6 Een beeld van mannen met een fysiek gebrek op basis van de gegevens uit de conscriptielijsten

Information on health can be an interesting approach of measuring the impact of industri-alization.

M. Neven en I. Devos[395]

6.1 Inleiding

In het vorige hoofdstuk hebben we aangegeven op basis van welke criteria we welke mensen geselecteerd hebben en waarom we dat gedaan hebben. In dit hoofdstuk zullen we onze onderzoekspopulatie doorlichten op basis van de variabelen die ons aangereikt worden door de conscriptieregisters. Deze hebben in de historiografie hun uitzonderlijke waarde al meermaals bewezen. We krijgen immers voor een volledige klasse van twintigjarige mannen een soort paspoort aangereikt, aangevuld met inlichtingen over hun professionele activiteiten en hun fysionomie. In het bijzonder denken we dan aan de lichaamslengte, een parameter die al uitgebreid geanalyseerd is in menig historisch-antropometrisch onderzoek.

We treden dus in het spoor van een historiografische traditie, met dat verschil dat we op voorhand een subgroep uit de registers geselecteerd hebben op de aanwezigheid van lichaamsgebreken. We zullen onze aandacht richten op de verschillende invalshoeken waarover we dankzij de registers informatie kunnen afleiden: de geografische spreiding, de migraties, de professionele activiteiten, de fluctuaties van de concepties en de lengte. Centraal in het exposé staat het testen van het theoretisch kader dat we in hoofdstuk 2 uiteengezet hebben, met oog voor de eigenheid van de Oost-Vlaamse situatie in de eerste helft van de negentiende eeuw.

6.2 Een populatie van Oost-Vlaamse mannen met een fysiek gebrek: een overzicht

Eerst en vooral willen we een beeld geven van de effecten van de selectie die we gemaakt hebben binnen de conscriptieregisters om een populatie van mannen met een fysiek gebrek samen te stellen.

Tabel 5.6: Verhouding van de in het onderzoek weerhouden conscrits tegenover het
totaal aantal vrijgestelde conscrits en de sterkte van de klasse, 1807-1809[396] en 1846[397].

In de tweede rij van deze tabel staat het aantal conscrits die voor dit onderzoek weerhouden werden, en in de vierde het totaal aantal vrijgestelde conscrits, ook diegenen die vanwege hun gestalte niet geschikt waren voor legerdienst. We merken dat de proporties van beide groepen in verhouding tot de klassegrootte sterk met elkaar correleren, behalve voor 1846 waar we minder conscrits weerhouden hebben in vergelijking met de periode 1807-1809. Met in het achterhoofd het verhaal van arm Vlaanderen verwachten we eerder het tegendeel. Een mogelijke verklaring voor het verminderd aantal vrijstellingen is de evolutie van de geneeskunde. Anderzijds zullen ook de vele mogelijkheden om op basis van sociale motieven vrijgesteld te worden, een belangrijke rol gespeeld hebben. Conscrits die al een broer in het leger hadden, werden automatisch doorgeschoven naar het volgende jaar.

Voor het interval 1807-1809 valt alleszins de sterke homogeniteit van de aandelen van de voor dit onderzoek weerhouden conscrits op. Tegenover de totale klasse spreken we van waarden tussen zes en acht procent, tegenover het totale aantal vrijstellingen is het aandeel nagenoeg constant, wisselend tussen 23 en 24%. Dergelijke weinig variabele cijfers, afgeleid van een brede statistische basis, lijken aan te tonen dat de medische gebreken die we als selectiecriterium hanteren, althans in het Scheldedepartement op een regelmatige manier over de mannelijke bevolking verdeeld waren.

6.3 De frequentie van de verschillende categorieën van gebreken in de onderzoekspopulatie

In het luik over de methodologische aspecten van ons onderzoek hebben we al toelichting gegeven bij de negen categorieën van medische gebreken die we in het verdere verloop van dit onderzoek zullen hanteren. In de volgende tabel overlopen we ze nog eens schematisch, voorafgegaan door de letters die we zullen gebruiken om ernaar te verwijzen.

Tabel 6.1: De indeling in categorieën van fysieke gebreken gehanteerd in dit onderzoek.

Een complicatie bij dergelijke indelingen is dat niet elk individueel geval er netjes in te passen is. Sommige conscrits zijn immers om meerdere redenen afgekeurd[398]. In de periode 1807-1809 waren er op de 1362 weerhouden conscrits 49 waarbij de registers meer dan één medische reden voor afkeuring gaven omwille van fysieke of mentale gebreken. We hebben geen rekening gehouden met indicaties van ziekten, omdat dat niet de focus van het onderzoek was. Slechts in drie gevallen, telkens één per jaar, ging het om drie redenen. In totaal werd er bijgevolg in 96% van de gevallen slechts één reden gegeven. In 1846, met in totaal 300 weerhouden conscrits, lag de verhouding nog hoger, namelijk op 99%. Als we bovendien deze meervoudige vermeldingen van naderbij bekijken, blijken de verschillende types van gebreken even sterk vertegenwoordigd te zijn als in de rest van de onderzoekspopulatie[399].

In de onderstaande grafiek hebben we de frequenties van de verschillende categorieën opgenomen voor de periode 1807-1809 en 1846[400].

Figuur 6.1: Overzicht van de frequenties van de verschillende categorieën
van medische beperkingen, 1807-1809 en 1846.

Er zijn twee categorieën die steeds de helft van het aantal weerhouden conscrits vormen: de misvormingen aan de onderste en de bovenste ledematen. De eerste groep maakt ongeveer één derde uit van de onderzoekspopulatie, terwijl de conscrits met problemen aan de bovenste ledematen een aandeel van twintig procent telt. Dat geldt voor beide dwarsdoorsneden die we gemaakt hebben. Voor de jaren 1807 tot 1809 liggen de verhoudingen voor het overige ook heel gelijklopend. Visuele aandoeningen komen voor bij één vijfde tot één vierde van de geselecteerde conscrits. Daarna volgen de problemen met het bovenlichaam, die goed zijn voor een tiende van de gevallen. De laatste categorie die nog in noemenswaardige verhoudingen aanwezig is, zijn de mannen met mentale gebreken.

Het jaar 1846 vertoont een sterk afwijkend beeld in de bovenste helft van de grafiek. De oogaandoeningen zijn sterk achteruitgegaan en de vrijgekomen ruimte is grotendeels ingenomen door de problemen aan het bovenlichaam. Een deel van de verklaring is dat we in 1846 de vermeldingen van oftalmie of oogontsteking niet meer opgenomen hebben omdat deze slechts aanleiding gaven tot een vrijstelling voor één jaar. Niettemin is het opvallend dat de problemen aan het bovenlichaam sterk vertegenwoordigd zijn dat jaar, en dat het wegzakken van de oogaandoeningen niet evenredig gecompenseerd werd door de andere categorieën.

Er moet dus een meer structurele factor aan de basis liggen van deze verschuiving. Het is aannemelijk om de oorzaak te zoeken in de sociaal-economische crisis waarmee Oost-Vlaanderen geconfronteerd werd. In het vorige hoofdstuk vertelden we hoe de arbeidsinzet omhooggeschroefd werd, onder andere door de kinderen te laten meewerken. Mogelijks worden we hier geconfronteerd met de nefaste invloed van deze evolutie, weerspiegeld in een grotere hoeveelheid jongemannen die afgekeurd worden wegens een slecht ontwikkeld bovenlichaam. Deze categorie bevat immers veel jongens met een bochel, een kromgegroeide ruggegraat of met rachitis.

