Inleidende situatieschets

A. Behandelde problematiek

a1. De kernvraag : hoe kon de dienstplicht ingevoerd worden?

Met de veldslag te Fleurus op 26 juni 1794, de erop volgende veroveringsoorlog en de vereniging met Frankrijk op 1 oktober 1795 werden de Oostenrijkse Nederlanden definitief betrokken in de revolutie, die grondig de 'Ancien régime'-maatschappij veranderde, zowel in haar publiekrechtelijke als in haar privaatrechtelijke[3]- aspecten .

Om de realisaties van die revolutie veilig te stellen, moesten de nieuwe 'citoyens' immers al gauw een belangrijke wederdienst bewijzen. De Europese coalitiepartners vielen immers de prille republiek aan. Al gauw ontwikkelde men de theorie van de 'défense de la mère patrie'. Men vocht niet langer voor een vorst, maar vechten moest wel nog! De verdediging van de 'liberté' werd een burgerplicht, die in het licht van de geallieerde invasie enthousiast werd opgenomen.

Die theorie zou aan de basis liggen van een van de meest ingrijpende vernieuwingen : het aanleggen van een permanente wervingsreserve voor het leger. Éénieder werd soldaat, en moest in actieve dienst treden indien hij opgeroepen werd. Het was de overwinnaar van Fleurus, generaal Jourdan, die -samen met Delbrel[4]- aan de basis lag van het nieuwe recruteringsstelsel : de 'conscription militaire'.

In deze verhandeling wordt onderzocht hoe de Franse overheid erin slaagde om een dergelijke 'burgerplicht' daadwerkelijk ingang te laten vinden. Want uiteraard was de bevolking -zowel in het oude Frankrijk als in de nieuwe 'départements'- niet onverdeeld enthousiast over deze nieuwe plichten. Van oudsher was de 'enrôlement volontaire' -dienstname op vrijwillige basis- de procedure voor de militaire recrutering geweest. Had men de 'vrije wil' soms een beetje 'geholpen', nooit tevoren was het principe van een algemene dienst-'plicht' geponeerd.

a2. Wat buiten het gezichtsveld valt : de privaatrechtelijke dimensie. Een korte situatieschets

Noodgedwongen -gezien de enorme omvang van het onderwerp- blijft de privaatrechtelijke dimensie van deze vernieuwing buiten beschouwing. Nochtans biedt de materie een goede opening naar de laat-achtiende-eeuwse en vroeg-negentiende-eeuwse rurale maatschappij.

Meer nog dan alle andere bestuurlijke vernieuwingen van de revolutie, vereiste de massale militarisering van de gemeenschap immers een enorme uitbreiding van de ingreep van de centralistische staat in de Alltag van de dorpeling.In de literatuur wordt zelfs geponeerd dat de dienstplicht als het ware als een soort overgangsrite ervaren werd, die het einde van de adolescentie moest inluiden[5].

Bovendien verruimde de horizon van het dorp. Hoewel het eng-provincialistische denkbeeld nog ruim een eeuw zijn overwicht zou bewaren, moest een stelsel, dat boerezonen uitwaaierde over zowat heel de toengekende wereld -want ook in de eerder dramatische koloniale oorlogen van de republiek vochten onze voorouders aan Franse zijde mee- een meer kosmopolitische ingesteldheid wortel laten schieten.

Minder speculatief voor de historicus, want meer tastbaar, waren de economische gevolgen van het nieuwe recruteringsstelsel, vooral voor de plattelandsbevolking. Het verdwijnen voor vijf jaar van de twintigjarige zonen, op het moment dat hun vaders de leeftijd van zestig jaar of meer bereikten, had een rampzalige invloed op het opvolgingssysteem in de subsistentielandbouw... Gezien pas gehuwd werd, wanneer men in staat was een gezin te onderhouden -en men dus over een eigen uitbating, hoe klein ook, beschikte[6]- was er een enorme generatiekloof[7], die nog toenam als antwoord op de steeds grotere spanningen op de arbeidsmarkt. Daardoor was het merendeel van de conscrits zoon van een stokoude vader, en ontnam het wegvallen van deze twintigjarigen vele uitbatingen elk toekomstperspectief.

Om enigszins aan dit probleem tegemoet te komen, introduceerde men na enige jaren een speciale rechtsfiguur inzake de recrutering, die bekend staat als de 'placement à la fin du dépôt'. De naam is verbonden met de laatste fundamentele vernieuwing, voor de conscriptie van het jaar XIV van de republikeinse tijdrekening (22 september tot 31 december 1805), maar werd al enkele jaren eerder toegepast (cfr. infra voor meer hierover). De toepassing van die rechtsfiguur op een conscrit stelde deze in feite vrij van actieve dienst, en één van de redenen waarvoor men deze gunst toekende, was het feit dat men oudste zoon was van een 71-jarige vader, voor wiens levensonderhoud men instond.

