene geval waarin de Brugse Burg wellicht burgus werd genoemd. Met andere woorden, burgus 1 werd in de oorkonden uit de Zuidelijke Nederlanden die in de Thesaurus Diplomaticus zijn opgenomen slechts in zeer uitzonderlijke gevallen gebruikt voor de versterking.

Opvallend is dat burgus 1 in de volksmond wél wijd verspreid is: de Karolingische castra die kort voor 891 werden opgetrokken tegen de Noormannen kregen vaak namen met een suffix –burg: Brokburg, Oostburg, Souburg, Middelburg, Burgh op Schouwen, ... Ook het Romeinse castellum Oudenburg valt in deze klasse. Te Veurne, St.-Winoksbergen en Brugge vinden we ‘burgen’ die uit deze periode stammen. Zij zijn de voorlopers van de vele burgen en burchten die kort na de Karolingische periode zullen ontstaan in steden als Antwerpen, Gent, Brussel, Oudenaarde, Ninove,... en die nog steeds voortleven, hetzij als reële burcht, hetzij in de toponymie.

Van Werveke beweert dat de voornaamste manier waarop het gebruik van burgus 2 in de Nederlanden verspreid raakte, via verruiming van het begrip burgus 1 gebeurde, en dan voornamelijk via de oudburgen. Rond een burcht of burgus 1 groeide een nederzetting die ook met ‘burcht’ werd aangeduid. Pas in de tweede plaats ziet hij het binnendringen van burgus 2 via de scriptorijen en kanselarijen, in de eerste plaats gelegen in Romaanse taalgebieden en later via ‘inheemse’ kanselarijen die het woordgebruik van de Romaanse kanselarijen overnemen.

Hiertegen kan echter worden ingebracht dat de term burgus 1 haast nooit in een oorkonde voorkomt, en dus ook haast nooit door ‘inheemse’ kanselarijen werd gebruikt. Onze stelling is dan ook dat er eigenlijk nooit verwarring is geweest over deze mogelijke synoniemen, althans in het erg strikte jargon dat in de kanselarijen werd gebruikt. Burgus 1 werd door de geschoolde schrijvers van de kanselarij gezien als een germanisme, en dus gemeden. Het werd als dusdanig wél gebruikt in narratieve bronnen, voornamelijk dan kronieken, gesta episcoporum en gesta abbatum, omdat deze dichter staan bij de gesproken taal.

Om hierover een uitspraak te doen, zouden ook een aantal narratieve bronnen onderzocht moeten worden naar de term burgus. De vergelijking tussen beide conclusies kan erg interessant materiaal opleveren, zeker indien ook narratieve bronnen worden onderzocht die zijn geschreven door personen waarvan ook oorkonden bewaard zijn. De Chronicon Hanoniae van Gillebert van Bergen lijkt ons hiervoor erg geschikt: van Gillebert zijn, naast zijn kroniek, een aantal oorkonden bekend. Zijn stijl is bovendien erg precies, en inhoudelijk besteedt hij veel aandacht aan het territorium van de graafschappen en de bezittingen van de graven en andere personen waarover hij schrijft.