6.4 De geografische spreiding van de onderzoekspopulatie

In deze paragraaf willen we onze onderzoekspopulatie letterlijk op de kaart zetten. Dankzij de conscriptieregisters kennen we de geboorte- en woonplaats van elke conscrit. We kunnen reconstrueren hoeveel mannen er op het platteland of in de stad woonden of in welke mate de verschillende arrondissementen vertegenwoordigd waren. Al dat materiaal kunnen we contextualiseren op twee manieren: door de vergelijking te maken tussen de geselecteerde conscrits van de perioden 1807-1809 en 1846, en door te vergelijken met de data uit onderzoeken naar de volledige groep Oost-Vlaamse conscrits.

6.4.1 De spreiding over de arrondissementen en de kantons

In eerste instantie benaderen we de onderzoekspopulatie als één geheel en differentiëren we nog niet volgens de verschillende types van handicaps. Onderstaande tabel vergelijkt het aandeel van de verschillende arrondissementen in de groep van weerhouden conscrits en in de totale Oost-Vlaamse bevolking.

Tabel 6.2: Geografische spreiding van de onderzoekspopulatie op arrondissementeel niveau,
 1807-1809 en 1846[401].

Voor de periode 1807-1809 beschikken we over voldoende gegevens om statistisch verantwoorde conclusies te trekken. Het arrondissement Gent is duidelijk dominant, op ruime afstand gevolgd door de twee linnenarrondissementen Aalst en Oudenaarde en ook nog Sint-Niklaas. Eeklo en Dendermonde zijn met verhoudingen onder de tien procent veel minder sterk vertegenwoordigd. De overeenkomst met de aandelen van de respectievelijke arrondissementen in de totale populatie is echter heel sterk (R=0,99). In twee gevallen, Gent en Oudenaarde, is het aandeel mannen met fysieke gebreken een procentpunt hoger dan het aandeel in de bevolking. Op basis van dergelijke kleine verschillen kan niet besloten worden dat er in een bepaalde regio meer fysieke gebreken waren dan in een andere. De sterke relatie met het bevolkingscijfer doet terugdenken aan de vrij vaste verhouding van 10 tot 15% die we eerder in dit hoofdstuk terugvonden, en de vaste verhoudingen van het aantal afgekeurden binnen de klassegrootte.

In 1846 zijn de verschillen tussen het aandeel van de arrondissementen in de Oost-Vlaamse bevolking en in de onderzoekspopulatie veel duidelijker. De linnenarrondissementen zijn ondervertegenwoordigd in de onderzoekspopulatie, een verrassende conclusie als we de grote impact van de crisis in die gebieden in het achterhoofd houden. Sint-Niklaas en vooral Gent leveren veel meer fysiek gebrekkigen dan we zouden verwachten, terwijl de andere arrondissementen ondervertegenwoordigd zijn. De verklaring voor de cijfers voor Gent en Sint-Niklaas kunnen we zoeken in de sterke groei van de gelijknamige steden (cf. tabel 4.6), die geschraagd werd door de uitbouw van de textielnijverheid[402]. Het is mogelijk dat deze gebieden meer mensen met gebreken aantrokken omdat er een betere verzorgingsinfrastructuur aanwezig was, bijvoorbeeld in de vorm van hospitalen. Anderzijds kan ook de uitbouw van de gemechaniseerde textielindustrie in de twee steden verantwoordelijk zijn. Niet in de zin dat ze meer mensen aantrok vanop het platteland, want het waren vooral autochtonen die in de fabrieken werkten[403]. Wat wel kan is dat de specifieke arbeidsomstandigheden tot meer arbeidsongevallen leidden. De scherpe bewoordingen van de Gentse dokters Heyman en Mareska die we in dat verband eerder aanhaalden lieten weinig aan de verbeelding over. We hebben echter al eerder aangehaald dat deze tewerkstelling in de eerste helft van de negentiende eeuw slechts een minimaal deel van de beroepsbevolking omvatte. Tot slot mogen we ook de nefaste invloed van de kinderarbeid niet uit het oog verliezen.

Een tweede niveau waarop we de spreiding van de onderzoekspopulatie kunnen nagaan is het militiekanton. We hebben deze data niet samengevat in tabellen omdat er meer dan dertig militiekantons waren, wat niet bevorderlijk is voor de overzichtelijkheid. Daarom hebben we ervoor geopteerd om de gegevens cartografisch voor te stellen. Voor de periode van 1807 tot 1809 hebben we twee kaarten aangemaakt. De eerste geeft per kanton het aantal door ons weerhouden afgekeurde conscrits, in de tweede hebben we de resultaten gewogen aan de hand van het bevolkingscijfer voor de kantons in 1806[404]. We hebben het aantal afgekeurde conscrits per 10 000 inwoners berekend. In bijlage 7 hebben we een overzichtskaart opgenomen waarop de namen van de kantons zijn aangeduid.

Figuur 6.2: Aantal weerhouden afgekeurde conscrits per militiekanton, 1807-1809.

Als we afgaan op de kaart gebaseerd op de absolute cijfers, blijken de streken rond Gent en Dendermonde het hoogst te scoren. Hetzelfde geldt voor de meest zuidelijke kantons, Geraardsbergen en Ronse. In het Waasland is het beeld heel homogeen, terwijl de streek rond Eeklo lagere waarden laat optekenen. Als we echter rekening houden met het bevolkingscijfer van het militiekanton ontstaat er een ander beeld. De streek rond Gent scoort weer de hoogste waarden, hoewel de stad zelf buiten beeld blijft. Het zijn immers Evergem en Nazareth die donkerblauw kleuren. Op de tweede plaats komen de regio's in het uiterste zuiden en het noordwesten van de provincie. Opvallend is de lage score van de noord-zuidlijn in het midden van de provincie (Lochristi, Wetteren, Oosterzele en Zottegem).

Figuur 6.3: Weerhouden afgekeurde conscrits per militiekanton, 1807-1809
(gewogen volgens bevolkingsaantal).

Samengevat kunnen we stellen dat de kantons die aan de west-, zuid- en oostgrens van Oost-Vlaanderen liggen een band vormen waarin gemiddeld hoog gescoord wordt. In het midden van de provincie scoort Gent heel hoog, terwijl de overige kantons net opvallend lager scoren.

Voor 1846 hebben we slechts één kaart gemaakt, namelijk een overzicht van het aantal weerhouden conscrits per militiekanton gewogen naar de bevolkingsgrootte. Deze beslissing werd genomen om twee redenen: ten eerste hadden we ons beperkt tot één jaar, waardoor we een kleinere steekproef hadden; ten tweede waren er in deze periode veel meer militiekantons, 53 in plaats van 37, wat voor een verdere versplintering zorgde van de gegevens. Bijlage 8 bevat een overzichtskaart met de
namen van de belangrijkste militiekantons.

Figuur 6.4: Afgekeurde weerhouden conscrits per militiekanton, 1846
 (gewogen naar bevolkingsgrootte van de kantons in 1846).

De meest homogene zone op de kaart is de noordoostelijke bovenkant van de provincie. Op de lijn Sint-Niklaas-Lokeren liggen de verhoudingen steevast tussen de 4 tot 6 weerhouden mannen per 10 000 inwoners. Gent en de regio ten westen van de stad geven dezelfde waarden, net als de kantons in het zuiden van de provincie. Het valt op dat ook de regio rond Nederbrakel, Sint-Maria-Horebeke en Oudenaarde in negatieve zin opvalt tussen de hen omringende kantons. De noord-zuidlijn die we in 1807-1809 nog konden onderscheiden, is nu volledig weggevallen. Enkel van het gebied onder Gent kunnen we zeggen dat er weinig tot geen afkeuringen voorkomen.

Het is moeilijk om op basis van de data op het niveau van het militiekanton conclusies te trekken. Het beeld dat naar voor komt is vrij disparaat. Bovendien steunden we voor het jaar 1846 op een smalle statistische basis, nog gecompliceerd door het grote aantal kantons. We kunnen wijzen op de homogeniteit van de noordoostelijke hoek van de provincie. Enkele streken, bijvoorbeeld rond Gent en in het uiterste zuiden van de provincie, scoren steeds relatief hoge waarden. Eén zaak staat vast: ook al was een regio, in casu de textielarrondissementen, heel zwaar getroffen door de sociaal-economische crisis, dan wordt dat niet weerspiegeld in een eventuele oververtegenwoordiging van onze onderzoekspopulatie in de desbetreffende gebieden.