Ook de gelaagdheid en de coherentie van de boerengemeenschap ondervond tenslotte diverse invloeden van het nieuwe recruteringssysteem en de oppositie ertegen.  De overheid heeft geen enkel middel onbenut gelaten om het sociale weefsel uiteen te weken en verdeeldheid en wantrouwen in het dorp te zaaien. Terwijl de grootste gestrengheid te beurt viel aan al wie betrapt werd op het verbergen van, en elke andere vorm van steun aan weerspannigen, werden in toenemende mate beloningen toegekend aan degenen die hen hielpen arresteren. Het onderscheid tussen de weinige republikeinen en de antifranse partij in het dorp vervaagde geleidelijk tot er een toestand ontstond waarbij elke goede buurman 's anderendaags de verklikker kon zijn...

a3. de strijd om de dienstplicht : partijen en wapens : een kort overzicht

Gezien de enorme impact op het dagelijkse leven mag het weinig verwondering wekken, dat een dergelijke radicale inbreuk op de traditionele vrijheid maar weinig kon rekenen op de enthousiaste medewerking van de bevolking. En toch slaagde het regime erin het nieuwe recruteringssysteem te introduceren, te activeren, ja zelfs door de bevolking te laten interioriseren als 'burgerplicht'! Want geïnterioriseerd is het systeem in elk geval : daarvan getuigt de probleemloze herinvoering door de Hollanders, die alleen de met het Frans Bewind geassocieerde naam 'conscriptie' vervingen door 'militie', naam die de dienstplicht tot voor kort behouden heeft...

Hoe is de overheid uiteindelijk in die onmogelijke opdracht geslaagd? Welke hinderpalen heeft zij moeten overwinnen? Welke middelen heeft zij daartoe aangewend?

Blinde repressie bleek al gauw geen adekwaat antwoord te zijn, en het was bovendien gevaarlijk. Dat heeft de boerenkrijg duidelijk aangetoond : hoe harder men optrad tegen de 'brigands', des te fanatieker verweerden zij zich, en des te meer konden zij rekenen op de -weliswaar vaak passieve en onuitgesproken- sympathie van de dorpsbevolking! Het verzet tegen de dienstplicht moest dus bestreden worden met geven en nemen, gerichte repressie en amnestie, 'mesures de rigeur' en 'mesures d' indulgence'.

En hoe evolueerde de houding van de conscrits zelf? Wat waren hun wapens in de -uiteindelijk verloren- strijd tegen de dienstplicht? Hoe stonden de lokale autoriteiten ertegenover...

De vormen van verzet, en het antwoord erop

1. het verzet vanwege de lokale autoriteiten

De dienstplicht vormde de grootste belangentegenstelling tussen het centrum en zijn lokale besturen in de rurale dorpsgemeenschappen. De 'conscription militaire' bracht de lokale vertegenwoordigers van het verre Parijs dan ook in een weinig benijdenswaardige positie! Uiteraard kon degene die de beslissingen van het centrum te uitvoer bracht 'avec toute la rigeur de la loi', nog maar weinig bogen op de sympathie van zijn geadministreerden. Tijdens de boerenkrijg ondervonden vele 'commissaires du directoire exécutif' dit aan den lijve, en enkelen zouden het niet meer navertellen... Maar tegelijk werden de lokale bewinslieden verantwoordelijk gesteld voor de repressieve maatregelen, die door Parijs en door Gent genomen werden, en meer bepaald voor het sturen van 'garnisaires', militairen die op kosten van de bevolking in de dorpen gelogeerd moesten worden teneinde de tongen wat losser te maken en de hechte dorpssolidariteit te breken. De bevolking bleek immers toen al evenmin ongevoelig voor (negatieve) financiële prikkels.

Het is mede door die inconsequente houding van de dorpeling jegens zijn 'vertegenwoordigers', die uiteindelijk in de kaart van Parijs heeft gespeeld, dat de lokale bestuurders uiteindelijk voor het regime gewonnen werden. Nam de tegenwerking onder het consulaat nog alle mogelijke vormen aan, onder het 'Empire' zien we steeds meer overtuigde 'maires' aan het werk, die alles op alles zetten om bij 'préfet' en 'ministre de la guerre' op een goed blaadje te komen...

En om de meer fanatieken onder hen te overtuigen, werden tal van 'commissaires spéciaux' gestuurd, die op hun kosten de hen opgedragen taken kwamen uitvoeren...

2. vanwege de conscrits

De belangrijkste en meest hardnekkige oppositie tegen de dienstplicht kwam uiteraard van de direct betrokkenen. Aanvankelijk bleef het merendeel gewoonweg doof voor 'l' appèl de la mère patrie'. En de houding van de lokale administratie bespaarde vele van deze onderduikers van de sanctie die hen wachtte: plaatsing op de lijst der 'émigrés' -lees: verbeurdverklaring en inbeslagname van hun inboedel-. Maar niet alleen de dorpelingen waren inventief bij het 'kat-en-muis-spelletje'! Het toekennen van juridische gevolgen aan de 'insoumission' en de 'réfraction'[8] overtuigde de betrokkenen al gauw van de ernst van hun situatie, en stelde een voorbeeld voor latere oproepen.

Ondanks alles wat erover geschreven is, en ondanks de vaak ernstige gevolgen voor de betrokkenen en hun families, kan de Franse overheid geen blinde repressie toegeschreven worden. De aangewende 'mesures de rigeur' waren steeds beredeneerd, en werden pas aangewend wanneer de impasse compleet was[9], hoewel excessen in de uitvoering uiteraard geen zeldzaamheid waren. Maar uiteindelijk won de overheid toch het 'titanengevecht' tegen de dienstweigering.

Naast militaire had het probleem van de weerspannigheid ook belangrijke politieke gevolgen! 'Insoumis' en 'réfractaires' werden permanent opgejaagd. De 'gendarmerie' organiseerde zich in 'colonnes mobiles', beweeglijke eenheden lichte cavalerie die onafgebroken het platteland doorkruisten, op jacht naar de weerspannigen. Daarenboven werden, zoals gezegd, in toenemende mate premies toegekend voor wie hun arrestatie hielp bewerkstelligen, terwijl strenge straffen gesteld werden op het verbergen ervan.

Zij waren uiteindelijk dus nergens meer echt veilig, en de rancune van zovele vogelvrijen tegen alles wat het regime vertegenwoordigde bleef altijd een belangrijke factor van politieke instabiliteit, met impact op het moreel van de troepen, op de publieke opinie in het binnenland, op het sociaal weefsel binnen de dorpsgemeenschappen en op de samenhang van de gecentraliseerde staat[10].

De aanwezigheid van ongeregelde bendes 'fuyards' bemoeilijkte de bestrijding van de criminaliteit en versterkte de centrifugerende oppositie in de dorpen waarrond zij hun schuilplaats hadden. Zeker onder de republiek bleven de sympathieën voor de Bourbons en de Habsburgers levendig... Deze contra-revolutionaire dreiging bracht op haar beurt een enorme aangroei mee van het repressieapparaat. De begroting van het 'département de la police générale' groeide constant aan, en de aanwezigheid van de ordediensten in het dagelijkse leven -in de vorm van de rondzwermende 'colonnes mobiles'- werd uitgebreid.

B. Gehanteerde methode

b1. Chronologische aanpak

Het recruteringsstelsel, dat eind 1798 ingesteld werd, kwam niet uit de lucht vallen. Het werd ook niet voor eens en altijd gemodelleerd door de organieke wet Jourdan-Delbrel. Die wet moet eerder gezien worden als een versnellingsmoment in de wanhopige zoektocht van de in het nauw gedreven republiek naar militairen, die een antwoord moesten bieden aan de permanente bedreiging door de Europese contra-revolutionaire coalitie (waarbij men trouwens vaak opteerde voor de aanval als de beste verdediging!). Die zoektocht naar een adekwaat systeem voor de permanente aanvulling van de gaten in het effectief van de troepen verklaart de organische groei die het stelsel heeft doorgemaakt, en motiveert de keuze voor een chronologische aanpak[11]. De chronologie moest in bepaalde fasen van stroomversnelling (zoals de periode 1805-1806, en de periode 1807-1808) wel verlaten worden om verschillende simultane evoluties van elkaar te onderscheiden. De chronologie vormt dus geen keurslijf, maar eerder een richtlijn.

De basiseenheid die de verdeling in de diverse hoofdstukken rechtvaardigt, is de 'levée'. Met vrij grote regelmaat werd een oproep van nieuwe recruten bevolen. De 'levées ordinaires' riepen telkens conscrits op van de nieuwe eerste 'classe' van de conscriptie, maar op het einde van de onderzochte periode (eerst in 1808, dan tweemaal in 1809, éénmaal in 1812, en tweemaal in 1813) werden verschillende buitengewone 'levées' bevolen, van conscrits uit verschillende voorgaande 'classes'.

Daarom vormde de 'conscriptie' 'sensu stricto' geen goede bron voor de chronologie, en opteerde ik voor de 'levée'. Opnieuw vormde deze keuze geen onbreekbare wet, en werden bepaalde 'levées' samen beschouwd.

In een eerste hoofdstuk behandel ik kort de voorgeschiedenis van het nieuwe recruteringsstelsel, waarbij ik wel iets uitvoeriger inga op de belangrijkste decreten aangaande de 'réquisition', de onmiddellijke voorloper van het stelsel van Jourdan en Delbrel. Aan die wet van 19 fructidor VI (5 september 1798), wordt het tweede hoofdstuk gewijd. In de hoofdstukken III tot XIII worden dan de diverse 'levées' bestudeerd.

b2. Thematische indeling van de hoofdstukken

Aanvankelijk zijn die hoofdstukken opgebouwd rond drie onderzoeksvragen :

            -Welke nieuwe wettelijke bepalingen regelden de recrutering?