Een laatste element dat we in verband met de demografische spreiding kunnen onderzoeken is de mate waarin de weerhouden conscrits in steden woonden en of er significante verschillen waar te nemen zijn met de cijfers voor de volledige provincie Oost-Vlaanderen.

Tabel 6.3: Aandeel weerhouden conscrits in steden tegenover de provinciale urbanisatiegraad, 1807-1809 en 1846.[407]

Het resultaat van de periode 1807-1809 is al even opvallend als bij de spreiding over de verschillende arrondissementen, waar er een heel sterke correlatie was tussen de frequenties van onze onderzoekspopulatie en de bevolkingsaandelen. Deze keer is het verband al even frappant, met minimale verschillen. Veertig jaar later is de situatie helemaal anders, want het aandeel van onze onderzoekspopulatie dat in steden woont, is met negen procentpunten sterk toegenomen. Hoewel ook de totale urbanisatiegraad is gestegen, is die evolutie niet zo uitgesproken als bij de conscrits met lichaamsgebreken.

Als we nagaan welke steden het meest in trek waren, blijkt vooral Gent er bovenuit te steken. In 1846 woont maar liefst 16% van de onderzoekspopulatie in de provinciehoofdstad. Opvallend is ook de sterke opkomst van Deinze. Tevens krijgen we de bevestiging van de aantrekkingskracht van Sint-Niklaas, dat in het algemeen een sterke groeiperiode doormaakte. In de linnenarrondissementen wisselen stijgers en dalers elkaar af, waardoor hun aandeel vrij stabiel blijft.

Tabel 6.4: Proportie van de onderzoekspopulatie die woont in de belangrijkste Oost-Vlaamse steden,
1807-1809 en 1846.

In het Gent van de negentiende eeuw waren de leef- en werkomstandigheden verre van ideaal. Hoewel de mortaliteit in de stad in het algemeen toenam, hadden vooral de lagere sociale klassen een grotere kans om vroeger te sterven.[408] Over de vele ongevallen in de zo al ongezonde textielfabrieken hebben we eerder al de getuigenis van de dokters Heyman en Mareska aangehaald.

In deze paragraaf bleek dat geografische inplanting van onze onderzoekspopulatie van conscrits met een gebrek aan het begin van de eeuw nauwelijks verschilde van de rest van de bevolking. Zowel op het vlak van de spreiding over de arrondissementen als de urbanisatiegraad waren de parallellen treffend. In 1846, in volle sociaal-economische crisis en in de overgang naar een industrieel-kapitalistische maatschappij, veranderde het beeld grondig. Er waren meer conscrits die in steden woonden, en vooral de arrondissementen Gent en Sint-Niklaas telden proportioneel meer gebrekkige conscrits dan hun aandeel in de provinciale bevolking.

Aan de basis van dergelijke verstedelijking kunnen zowel interne als externe factoren liggen. Verderop, wanneer we het migratiegedrag bespreken, zullen we meer genuanceerd kunnen antwoorden op de vraag of de grotere aanwezigheid van onze onderzoekspopulatie in steden vanuit autonome of externe tendenzen moet verklaard worden.

6.4.2 De spreiding van de verschillende types van gebreken

Met deze paragraaf diepen we het analyseniveau verder uit door te onderzoeken of bepaalde gebreken gerelateerd kunnen worden aan een regio, in de wetenschap dat Oost-Vlaanderen verschillende sociaal-economische gezichten had. Een van de eerste aanzetten tot dergelijk onderzoek werd gegeven door G. Lagneau, maar hij zocht vooral naar verschillen op basis van de verschillende bevolkingsgroepen in Frankrijk[409].

Een eerste tabel vat de situatie in de periode 1807-1809 samen.

Tabel 6.5: Aandeel van de categorieën van fysieke gebreken per arrondissement, 1807-1809 (rijpercentages).

De weerhouden conscrits van het arrondissement Gent hadden het minst te kampen met problemen aan de ledematen. De problemen met het zicht waren er echter bijna even talrijk als de problemen met de onderste ledematen, traditioneel de grootste groep. Dat kan te verklaren zijn door het besmettelijke karakter van de oogaandoeningen, en de impact van een dichtbevolkte stad als Gent. Met 44 personen leverde de stad zelf al bijna de helft van de 25% mannen met gezichtsproblemen in het arrondissement Gent. Om de situatie in Gent in detail te bekijken hebben we de data over de visuele problemen cartografisch voorgesteld.

Figuur 6.5: Conscrits afgekeurd wegens problemen aan de ogen, 1807-1809, per militiekanton
(gewogen naar de bevolkingsgrootte van de kantons in 1806).

We hebben ons gebaseerd op het niveau van de militiekantons, en we hebben de cijfers gewogen aan de hand van het aantal inwoners per militiekanton in 1806. Het is opvallend hoe de oogaandoeningen geconcentreerd zijn in het gebied rond de stad. Ook de meest zuidelijke kantons, Ronse en Geraardsbergen scoren hoog.

Als we verdergaan met de analyse van tabel 6.5 blijkt het arrondissement Dendermonde proportioneel het meest aantal mannen met gebreken aan de onderste ledematen te bevatten: maar liefst vier op de tien mannen hebben ermee te kampen. Voor het overige valt het disparate beeld op van de gegevens. Daarom hebben we dezelfde oefening gemaakt voor 1846, waarvan de resultaten hieronder weergegeven worden.

Tabel 6.6: Aandeel van de categorieën van fysieke gebreken per arrondissement, 1846 (rijpercentages).

Het is opvallend dat Gent plots veel meer mannen met problemen aan de ledematen en het bovenlichaam omvatte, terwijl de groep van de oogaandoeningen sterk daalde. Bij het overzicht van de types hebben we gewezen op de sterke toename van de problemen aan het bovenlichaam, en niet toevallig blijkt ook Sint-Niklaas op dat vlak sterk getekend te zijn. Die vaststelling ondersteunt de hypothese dat de uitbouw van de textielnijverheid en de daarmee gepaard gaande arbeidsomstandigheden, een autonome stedelijke factor, mee verantwoordelijk was voor het stijgend aantal gebrekkige mannen in de steden. Toch is het moeilijk om in deze tabel geografische patronen te herkennen of om er een differentiële impact van de sociaal-economische crisis af te leiden, temeer voor sommige arrondissementen de statistische basis vrij smal is.

Tot slot van deze paragraaf bekijken we de spreiding tussen de stad en het platteland, per type. Aan het eind van de vorige paragraaf werden we geconfronteerd met de sterke toename van het aantal stedelingen tussen 1807-1809 en 1846.

Tabel 6.7: Types van medische gebreken, opgesplitst naar woonplaats in stad of op platteland,
1807-1809 en 1846.

We kunnen niet voor elke categorie statistisch verantwoorde conclusies trekken, maar toch wordt het patroon van een stijgend aantal mannen met fysieke gebreken die in de Oost-Vlaamse steden woonden bevestigd. Zeker voor de categorieën onderste en bovenste ledematen kunnen we spreken van een sterke toename. Een andere categorie, de problemen aan het bovenlichaam, blijft na veertig jaar even sterk aanwezig op het platteland. Eerder was al gebleken dat deze categorie in 1846 een veel ruimere proportie innam dan in de jaren 1807-1809. We zagen daarin de consequenties van het optrekken van de arbeidsinzet in de context van de sociaal-economische crisis, onder andere door de kinderen al heel vroeg te laten meewerken. Aangezien deze evolutie heel sterk aanwezig was in de huisnijverheid willen we dat naar voor schuiven als verklaring waarom de problemen van het bovenlichaam zo talrijk bleven op het platteland. Opvallend is ook de afwezigheid in 1846 van conscrits die afgekeurd werden omwille van problemen aan het gehoor. Tot slot merken we ook bij de mentale aandoeningen en de oogproblemen een duidelijke toename in de stad, hoewel we daar voor 1846 op een smallere statistische basis werken.