            -Hoe verliep de conscriptie in het 'département' en in het kanton?

            -Welke resultaten boekte men inzake de recrutering?

Van zodra de conscriptie volledig routinematig verliep (jaren XIII en XIV), besteed ik daaraan geen aandacht meer. De wetten en decreten die de 'levées' uit die twee 'classes' bevelen, gaven bovendien aan de recrutering haar definitieve gedaante, zodat ik daarna ook geen bijzondere aandacht meer besteed aan de wetgeving, enkele belangrijke wijzigingen niet te na gesproken.

b3. Casuïstische aanpak

Om een volledig en accuraat beeld te krijgen van de recrutering, en haar impact op lokaal vlak, moest de focus de facto vernauwd worden. Ik kon immers onmogelijk het titanenwerk overdoen, dat de departementale overheid gepresteerd heeft gedurende vijftien jaar. Ik besloot daarom de blik te richten op het administratieve (jaren VII en VIII) respectievelijk jurisprudentiële tussenniveau, dat als basis voor de 'levées' gold[12] : het kanton. De enorme omvang van de materie noopte tot beperken, zodat slechts één casus onderzocht kon worden, temeer door de omslachtige maar vruchtbare methode. (cfr. infra voor de keuze van de casus)

b4. Nominatieve aanpak

Het belangrijkste gedeelte bestaat natuurlijk uit de derde onderzoeksvraag, met name de resultaten van de 'levées'. Om daar een -quasi- sluitend antwoord op te bieden, legde ik een volledig nominatief bestand aan van de conscriptie-'classes' in het onderzochte kanton. Elke 'classe' werd integraal overgenomen, met alle mogelijke identificatiegegevens voor elke individuele conscrit afzonderlijk. Ik vond geen enkele studie, die deze omslachtige aanpak hanteerde, maar stuitte dan ook op tal van verkeerde en overhaaste conclusies, en verkeerde inschattingen. Ik heb bewust geopteerd voor een andere aanpak als bijvoorbeeld Roger Darquenne[13], die zeer waardevolle data verzamelde op departementaal niveau, maar de meest nauwe verbanden, de details in de lokale toepassing noodgedwongen over het hoofd moest zien. De gedetailleerde nominatief-casuïstische aanpak toont zeer goed de problemen waarvoor men zich geplaatst zag, en hoe bepaalde wettelijke bepalingen omgebogen werden...

Door combinatie van het nominatieve bestand met de meer descriptieve informatie uit de briefwisseling vormde zich een gestructureerd beeld van hoe de 'levées' in de praktijk verliepen. Bovendien bleek elke nieuwe 'levée' te voorzien in antwoorden op de problemen die zich bij de voorgaande hadden voorgedaan.

Voor de eerste 'levées' was de verzameling van de nominatieve data enorm omslachtig, omdat de overheid nog zeer weinig gegevens registreerde in centrale registers. Vaak moesten alle brieven geraadpleegd worden, teneinde een relatief volledig beeld van de oproep te reconstrueren. Vanaf de 'levée' uit jaar XIII werden de meeste gegevens over elke conscrit gecentraliseerd in een conscriptieregister, wat het onderzoek van de overige bronnen enigszins overbodig scheen te maken. Omwille van de enorme onvolledigheid en de inaccurate manier van registreren besloot ik echter toch om die bronnen facultatief te raadplegen, en de frequente verwijzingen ernaar in de voetnoten bewijzen dat dit geen overbodige luxe bleek... Tot het jaar 1810 werd dus alle briefwisseling geraadpleegd, evenals alle inlijvingslijsten, 'réfractaires'-vonnissen,...

Het repetitieve karakter en de verbeterde kwaliteit van de informatie liet echter toe om de gebeurtenissen uit het tweede decennium van de negentiende eeuw louter op basis van de registers te reconstrueren. Alleen de laatste 'levée', in oktober 1813, werd al te fragmentaire weergegeven, zodat bijkomend onderzoek nodig was.

Jammer genoeg waren juist voor die 'levée' (die waarschijnlijk slechts een begin van uitvoering heeft gekregen[14]) zeer weinig gegevens te vinden...

In de tekst wordt weinig verwezen naar de gebruikte nominatieve bronnen, omdat ik overmatig gebruik van voetnoten wilde vermijden. Voor de gegevens aangaande de individuele conscrits verwijs ik daarom naar de bronnenlijst. Gezien de enorme prospektietaak, die ik in de loop van mijn onderzoek nog heb moeten verrichten[15], achtte ik het nuttig om die bronnenlijst als een uitgebreide inventaris te concipiëren, die later gelijkaardig onderzoek kan verlichten[16].

b5. Hoofdzakelijk gebaseerd op archivalia

In de loop van het onderzoek, zowel inzake de archivalia als inzake de literatuur, bleek dat er rond de recrutering in de Franse tijd een enorme terminologische verwarring heerst, die een gevolg is van de organische groei van het stelsel.