De conclusie luidt dat de verschuiving van het platteland naar de stad niet op het conto van één type gebrek mag geschreven worden. Alle categorieën waarvoor we over genoeg cases beschikken treffen we in 1846 meer aan in de steden, met uitzondering van de problemen aan het bovenlichaam. Deze categorie groeide wel fors aan (van 13% naar 30%), maar de stijging was even uitgesproken in de stad als op het platteland.

6.5 De professionele activiteiten

Bij het begin van deze paragraaf koppelen we even terug naar het tweede hoofdstuk, de theoretische reflectie over handicaps. Vanuit de literatuur werd de hypothese geformuleerd dat het marginaliseringsproces van mensen met een mentale of fysieke handicap een fenomeen is van de laatste anderhalve eeuw. Cruciale factoren in dat proces waren volgens de theoretici de veranderde productiewijze en de daarbij horende arbeidsorganisatie. In een systeem dat heel sterk de klemtoon legt op een hoge arbeidsproductiviteit werden mensen met een fysieke beperking sneller geconfronteerd met de nadelige gevolgen van hun lichamelijke of mentale toestand.

Dat houdt meteen in dat in de periode vóór deze omschakeling, die grosso modo rond 1850 gesitueerd wordt, veel minder het geval was, dat mensen met een fysiek gebrek wel nog een plaats hadden op de arbeidsmarkt. Deze hypothese willen we in deze paragraaf van naderbij onderzoeken. De vraag stelt zich immers of we dergelijk patroon op het spoor komen, bijvoorbeeld door te onderzoeken of er uit de diachronische vergelijking van de resultaten van 1807-1809 en 1846 opvallende verschuivingen naar voor komen. Anderzijds kunnen we nagaan of er vóór het doorbreken van de industriële productiewijze bepaalde gebreken samengingen met bepaalde beroepscategorieën. Kortom, we willen het algemeen theoretisch kader testen en tegelijk kijken of we geen nuanceringen kunnen aanbrengen in het vage beeld dat we voorlopig slechts hebben van de situatie vóór 1850 door een gebrek aan historisch onderzoek.

6.5.1 De problemen bij de interpretatie van beroepsgegevens en het opstellen van een beroepsstructuur

Zo weinig aandacht in de historiografie gegaan is naar de geschiedenis van fysieke gebreken, zo veel heeft men zich toegespitst op het reconstrueren van beroepsstructuren. Ondanks een aantal angels hebben onderzoekers op dat gebied veel minder terughoudendheid getoond dan tegenover de gegevens over de medische keuring.

Specifiek in de context van de huisnijverheid is er bijvoorbeeld het probleem van de combinatie van landbouw met huisnijverheid (cf. supra). Het criterium waarop een persoon zich baseert om zich tot een bepaalde beroepsgroep kan verschillen. C. Vandenbroeke vermeldt bijvoorbeeld dat een persoon uit het zuiden van Oost-Vlaanderen zich al landbouwer noemde als hij 1,5 tot 2 ha grond bewerkte. In het Noorden van de provincie lag het criterium hoger, rond 4 tot 5 ha[410]. Bovendien geeft een beroepsindicatie geen informatie over elementen als bezit, het onderwijsniveau of sociaal aanzien[411].

Dergelijke subjectiviteit sijpelt onvermijdelijk door in de conscriptieregisters, aangezien de gegevens verzameld werden op lokale basis. Een andere vertekening is het feit dat in de lijsten maar één beroep vermeld wordt, terwijl combinaties van meerdere professionele activiteiten zeker niet ongewoon waren. Bovendien is het mogelijk dat men zichzelf beter wilde voorstellen door een meer prestigieus beroep op te geven. De belangrijkste opmerking betreft wellicht de leeftijd waarop het beroep genoteerd werd. De conscrits waren negentien of twintig jaar oud, wat betekent dat ze nog maar aan het beginpunt van hun loopbaan stonden. Daardoor worden sommige instapberoepen die vooral onder jongeren gerecruteerd werden, zoals dienstpersoneel, mogelijk overschat[412], terwijl beroepen met een langere opleiding of een tragere doorstroming zoals in de landbouw onderschat[413]. Niettemin blijken de gegevens uit de conscriptielijsten opvallend goed te kloppen als ze vergeleken worden met informatie over de beroepsactiviteiten uit de huwelijksakten. Tot slot moeten we ook rekening houden met betekenisverschuivingen van de gebruikte termen.

Na deze uitweiding komen we terug op de beroepsstratificatie en de typologie die we in dit onderzoek zullen gebruiken. We hebben voortgebouwd op de indeling die vroegere onderzoekers van de militielijsten gehanteerd hebben, met het oog op een vlotte vergelijkbaarheid van de gegevens. Meteen volgen we de algemene methodologische vuistregel om de verscheidenheid van de individuele beroepsomschrijvingen en de betekenisverschuivingen te ondervangen door te werken met een beperkt aantal groepen.

6.5.2 De verwerking van de beroepsgegevens

Onderstaande tabellen vatten de samenstelling van de beroepspopulatie in 1807-1809 en 1846 samen. We hebben ook de procentuele verdeling opgenomen van de beroepsstructuur van alle Oost-Vlaamse conscrits uit dezelfde periodes.

Tabel 6.8: Beroepsstructuur van de onderzoekspopulatie, 1807-1809 en Oost-Vlaamse conscrits,
1805-1806[414].

Onze onderzoekspopulatie bevat minder landbouwers dan de verdeling bij alle Oost-Vlaamse conscrits, wat bijna volledig gecompenseerd wordt door de grote hoeveelheid dagloners, bijna een kwart. Bij de andere beroepscategorieën bemerken we bovendien sterke parallellen tussen de frequenties van onze onderzoekspopulatie en van alle conscrits, waardoor de score van de landbouwers nog uitzonderlijker wordt. Voor deze opvallende verschillen in de agrarische sector zijn er drie mogelijke verklaringen. Landbouwers hadden misschien gewoon minder te kampen met gezondheidsproblemen, bijvoorbeeld doordat ze over een rijker dieet konden beschikken. Wat tegen dit voorstel pleit, is het grote aandeel van de dagloners, waardoor de totale tewerkstelling in de agrarische sector binnen de onderzoekspopulatie nagenoeg gelijk is aan die van de totale groep van conscrits. Dat is een indicatie dat er nog veel mannen met een fysiek gebrek op het platteland bleven, maar als knecht aan de slag gingen. Een andere mogelijkheid is dat de boeren hun bedrijf niet graag zagen overgaan in handen van een zoon met een fysiek gebrek.

Volgens ons is het beter om de oorzaak te zoeken in de sociaal-economische mutaties van het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Om het hoge aantal landbouwers bij het totaal van de Oost-Vlaamse conscrits te verklaren haalde F. Roosemont de extreme bedrijfsversnippering aan, en de drang om zolang mogelijk onafhankelijk te blijven[415]. De gegevens van onze onderzoekspopulatie suggereren dat mannen met een fysiek gebrek sneller moesten afhaken in het proces van stijging van de grond- en pachtprijzen.

Voor de categorieën dienstpersoneel, ambachten en handel en vrije beroepen hebben we telkens één tot anderhalf procent meer dan bij alle conscrits. De meeste resultaten liggen dus in de lijn van de frequenties die genoteerd worden bij de totale populatie van conscrits. Een soortgelijke vaststelling konden we afleiden uit het onderzoek naar de geografische spreiding. Behalve wat de landbouwers en de dagloners betreft kunnen we niet stellen dat mannen met een fysiek gebrek in de periode 1807-1809 over het algemeen sterker vertegenwoordigd waren binnen een bepaalde beroepscategorie.