De tijdgenoten, die de werkzaamheden voerden, vulgariseerden zelf al gauw de wettelijke begrippen. Zo werd 'conscription militaire' al gauw gewoon 'conscription', terwijl het adjectief 'conscrit' gesubstantiveerd werd. Al gauw werd het woord 'conscription' gebruikt voor alles wat de recrutering aanbelangde, terwijl het oorspronkelijk enkel op de inschrijving in het conscriptieregister sloeg.

Nederlandstalige auteurs hebben, in hun bewonderenswaardige ijver om de Nederlandse taal te zuiveren van Gallicismen, zeker ook bijgedragen aan de verwarring. Termen als 'loteling', 'vervanging', 'lichting' hebben ertoe bijgedragen dat auteurs vaak het onderscheid niet maken tussen toch zeer verscheiden zaken als -in dezelfde volgorde- 'conscrit', 'réquisitionnaire', 'défenseur conscrit'... ; tussen 'remplacement', 'substitution' en gewone vervanging door de 'départements' van de geweigerde of ondergedoken recruten; en -wat nog het ergste is- tussen 'conscription' en 'levée'.

Het lijkt me dus aangewezen, -zeker daar de geïnteresseerde vorser voornamelijk met franstalige bronnen en publicaties te maken krijgt, om ook in een Nederlandstalige verhandeling de oorspronkelijke Franse terminologie te hanteren, temeer daar het Frans zo sterk is in het produceren van quasi-synoniemen, en omdat de terminologie inzake conscriptie, zoals gezegd, mee genetisch gegroeid is binnen de bestudeerde periode (en vaak vervangen door onfranse alternatieven bij de herinvoering door Willems administratie).

Ook de Franstalige (19°-eeuwse) publikaties dragen vaak bij tot de verwarring, door hun inaccurate uitspraken. Zo behandelde Sylvain Balau het fenomeen van de 'réfractaires'[17]. Één voorbeeld volstaat om aan te tonen dat vele auteurs zich op veel te beperkt bronnenmateriaal baseerden, en aldus veel inaccurate uitspraken poneerden. Hij stelde : "A partir de 1808, on saisit et on emprisonna les pères et mères des malheureux réfractaires".

Afgezien van het ontbreken van enig onderzoek naar het waarom van deze drastische werkwijze, kan zijn uitspraak op de chronologie alleen al aangepakt worden : er zijn tal van 'arrêtés' in het Gentse rijksarchief bewaard, die de maatregel bevelen, daterend van 1807!

Een veel sprekender voorbeeld, een van de echte 'wangedrochten', is de volgende passage : "La promulgation, le 7 vendémiaire an 7 (28-IX-1798), de la loi du 5 septembre 1798, mettait en vigueur dans nos régions celle de 1793 sur la conscription."[18], alsof het stelsel van de conscriptie in Frankrijk al vijf jaar in voege was! Zulke beweringen lijken al verdacht veel op geschiedvervalsing, en verraden zeker een gebrek aan inzicht in de materie! De wet van 19 fructidor VI (waarom hij die niet met de republikeinse datum aangeeft) introduceerde de conscriptie als een totaal nieuw principe, dat volledig afweek van de recrutering zoals die in 1793 plaatsvond!

Het meest ergerlijke aan zulke beweringen, is het feit dat zij door het steeds opnieuw citeren ervan blijven doorleven! Onderzoek van de archivalia bracht een hele waslijst van dergelijke fouten aan het licht, en zette mij aan om het citeren van de literatuur met mondjesmaat toe te passen. De archivalia vereisen natuurlijk ook historische kritiek, maar staan toch dichter bij de gebeurtenissen, en vormen bovendien de basis voor de literatuur.

C. Geografisch Kader

c1. Territoriale indeling van het 'département de l' Escaut'

1) Het 'arrêté' van het 'comité du Salut public van 14 fructidor III

Op 9 vendémiaire IV (1 oktober 1795) werden de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik officieel aangehecht bij de Franse republiek[19]. Een maand voordien waren de bezette 'Pays-Bas' ingedeeld in 'arrondissements ou départements', die net als in het oude Frankrijk naar een element uit hun fysiek voorkomen genoemd werden[20]. uitzondering was het in 1792 reeds geannexeerde Henegouwen, dat naar de overwinning van Dumouriez de naam 'département de Jemappes' kreeg.

Oost-Vlaanderen werd het 'département de l' Escaut', ingedeeld in zevenentwintig administratieve kantons, en maar liefst 303 gemeenten. Gezien het van groot belang is voor de studie van de conscriptie, om te weten in welk kanton een bepaalde gemeente was ingedeeld, besloot ik de verschillende territoriale wijzigingen te behandelen.

De oorspronkelijke indeling was als volgt :

"Il [= het 'département'] sera composé des cantons suivans :

1. Gand, chef-lieu.

2. Renaix, qui comprend Renaix, Russeignies, Amougies, Orroir, Ruyen, Quaremont, Berchem, Sulsique, Nieuwerkerken, Kerkhem, Schoorisse et leur dépendances.

3. Audenaerde, qui comprend Audenaerde, Elsegem, Petegem, Mooreghem, Worreghem, Oycke, Bevere, Eyne, Eenaeme, Volkeghem, Edelaere, Melden, Etichove, Marke et leurs dépendances.

4. Peteghem près Deinse, qui comprend Peteghem, Zulte, Olsene, Machelen, Gotthem, Astene, Deurle, Laethem, Grammene, Wonterghem, Zeveren, Bachte, Maria-Leerne, Deinse, Vynckt, Meyghem et leurs dépendances.

5. Nevele, qui comprend Nevele, Vosselaere, Martens-Leerne, Baerle, Landeghem, Vinderhoute, Maria-Kerke, Dronghen, Meerendre, Hansbeeke, Bellem, Altere, Loo-ten-Hulle, Pouques, Poessele et leurs dépendances.

6. Maldeghem, qui comprend Maldeghem, Knesselaere, Ursele, Adeghem, Saint-Laureyns, Middelbourg et leurs dépendances.

7. Capryke, qui comprend Capryke, Lembeke, Bassevelde, Waetervliet, den Oudeman, Saint-Marguerite, Saint-Jans-in-Eremo et leurs dépendances.

8. Assenede, qui comprend Assenede, Bouchoute, Ertvelde, Selsaete, Cluysen et leurs dépendances.

9. Verrebroek, qui comprend Verrebroek, Doel, Kieldrecht, Saint-Gillis, Stekene, Calloo et leurs dépendances.

10. Beveren, qui comprend Beveren, Vracene, Haesdonk, Basele, Cruybeke, Burcht, Swyndrecht, Melsele, Tête-de-Flandre et leurs dépendances.

11. Saint-Nicolas, qui comprend Saint-Nicolas, Kemseke, Saint-Pauwels, Nieukerken, Sinay, Belcele, Waesmunster, Elversele, Thielrode, Themsche, Rupelmonde et leurs dépendances.

12. Lokeren,qui comprend Lokeren, Zele, Moerbeke, Exaerde, Dakenam, Overmeerde, Calken, Uytberghen, Berlaere, Appels, Hamme, Moerseke, Gremberghen et leurs dépendances.

13. Termonde

14. Lebbeke, qui comprend Lebbeke, Denderbelle, T'Hoeksken, Wieze, Herdershem, Meldert, Tenbeeldeken, Roosene, Afflighem, Moorsel, Baerdeghem, Nilant, Buggenhout, Opdorp, Baesrode, Vlassenbroek, Breedestraete et leurs dépendances.

15. Alost

16. Ninove, qui comprend Ninove, Okeghem, Oultre, Nederhasselt, Heerlinkhoeve, Eychem, Pollaere, Denderwinkel, Liefferinghen, Neygem, Meerbeek et leurs dépendances.

17. Grammont, qui comprend Grammont, Overboulaer, Sarladinghen, Goefferdinghe, Nederboulaere, Deftinghe, Schendelbeke, Iedeghem, Grimminghe, Onkerzele, Waerbeke, Santbergen, Moerbeke, Viane, Nieuwenhove et leurs dépendances.

18. Nederbrakel, qui comprend Nederbrakel, Segelsem, Elste, Opbrakel, Maria-Lierde, Hemelverdeghem, Martens-Lierde, Parike et leurs dépendances.

19. Sainte-Maria-Hoorebeeke, qui comprend Sainte-Maria-Hoorebeeke, Saint-Cornelis- Hoorebeeke, Meyleghem, Berleghem, Ermelgem, Paulathem, Nederswalem, Waelem, Maeter, Nedereenaeme, Roosbeke, Wyleghem, Borst, Munkswalem, Saint-Denys-boucle, Saint-Blasius-boucle et leurs dépendances.

20. Nazareth, qui comprend Nazareth, Nokere, Wanneghem, Lede, Heurne, Mullem, Huysse, Cruyshoutem, Ouweghem, Asper, Eeke, Seeverghem, Swynaerde, Saint-Denis-westerem, Aspre [sic!] et leurs dépendances.

21. Loo-Christi, qui comprend Loo-Christi, Wachtebeke, Winkel, Mendonck, Desteldonck, Oostacker, Destelberg, Gentbrugge, Heusden, Laerne, Seveneeke, Saffelaere et leurs dépendances.

22. Waerschoot, qui comprend Waerschoot, Sleydinge, Everghem, Wondelghem, Oost-Eecloo, Eecloo, Oostwinkel, Ronseel, Somerghem, Lovendeghem et leurs dépendances.

23. Oordeghem, qui comprend Oordeghem, Wichelen, Oudeghem, Mespelaere, Lede, Gyseghem, Hofstaede, Cherscamp, Wansele, Smetlede, Impe, Schellebelle, Wetteren, Massemen, Baeveghem, Vlierzeele, Vlekem, Erondegem, Otergem, Meire, Nieuwerkerken, Erpe et leurs dépendances.