We willen ook even ingaan op de iets hogere verhouding voor de vrije beroepen en de handel. In het hoofdstuk over de conscriptie-activiteiten waren we een aantal voorbeelden tegengekomen van gegoeden die erin slaagden om hun kerngezonde zonen toch te laten afkeuren wegens een medisch gebrek. Als het in Oost-Vlaanderen al gebeurd is, moet het toch beperkt gebleven zijn, vermits we geen extreme verschillen optekenen.

De volgende stap is het inbouwen van een vergelijkingspunt, met de weergave van de beroepsstructuur van 1846.

Tabel 6.9: Beroepsstructuur onderzoekspopulatie, Oost-Vlaamse conscrits en Oost-Vlaanderen[417], 1846.

Ook in 1846 zijn de landbouwers ondervertegenwoordigd, en in nog veel sterkere mate dan in 1807-1809. Weer wordt dat aandeel echter gecompenseerd door het aantal dagloners die proportioneel oververtegenwoordigd zijn, zeker tegenover de cijfers van de volledige provincie Oost-Vlaanderen. Het opstarten van een eigen landbouwbedrijf was sowieso al heel moeilijk, maar voor mannen met een fysiek gebrek leek de situatie nog uitzichtlozer. De twee andere categorieën die boven de aandelen van alle Oost-Vlaamse conscrits uitsteken zijn de ambachten, maar vooral het aantal vermeldingen van conscrits die geen beroep uitoefenen ligt een veelvoud hoger. Hoewel deze vaststelling maar op 26 gevallen gebaseerd is, is het aannemelijk om hier de kiem terug te vinden van het proces waarbij mensen met een fysiek gebrek stilaan uit de boot vallen op de arbeidsmarkt. Deze opmerking krijgt nog meer reliëf als we gaan kijken naar het type van gebrek dat in deze categorie het sterkst vertegenwoordigd is, de mentale problemen. Van de 26 conscrits behoren er zeven tot deze categorie, een verhouding van 27%, terwijl mentale problemen in de onderzoekspopulatie slechts 6% uitmaken.

Het belangrijkste dat we uit deze tabellen echter moeten onthouden is dat mensen met een fysiek gebrek niet buiten het arbeidsproces stonden. Ze oefenden net als de andere conscrits een beroep uit, meestal zonder daarbij af te wijken van de proporties waarin beroepen voorkwamen in de totale populatie, de opvallende uitzondering binnen de landbouw even terzijde gelaten. Enkel in 1846 zijn er meer mannen met gebreken waarbij geen beroep vermeld wordt.

Voor de overzichtelijkheid hebben we de frequenties van de weerhouden conscrits hieronder samengebracht om de vergelijking van de gegevens te vergemakkelijken.

Tabel 6.10: Beroepsstructuur onderzoekspopulatie, procentuele verdeling, 1807-1809 en 1846.

Het meest in het oog springende verschil bij de vergelijking van de twee periodes is de spectaculaire achteruitgang van het aantal landbouwers. Dat de groep gehalveerd wordt komt vooral de groep zonder beroep, de ambachten, de dagloners en het dienstpersoneel ten goede. De meest waarschijnlijke verklaring ligt in de lijn van wat we hierboven al gesteld hebben, namelijk dat mannen met een fysiek gebrek als één van de eersten op het platteland moesten delen in de klappen van de sociaal-economische crisis. Er waren drie alternatieven: ofwel oefende men geen beroep meer uit, ofwel bleef men aan de slag als dagloner of maakte men de overstap naar een ambacht. Die laatste branche kon rekenen op een algemene toename doordat de vraag naar ambachtelijke producten steeg ten gevolge van de toenemende verstedelijking, de bevolkingsgroei en de beginnende industrialisatie[418]. Weinig verrassend is de teruggang van de tewerkstelling in de textielsector, eveneens zwaar geteisterd door de crisis.

Om een beter zicht te krijgen op deze verschuivingen kunnen we een onderzoek voeren naar de beroepsmobiliteit. In de registers van 1846 werd immers niet alleen het beroep van de conscrit vermeld, maar ook dat van de vader. Dat laat toe om een inschatting te kunnen maken van de beroepsmobiliteit. Alle onderzoeken over dat onderwerp wijzen voor de onderzochte periode op een zeer grote beroepsendogamie[419]. Als we dergelijke gegevens visualiseren in een kruistabel, valt in dergelijke gevallen de concentratie op de diagonaal op, en bij onze onderzoekspopulatie is dat niet anders.

Tabel 6.11: Beroepsmobiliteit binnen de onderzoekspopulatie, 1846 (kolompercentages).

In de cijfers hebben we geen gegevens opgenomen van vaders waarvan het beroep onvermeld was of die reeds gestorven waren. Door de kolompercentages te berekenen kijken we eerst vanuit het perspectief van de vader. Het meest uitgesproken resultaat vinden we bij de landbouwers, waar net geen 79% van de zonen dezelfde weg opgaat. Dat is iets minder dan de 82,5% die F. Roosemont terugvond voor alle Oost-Vlaamse conscrits. Ook in dat onderzoek bleek de textielsector het eerste alternatief te zijn, weliswaar met maar 6,6%. Het grootste verschil zit in de doorstroming naar de ambachten, die hier op een derde plaats komen maar in het onderzoek van Roosemont op de laatste plaats staan.

Vaders die als dagloner aan de slag waren, kregen merkelijk minder navolging. 16% van hun zonen was in dienst, wat overeenstemt met de provinciale cijfers, waar maar liefst één op de vier zonen van dagloners als knecht hun beroepsloopbaan begon. Als we vermelden dat slechts vier vaders behoren tot het dienstpersoneel, wordt meteen duidelijk dat het hier vooral om een typische instapjob ging voor ongehuwde jongemannen die op latere leeftijd opgegeven werd. Eén op de tien zonen kon beginnen met een ambacht, tegenover 6% bij de totale populatie van conscrits. Ook bij de textielarbeiders merken we een vrij grote populariteit van de ambachten, zo'n 3% meer dan bij alle conscrits. De overstap naar een job in de agrarische sector werd niet echt overwogen, getuige de geringe keuzes voor een carrière als landbouwer of dagloner.

De zonen van de ambachtslui en de handelaars en de vrije beroepen die niet in de voetsporen van hun vader traden, waren vaak geneigd om over te stappen naar de landbouw, met dat verschil dat de zonen van handelaars en vrije beroepen meer graten zagen in een zelfstandig bedrijf. Bij de ambachten probeerde een kleine 7% het in de textielsector, terwijl 5% aan de slag ging in de categorie van de handel en de vrije beroepen. Wat opvalt aan beide categorieën is het hoge aantal zonen zonder beroep, respectievelijk 12% en 21%. We veronderstellen dat het niet gaat om studenten, want van die groep hebben we in de registers enkele vermeldingen teruggevonden. Dat zou kunnen betekenen dat een jongeman met een fysiek gebrek wiens vader tot de betere beroepscategorieën behoorde, sneller uit het arbeidscircuit stapte, mogelijk omdat er meer financiële ruimte was.

Tabel 6.12: Beroepsmobiliteit binnen de onderzoekspopulatie, 1846 (rijpercentages).

Ditmaal analyseren we de beroepsmobiliteit vanuit het standpunt van de zonen. De endogamie komt in dit geval nog sterker tot uitdrukking, zoals de cijfers op de diagonaal aangeven. Er is echter één markante uitzondering, het dienstpersoneel. Daarin verschilt onze onderzoekspopulatie weinig van de overige conscrits, waar slechts 6% van de dienstknechten een vader hadden die in dezelfde branche werkzaam was. Hun vaders vinden we vooral terug onder de dagloners, en in veel lagere verhoudingen bij de textielarbeiders en de landbouwers. Voorts valt op dat veel ambachtslui afkomstig zijn van dagloners, bijna het dubbele van het aandeel bij alle conscrits (8,7%). Voor de categorieën dagloner, dienstpersoneel, textiel en handel is de endogamie zelfs sterker dan bij het totaal van de Oost-Vlaamse keurlingen. Zo ligt het cijfer van de textielsector bijna 20 procentpunten hoger (70,6% tegenover 51,4%). Enkel bij de ambachten ligt het peil tien procentpunten lager. [420]

Wat de arbeidsmobiliteit betreft luidt de eerste conclusie dat deze heel beperkt bleef, zoals dat in de volledige maatschappij het geval was. Behalve voor de landbouw en de ambachten geeft onze onderzoekspopulatie zelfs blijk van een grotere endogamie dan gemiddeld. De meeste zonen met een fysiek gebrek traden in de voetsporen van hun vader, de notoire uitzondering van het dienstpersoneel niet te na gesproken. Vooral in de landbouw worden er nauwelijks andere wegen bewandeld. Pas als het op de tweede keuze aankomt, kunnen we echte verschilpunten aanwijzen. Vooral de ambachten scoren beter dan we op basis van de cijfers voor alle Oost-Vlaamse conscrits zouden vermoeden.

Deze beperkte endogamie lijkt te contrasteren met een aantal grote verschuivingen van de beroepen waarvan de onderzoekspopulatie blijk gaf. Onder andere de scherpe daling in de landbouw en de stijging van het aandeel van de ambachten en de dagloners wezen op ingrijpende veranderingen, die we hier slechts in mindere mate weerspiegeld zien. Hier botsen we ons inziens op een nadeel van de brongegevens van de conscriptielijsten in verband met de studie van de beroepsmobiliteit. De professionele activiteiten van vader en zoon worden op hetzelfde moment vastgelegd. Daardoor kennen we enkel het actuele beroep van de vader, en blijven we in het ongewisse over eventuele veranderingen tegenover het verleden. Gezien de cijfers wijzen op een grote mate van endogamie, moet een belangrijk deel van de verschuivingen op de arbeidsmarkt al bij de ouders van de conscrits van 1846, geboren in 1827, gebeurd zijn.

In een volgende fase kunnen we onderzoeken wat de aandelen zijn van de verschillende categorieën van gebreken in de verschillende beroepsgroepen, en omgekeerd.

Tabel 6.13: Aandeel van de beroepsgroepen in de types van gebreken, 1807-1809 (kolompercentages).

De groep van landbouwers telt relatief minder problemen aan de onderste ledematen, maar de gebreken aan de bovenste ledematen, de gestalte, het gehoor en mentale problemen scoren duidelijk hoger dan het gemiddelde. Vooral de dominantie van de laatste categorie valt op. Er worden tevens heel wat conscrits afgekeurd omwille van meerdere gebreken. De dagloners laten waarden optekenen die minder afwijken van het gemiddelde, met hoge waarden voor de visuele gebreken en de bovenste ledematen. Bij het dienstpersoneel valt het op dat er veel spraakgebreken en problemen aan de bovenste ledematen zijn.

De weerhouden conscrits die werken in de textielsector worden opvallend minder met deze laatste categorie geconfronteerd, maar hebben des te meer te kampen met problemen aan de onderste ledematen. We komen hetzelfde patroon opnieuw tegen bij de ambachten. Mensen met gebreken aan de voeten en de benen prefereerden een zittend beroep boven een job die meer beweging vroeg. Omgekeerd konden ze het zich minder veroorloven om problemen te hebben aan de bovenste ledematen, omdat dat de kwaliteit van hun producten beïnvloedde. Deze gegevens suggereren dus dat fysieke gebreken een zekere invloed hadden op de beroepskeuze. We mogen er echter geen determinerende relatie van maken, want zoals we gezien hebben bij de beroepsmobiliteit speelde vooral het vak van de vader een belangrijke rol.

Diegenen die werken in de ambachten hebben ook meer last van oogproblemen, eventueel kunnen we ook dit relateren aan de specifieke omstandigheden waarin gewerkt moest worden. In deze categorie zijn er heel weinig mensen met mentale handicaps. De handelaars en de vrije beroepen tot slot hebben dan weer het meest last van de gestalte en het zicht.

Tabel 6.14: Aandeel van de types van gebreken in de verschillende beroepsgroepen, 1807-1809 (rijpercentages).

Als we de aandelen van de types van gebreken per beroepscategorie bekijken, worden de vaststellingen van de vorige tabel grotendeels bevestigd, alleen zijn de verhoudingen nog meer uitgesproken. De dagloners zitten bijna steeds op het gemiddelde. De dominantie van de problemen aan de onderste ledematen in de groepen van de ambachten en het textiel wordt extra in de verf gezet. Hetzelfde geldt voor de gebreken aan de gestalte en het gezichtsveld bij de handelaars en de vrije beroepen.

Vervolgens bouwen we een vergelijkingspunt met een beeld van de situatie in 1846.

Tabel 6.15: Aandeel van de beroepsgroepen in de types van gebreken, 1846 (kolompercentages).

Tabel 6.16: Aandeel van de types van gebreken in de beroepsgroepen, 1846 (rijpercentages).

De landbouwers, als groep sterk teruggevallen binnen de onderzoekspopulatie, telden opvallend meer visuele problemen, een type gebrek dat in 1807-1809 nog sterk ondervertegenwoordigd was. De dagloners vertonen hetzelfde patroon. De dominantie van de gebreken van de onderste ledematen bij de ambachten en het textiel wordt bevestigd, maar de ondervertegenwoordiging van problemen aan de bovenste ledematen is bij de ambachten volledig verdwenen. Bij de handelaars en de vrije beroepen blijven de problemen aan het gezichtsveld ruim hoger scoren dan het gemiddelde.

Op basis van grafiek 6.1 konden we vaststellen dat het aandeel van de gebreken van de gestalte sterk toegenomen was. Uit de tabel blijkt duidelijk dat geen enkele specifieke beroepscategorie daarvoor verantwoordelijk was, maar dat de stijging algemeen was. Wel is de aangroei meer uitgesproken bij het dienstpersoneel en de textielarbeiders. De resultaten voor 1846 liggen steevast in de buurt van het totale aandeel van elke beroepsgroep in de onderzoekspopulatie. Dat betekent dat de sterkst groeiende categorie van lichamelijke gebreken, die van de gestalte, elke beroepscategorie trof. De sociaal-economische crisis van de eerste helft van de negentiende eeuw teisterde met andere woorden de hele bevolking. Met enige zin voor overdrijving kunnen we zeggen dat de Oost-Vlamingen zich krom moesten werken om het hoofd boven water te houden.

Al meermaals hebben we gewezen op de toenemende graad van verstedelijking waarvan onze populatie blijk gaf. In onderstaande tabel hebben we de professionele gegevens opgedeeld naargelang de woonplaats zich al dan niet in de belangrijkste Oost-Vlaamse steden bevond.

Tabel 6.17: Procentueel aandeel van onderzoekspopulatie dat in steden woont, uitgesplitst per beroepsgroep, 1807-1809 en 1846.

Op de groep landbouw na wonen er van alle beroepscategorieën in 1846 relatief meer gebrekkige conscrits in steden. Als we de aandelen vergelijken met de totale aandelen in de beroepen, blijken ook de dagloners sterker ingeplant te zijn op het platteland. Dat is vrij logisch gezien het feit dat de onderzoekspopulatie exclusief uit mannen bestond, en het mannelijk dienstpersoneel vooral als knecht op landbouwbedrijven aan de slag was. Het aantal tewerkgestelden in de textielsector daalt over het algemeen maar blijft stabiel in de steden, wat betekent dat deze sector, althans in onze onderzoekspopulatie, op het platteland aan belang inboette.