24. Herzele, qui comprend Herzele, Sonneghem, Letterhoutem, Saint-Lievens-Houtem, Burst, Oomberghen, Borsbeke, Bambrugge, Rosseghem, Ayghem, Helderghem, Hillegem, Woubrechtegem, Saint-Lievens-Essche, Erembodeghem, Haelter et leurs dépendances.

25. Aspelaer, qui comprend Aspelaer, Vloeseghem, Smeerrebbe, Ophasselt, Voorde, Appelterre, Steenhuyse, Saint-Antelinkx, Denderhoutem, Kercxken, Welle, Denderleuwe, Idderghem et leurs dépendances.

26. Sotteghem, qui comprend Sotteghem, Dikele, Hunderghem, Elene, Velsike, Leeuwerghem, Strypen, Grootenberg, Godtveerdeghem, Saint-Goorix-Oudenhove, Erweteghem, Michelbeke, Sainte-Marie-Oudenhove et leur dépendances.

27. Oosterzeele, qui comprend Oosterzeele, Melle, Gontrode, Lemberghen, Merlebeke, Schelderode, Bottelaere, Lantscauter, Gysenzeele, Moortzeele, Melsen, Vurste, Semmersaeke, Bayghem, Gavre, Scheldewindeke, Dikelvenne, Baeleghem et leurs dépendances."

2) Wijzigingen onder het 'Directoire'-bewind

Deze indeling werd nog tweemaal gewijzigd, na de annexatie van Zeeuws-Vlaanderen, en door het 'arrêté' van Bouteville van 24 pluviôse IV (14 februari 1796)[21].

Eerst werden vijf kantons toegevoegd, of vijfendertig gemeenten :

28. Sas-de-Gand (5 gemeenten)

29. L'Ecluse (4 gemeenten)

30. Oostbourg (6 gemeenten)

31. Ysendycke (10 gemeenten)

32. Hulst (10 gemeenten)

De 35 gemeenten waren :

"Oostburg, Breskens, Cadsand, Groede, Nieuwvliet, T'Regiment, Zuyd-zande, Sluys, Ardenburg, Eede, Ste Anne Termuyden, Heilig Kruys, Yzendyck, Biervliet, D'Hooftplaet, Schoondyk, Axel, Boscapelle, Coeywacht, Hoek, Overslag, Terneusen, Samslag, Sas-van-Gend, West-dorp, Zuyd-dorp, Hulst, Heynsdykx, Hontenisse, De Grauw, Langendam, De Clinge, Ossenisse, St Jans-Steene, Stoppeldyck"[22]

Op 24 pluviôse IV werden dan de volgende drieënveertig administratieve kantons afgebakend[23] :

De stad Dendermonde had echter voor deze indeling een veel te laag bevolkingscijfer opgegeven, zodat zij haar gemeentelijke autonomie verloor. Om hieraan te verhelpen rectificeerde zij haar bevolkingstelling, en leverde een uitgebreidere bevolkingsrecensie. Daarom werd de stad op 17 vendémiaire V (8 oktober 1796) een kanton op zich (omdat zij inderdaad meer dan 5000 inwoners telde). De overige gemeenten van het 'canton de Termonde' vormden dan het 'canton de Lebbeke', het vierenveertigste kanton van het 'département'. Dat kanton Lebbeke bestond dan uit devolgende gemeenten :

Lebbeke, Appels, Oudegem, Baardegem, Baasrode, Buggenhout, Denderbelle, Herdersem, Meldert, Mespelare, Moorsel, Opdorp, Sint-Gillis-Dendermonde, Wieze

3) De jurisprudentiële kantons onder het 'Consulat' en het Empire

De administratieve kantons werden in het jaar VIII (1799-1800) opgeheven, en alle gemeenten kregen opnieuw gemeentelijke bevoegdheden. De kantonnale structuur leefde wel verder in de jurisprudentiële organisatie. De kantons maakten echter opnieuw gevoelige veranderingen door, niet in het minst om ze in te passen in de nieuwe arrondissementele indeling van het 'département'.

Er waren immers vier administratieve arrondissementen opgericht, met als hoofdzetels Gent, Oudenaarde, Dendermonde en Sas-van-Gent (later Eeklo). Daarin werden dan éénenveertig vredegerechten in opgericht. Hierna volgt de toestand zoals die in het leven geroepen werd door het 'arrêté des consuls' van 17 frimaire X (8 december 1801)[24].

In het hiernavolgende overzicht worden per vredegerecht de gemeenten opgesomd, verenigd per kanton waartoe ze in de vorige indeling behoord hadden :

arrondissement Gent

Het eerste arrondissement onderging nog twee belangrijke wijzigingen. Vooreerst werd het kanton Eeklo in jaar XII overgeheveld naar het vierde arrondissement (cfr. infra).

Daarnaast werd het kanton Gent in 1807 heringedeeld in vijf kantons :

Dit is van belang voor de conscriptie, want daartoe hanteerde men tot en met 1806 de omschrijvingen 'Nord et Est' en 'Sud et Ouest'. Vanaf 1807 gebruikte men 'La Ville' en 'Extra Muros' (of 'Communes réunies')

arrondissement Oudenaarde

arrondissement Dendermonde

arrondissement Sluis / Sas-van-Gent / Eeklo

Omdat het vierde arrondissement niet over een geschikte plaats beschikte om als 'chef-lieu de sous-préfecture' te dienen, werd het kanton Eeklo Bij wet van 2 germinal XI (23 maart 1803) integraal overgeheveld van het eerste naar het vierde arrondissement, dat vanaf dan 'arrondissement d' Eecloo' genoemd werd, in plaats van 'sas-de-Gand'[25].

Op 21 januari 1808 werd het op het verdrag van Fontainebleau (11 november 1807) door Nederland afgestane Vlissingen toegevoegd aan het arrondissement Eeklo.

Na de Britse landing op Walcheren annexeerde Frankrijk ook dat eiland, en voegde het als arrondissement Middelburg toe aan het 'département de l' Escaut', op 1 februari 1810. Dat nieuwe arrondissement werd echter al op 26 april overgeheveld naar het 'département des Deux-Nèthes', en op 25 mei werd het zelf 'chef-lieu' van het nieuwe 'département Bouches de l' Escaut'. Voor de conscriptie in het 'Département de l' Escaut' heeft deze wijziging dus geen invloed gehad[26].

c2. Het 'canton d' Oosterzeele'

Na deze uitgebreide schets van de territoriale indeling van het 'département', zal ik nu de focus werpen op het kanton dat als casus in deze verhandeling geselecteerd werd.

1) Waarom een kanton als onderzoeksbasis?

Om een geografische afbakening voor het te onderzoeken gebied te kiezen, liet ik me in eerste instantie leiden door het bronnenmateriaal. Gezien de prospectie in het Gentse rijksarchief uitwees dat de conscriptielijsten per kanton gebundeld waren, was het dus aangewezen om de te onderzoeken gemeenten te selecteren op basis van de contemporaine kantonnale indeling, eerder dan een huidige indeling of een afbakening op basis van natuurlijke grenzen. Aldus kon zoveel mogelijk met reeds samengebrachte gegevens gewerkt worden.

Het was bovendien aangewezen om de Napoleontische organisatie als basis te nemen, gezien de conscriptie pas in het voorlaatste jaar van het 'Directoire'-bewind werd ingevoerd, op 19 fructidor VI (5 september 1798). Zij kon dus slechts één keer door dat regime uitgevoerd worden[27].

2) Waarom het kanton Oosterzele?

Uit het voorgaande departementale overzicht kan men aflezen dat het jurisprudentiële kanton Oosterzele integraal deel had uitgemaakt van het voormalige administratieve kanton. Omdat er geen enkele gemeente uit een ander administratief kanton was toegevoegd, impliceerde dit dat ook de gegevens voor de eerste conscripties samen aangetroffen zouden worden.

Naast deze praktische overwegingen speelden bij de keuze ook intrinsieke data mee. Het kanton grensde aan de stad Gent, en verenigde binnen een vrij geringe oppervlakte een groot aantal gemeenten. Daardoor was het -na Gent zelf- het dichtstbevolkte kanton, dat dus ook meestal het op één na grootste contingent opgelegd kreeg.

"het kanton Oosterzele in het 'département de l' Escaut', situering"[28]

3) Het 'Land van Rode' en het 'canton d' Oosterzeele'

De republikeinse overheid heeft komaf gemaakt met het 'Ancien regime', en onder het 'consulat' werd een nieuwe orde gecreëerd... Een kleine vergelijking tussen oud en nieuw toont aan dat men zich toch op het oude heeft gebaseerd om het nieuwe te concipiëren.

Men heeft gewoon de 'enclave' Beerlegem en de drie in het Oosten uitstekende gemeenten losgemaakt, terwijl in het zuidwesten vijf gemeenten werden toegevoegd. Aldus kreeg men een goed omlijnd geheel. Het geval van Gentbrugge en Ledeberg was eerder een kwestie van persoonlijke voorkeur vanwege de 'agents' en 'adjoints' (cfr. infra).

kaart van het 'land van Rode'[29] (kaart 2)

kaart van het 'canton d' Oosterzeele' in zijn grootste uitgestrektheid

(24 pluviôse IV - ventôse VIII)[30] (kaart 3)

vergelijkende alfabetische tafel van het 'Land van Rode' en het 'canton d' Oosterzeele'

Het zou interessant kunnen zijn om de impact te reconstrueren van de oude omschrijvings- grenzen, door bijvoorbeeld de desertiegraad in de vijf nieuwe gemeenten te vergelijken met de andere. Dit valt echter buiten deze verhandeling, die het kanton Oosterzele enkel als geheel zal beschouwen. Dit was onvermijdelijk gezien de enorme omvang van het onderwerp.