De ambachtslui met fysieke gebreken waren duidelijk één van de eerste beroepsgroepen die zijn geluk ging beproeven in de steden. Meer dan zes op de tien waren daar terug te vinden. Een andere typisch stedelijke beroepsgroep vormen de handelaars en de vrije beroepen, waarvan de omvang in 1846 met vijf procentpunten is toegenomen. Tot slot valt het op dat ook de jongemannen zonder beroep in bijna de helft van de gevallen in de stad wonen. Uit tabel 6.16 bleek dat de vaders van deze jongemannen vooral onder de ambachtslui, handelaars en vrije beroepen gezocht moesten worden, niet toevallig sterk aanwezig in de steden.

In Oost-Vlaanderen waren er een aantal geografische patronen inzake tewerkstelling, zoals de dominantie van de textielsector in het zuidwesten van de provincie. De regionale opsplitsing van de beroepsgegevens van onze onderzoekspopulatie kan ons leren in welke mate mannen met een fysiek of mentaal gebrek in dat plaatje pasten.

Tabel 6.18: Beroepsstructuur per arrondissement, onderzoekspopulatie, 1807-1809 (linkerkolom) en alle conscrits, 1805-1806 (rechterkolom)[421], (kolompercentages).

In de tabel zijn een aantal vaststellingen te herkennen die al in het verhaal over de sociaal-economische context van Oost-Vlaanderen aan bod kwamen. De dominantie van Oudenaarde wat tewerkstelling in de huisnijverheid betreft wordt hier bevestigd met een heel hoog cijfer voor de mannen met een beroep in de textielsector. We kunnen ook afleiden dat de lage cijfers van de onderzoekspopulatie voor de landbouw nagenoeg volledig op het conto te schrijven zijn van drie arrondissementen: Dendermonde, Sint-Niklaas en Eeklo. Vooral in de laatste twee regio's is de kloof opvallend groot en zoeken veel jongemannen een alternatief als dienstknecht, textielarbeider of ambachtsman.

In alle arrondissementen, met uitzondering van Dendermonde, bevat onze onderzoekspopulatie meer dagloners. Vooral in Eeklo is de kloof heel uitgesproken, en daar zijn ook meer gebrekkigen tewerkgesteld in het textiel. In het hoofdstuk over de contextualisering hebben we aangestipt dat het noorden van de provincie Oost-Vlaanderen werd gekenmerkt door grotere landbouwbedrijven. Het is mogelijk dat mannen met een fysiek gebrek in die regio het nog moeilijker hadden dan in de rest van de provincie om zich te handhaven als zelfstandig landbouwer, en daarom meer dagloner waren of hun broodwinning zochten in de textielsector of als dienstpersoneel.

Tabel 6.19: Beroepsstructuur per arrondissement, onderzoekspopulatie (linkerkolom) en alle conscrits (rechterkolom)[422], 1846 (kolompercentages).

In de eerste periode was de lage score van de categorie landbouw te wijten aan drie arrondissementen. Een kleine halve eeuw later heeft dat patroon zich verspreid over de hele provincie, met als absoluut dieptepunt het arrondissement Sint-Niklaas. Enkel in Aalst en Dendermonde kunnen ze zich nog enigszins handhaven. De drastische cijfers tonen aan dat onze onderzoekspopulatie sterk in de klappen deelde. De heroriëntaties op de arbeidsmarkt verschilden echter sterk per arrondissement. In Gent en vooral Sint-Niklaas werd men dagloner, in Gent en Aalst zien we meer textielarbeiders. De ambachten waren het populairst in Oudenaarde en Aalst. Alle arrondissementen, op uitzondering van Dendermonde, hebben echter gemeen dat er een groot aandeel beroepslozen zijn.

De geografische uitsplitsing levert dus een heel verscheiden beeld op. De voortschrijdende crisis liet zich binnen onze onderzoekspopulatie het sterkst voelen in de landbouwsector. De antwoorden waren echter heel divers. Op dat vlak is het beter om de transformaties op de arbeidsmarkt te bekijken vanuit de dichotomie stad – platteland, of per type van gebrek.

Tot slot van de behandeling van de informatie over de professionele activiteiten hebben we nagegaan of een onwettige geboorte in combinatie met een fysiek gebrek een invloed had op de beroepskeuze.

Tabel 6.20: Beroepsstructuur onwettigen in de onderzoekspopulatie, 1807-1809 en bij alle Oost-Vlaamse conscrits, 1805-1806[423], beroepsstructuur van de totale onderzoekspopulatie, 1807-1809, en alle Oost-Vlaamse conscrits, 1805-1806.

We beschikken slechts over een kleine steekproef (N=40), maar toch zijn er een aantal opvallende parallellen met de situatie bij alle conscrits. De belangrijkste vaststelling is de dominantie van het dienstpersoneel, zowel bij de gebrekkige conscrits als bij alle conscrits. Ongeveer één op vier onwettige zonen wordt knecht, één op vijf is aan de slag in het textiel, dat bij de gebrekkige onwettigen meer in trek is dan een carrière als dagloner. We zoeken een verklaring voor deze vaststelling bij het feit dat de moeders van onwettigen vooral als spinster werkten[424]. Dat zou een deel van de gebrekkige onwettige conscrits kunnen beïnvloed hebben bij de beroepskeuze, in de zin dat ze ervoor opteerden om voorlopig bij hun moeders te blijven inwonen. Dat kan bovendien de lage waarden van de ambachten verklaren, een beroepsgroep waar weinig vrouwen aanwezig waren. Opvallend is ook de hoge score van de handel en de vrije beroepen. Afgaande op de tabel kunnen we besluiten dat een fysiek gebrek een beperkte impact had op de beroepskeuze van onwettige conscrits, maar dat de mannen in kwestie over het algemeen goed het patroon weerspiegelden dat we bij alle onwettigen terugvinden.

Ter afronding van deze paragraaf overlopen we per beroepsgroep de belangrijkste conclusies. De landbouwers waren steevast in de minderheid binnen de groep van gebrekkige conscrits. Volgens ons betekent dit niet dat landbouwers gezonder waren, maar dat mannen met een fysiek gebrek moeilijker een zelfstandig bedrijf konden handhaven. Hun fysiek gebrek moet hen dermate gehinderd hebben dat ze bij de eerste slachtoffers hoorden van de sociaal-economische crisis. Dat de daling van het landbouwersaandeel zich doorzette naarmate de crisis vorderde, lijkt onze hypothese te bevestigen.

Een tweede indicatie waarop we steunen om deze verklaring naar voor te schuiven is het hoge aantal dagloners, steeds zeven tot acht procentpunten meer dan bij alle conscrits. Heel wat mannen met fysieke gebreken bleven in die hoedanigheid op het platteland aanwezig. Als we de twee groepen optellen, komen we uit op een agrarische tewerkstelling die nauwelijks afwijkt van de verhoudingen in de gewone populatie. In 1846 werd die gelijkheid echter doorbroken, want de scherpe daling van het aantal landbouwers betekende zeker geen evenredige aangroei bij de dagloners.

De textielsector ging – weliswaar niet zo spectaculair - achteruit, niet toevallig samen met de landbouw de crisissector bij uitstek. Het vrijgekomen aandeel werd slechts in geringe mate ingenomen door de groep van het dienstpersoneel. De twee categorieën die het meest vooruitgingen waren de ambachten, en vooral de groep conscrits die geen beroep uitoefenden. Die vaststelling stemt overeen met de theoretische uitgangspunten uiteengezet in hoofdstuk twee. Met het opdrijven van het belang van de arbeidsproductiviteit en de sterke concurrentiedwang vanuit de internationale markt kwamen zij onvermijdelijk in de problemen. Het is veelzeggend dat de mentale handicaps binnen deze groep het sterkst vertegenwoordigd waren. Anderzijds woonden de beroepslozen vrij veel in de steden, en werkten hun vaders als ambachtslui of als handelaar, of oefenden ze een vrij beroep uit, waarvan we mogen aannemen dat die het meeste financiële ruimte hadden om een uitstap uit de arbeidsmarkt te overwegen.

Bij de ambachtslui en de textielarbeiders merkten we bovendien dat er opvallend veel personen met problemen aan de onderste ledematen waren, terwijl ze minder te kampen hadden met problemen aan de bovenste ledematen. Fysieke gebreken oefenden in dat geval een zekere invloed uit op de beroepskeuze, hoewel de sterke beroepscontinuïteit tussen vader en zoon deze bevindingen meteen relativeert.

Tot slot bleken de problemen aan de gestalte, die in 1846 flink toegenomen waren, bij alle beroepsgroepen even sterk aanwezig te zijn. Het Vlaamse antwoord op de sociaal-economische crisis bestond vooral uit het opdrijven van de arbeidsproductiviteit en het inschakelen van de gezinsleden, al vanaf jonge leeftijd. De gevolgen van deze aanpak vinden we terug in de conscriptielijsten, met proportioneel gezien meer jongemannen met bochels of misvormingen van de ruggegraat.

De belangrijkste conclusie luidt echter dat mensen met een fysiek gebrek door de band genomen een beroep uitoefenden, en blijkbaar meehielpen om het gezinsbudget rond te krijgen. Zelfs mannen die omwille van mentale handicaps afgekeurd waren, bleven niet werkloos thuis zitten. Zoals hierboven aangehaald verandert dat beeld in 1846 voor het eerst, en waarschijnlijk ook definitief. Daar worden we geconfronteerd met het prille begin van de evolutie waarin mensen met een gebrek, mentaal of fysiek, op de arbeidsmarkt uit de boot vallen.

6.6 Het migratiegedrag

Dankzij de conscriptielijsten kunnen we het migratiegedrag van de opgenomen jongemannen reconstrueren, omdat we een aanduiding krijgen van de geboorte- en de woonplaats. Toen we de sociaal-economische context van deze studie schetsten, bleek dat de provincie Oost-Vlaanderen in de crisisjaren 1845-1850 geconfronteerd werd met een emigratie die de immigratie overtrof. Intern oefenden vooral de steden een grotere aantrekkingskracht uit, terwijl de linnenarrondissementen de grootste uitstroom lieten optekenen.

Eerder in dit hoofdstuk kwamen we tot de conclusie dat in het begin van de negentiende eeuw onze onderzoekspopulatie nauwelijks afweek van de algemene urbanisatiegraad van rond de 22%, een situatie die in 1846 echter drastisch veranderd was. Op het hoogtepunt van de crisis bleek dat één op drie gebrekkige conscrits (32%) in de stad terug te vinden was, terwijl die verhouding voor alle conscrits slechts 26,3% bedroeg. De vraag stelde zich of deze verschuiving naar de steden een gevolg was van een plattelandsvlucht, of dat er autonoom-stedelijke factoren de hoofdoorzaak waren. Een manier om klaarheid te scheppen is kijken naar de mate waarin gemigreerd werd.

In een eerste tabel geven we een overzicht van het aantal migranten in de onderzoekspopulatie.

Tabel 6.21: % migranten (woonplaats verschillend van geboorteplaats) per arrondissement in de onderzoekspopulatie, 1807-1809 en 1846, vergeleken met % migranten onder alle conscrits,
1805-1806 en 1846[425].

Het valt onmiddellijk op dat onze populatie in de eerste periode steeds hogere waarden laat optekenen dan de volledige groep van conscrits, cijfers waar nota bene de gegevens van de weerhouden conscrits ingecalculeerd zijn. In feite zal de kloof dus nog iets groter zijn. Het verschil blijft weliswaar beperkt en is doorheen de twee periodes vrij stabiel, rond de twee procent. Het is een nieuwe bevestiging van de vaststellingen die volgden uit de gegevens van de urbanisatie: we hebben te maken met een groep binnen de bevolking die blijk geeft van een grotere mobiliteit, zonder evenwel opvallend af te wijken van de cijfers van de andere jongemannen. Wanneer we in 1846 een lager algemeen migratiecijfer optekenen, volgt onze onderzoekspopulatie volledig deze trend.

In 1846 is het arrondissementele patroon grilliger, mogelijk als gevolg van de smallere statistische basis. Niettemin valt op dat Gent en Sint-Niklaas in de twee onderzochte perioden steeds meer migranten tellen dan het provinciale gemiddelde. Ook hier is er een parallel met de eerdere onderzoeksresultaten, onder meer de grotere aanwezigheid van gebrekkige conscrits in de steden, waaruit een sterke dynamiek in beide arrondissementen naar voor kwam.

Tabel 6.22: Geografische uitsplitsing per arrondissement van de migraties in de onderzoekspopulatie (rijpercentages), 1807-1809, en idem voor alle Oost-Vlaamse conscrits, 1805-1806[426].

Als we de migraties opdelen in vier ruwe categorieën, worden we geconfronteerd met een opvallend verschil met de resultaten voor alle Oost-Vlaamse conscrits. Onze onderzoekspopulatie vertoont ook wat de afstand van de migraties betreft een meer mobiel karakter. Ze gaan verhoudingsgewijs veel meer migreren buiten de arrondissementsgrenzen, vooral naar andere gebieden binnen de provincie en in één op de tien gevallen elders in België.

Tabel 6.23: Geografische uitsplitsing van de migraties in de onderzoekspopulatie (rijpercentages),
1846, en idem voor alle Oost-Vlaamse conscrits, 1846[427].

Door het beperkte aantal cases hebben we voor 1846 geen arrondissementele opsplitsing doorgevoerd. De cijfers spreken voor zich: de trend van het begin van de negentiende eeuw zet zich versterkt door. Een op twee gebrekkige mannen die op hun twintigste gemigreerd waren, kwamen terecht buiten het arrondissement waar ze geboren waren. Bij alle conscrits merken we in de peiling van 1846 de eerste aanzetten tot een grotere mobiliteit op, maar op dat moment komen ze nog niet aan het niveau dat de conscrits met fysieke gebreken al in 1807-1809 lieten optekenen.

Al enkele malen werden we geconfronteerd met aanduidingen dat de onderzoekspopulatie sneller zijn toevlucht zocht in de stad (cf. tabel 6.3). Met de onderstaande tabel proberen we te testen of de migratie naar de steden een bepalende factor was in deze evolutie.

Tabel 6.24: Procentueel aandeel migraties naar Oost-Vlaamse steden binnen het totaal van migraties,
1807-1809 en 1846.

Begin negentiende eeuw verhuisde slechts 19% van de migranten uit onze onderzoekspopulatie naar de belangrijkste Oost-Vlaamse steden, een vrij laag cijfer.[429] In 1846 is het aandeel gestegen tot een kwart, maar als we de gegevens afzetten tegenover de totale omvang van de twee steekproeven blijken de stedelijke migraties weinig toe te nemen.

Tabel 6.25: Procentueel aandeel stedelijke migraties in de totale onderzoekspopulatie, 1807-1809 en 1846.

De stedelijke migratie kan dus niet exclusief ingeroepen worden ter verklaring van de stijging van de urbanisatiegraad die we teruggevonden hebben. Deze conclusie is niet alleen van toepassing op de bevolkingsgroep die hier wordt onderzocht, maar gaat op voor de volledige samenleving. Volgens M. Neven en I. Devos was in de periode van 1831 tot 1910 slechts 25% van de stedelijke aangroei te verklaren door migraties, en het was vooral het geboorteoverschot dat aan de basis lag van de aanwas in de steden[430].