Slot. Het alomtegenwoordige verleden

De verschijningsvormen van geschiedenis op televisie in de jaren 1950 en 1960 zijn divers. Dame Clio bewoog zich lang niet alleen in het discours van de documentaires, die de meer traditionele historische onderwerpen brachten. Zij dook ook op op plaatsen waar zij op het eerste zicht niet thuishoort, waardoor we terecht kunnen spreken van zwerfgeschiedenis. Haar zwerfgedrag is logisch te verklaren wanneer we drie krachtlijnen voor ogen houden die verband houden met geschiedenis op de Vlaamse televisie en zonder dewelke de gemediëerde boodschap slechts gedeeltelijk kan begrepen worden.[467] Het gaat hier om het moderniteitsthema, het identiteitsthema en het continuïteitsthema. De omroep wilde enerzijds het cultureel niveau van de kijkers opkrikken en anderzijds het publiek omvormen tot zelfbewuste burgers van de natie. Geschiedenis was een belangrijk onderdeel in deze twee thema’s, omdat zij als onderdeel van de standaardcultuur verplichte kost was voor de cultureel opgevoede mens die de omroep voor ogen had en omdat geschiedenis gezien werd als een identiteitsvormende factor in het nationalistische discours. De Vlaamse omroep hechtte als verspreider en vormer van de Vlaamse cultuur dus veel belang aan geschiedenis op het scherm. Het was geschiedenis van een nationalistisch signatuur: het moest het gemeenschapsgevoel onder de Vlamingen versterken. Hoewel het nationalisme van de omroep geen militant nationalisme is, laat het getoonde verleden soms weinig subtiel de onderliggende imperatieven naar voor komen. Dat zij zo vaak terugkomt, wordt mogelijk door een derde krachtlijn: de fundamentele houding tegenover het verloop van de geschiedenis was er één van lineaire continuïteit. Dit impliceerde dat heden en verleden verwisselbaar zijn, er geen fundamenteel verschil tussen tijdsperiodes is en het verleden dus naar believen in het heden geplaatst kon worden.
Een natie heeft een verleden nodig om op terug te vallen, om zich te legitimeren. We zien dat de Vlaamse televisie zich op een drievoudig verleden terugplooit, dat bovendien genre- en themagebonden is. Wanneer men de Middeleeuwen in beeld brengt, dan valt men automatisch terug op het glorierijke verleden van Vlaanderen. Het is ook daar dat de oorsprong van de natie wordt gelegd. Om de band met dit verleden te versterken, wordt op een anachronistische manier een directe link gelegd tussen het Middeleeuwse en het hedendaagse Vlaanderen. De grootheid van Vlaanderen vond men in de kunsten en de nationale eenheid ‘avant la lettre’ onder de Bourgondische hertogen, zodat we rond middeleeuwse thema’s vooral cultuurhistorische programma’s en grootse reconstructies zien verschijnen op het scherm.

Tijdens de Nieuwe Tijd moest Vlaanderen het hoofd bieden aan wat (achteraf) gezien werd als buitenlandse bezetters. Vlaanderen gleed in deze optiek af naar een underdog-positie en moest weerstand bieden aan de opeenvolgende dominantie van Spanjaarden, Oostenrijkers en Fransen. Op televisie werd deze periode op een specifieke manier in beeld gebracht. De historische jeugdreeksen waren bijna uitsluitend voor dit tijdvak gereserveerd. De fictieve hoofdfiguren werden afgebeeld als vrijheidsstrijders die zich tegen de overheersing verzetten. Zij deden dit met verve, hoewel zij nooit fundamenteel een einde konden maken aan de overheersing waartegen zij weerstand boden.

De historische fictiereeksen, die zich tot een meer volwassen publiek richtten, waren zonder uitzondering voorbehouden voor de 19^e en het begin van de 20^e eeuw. Op deze episode in de Vlaamse geschiedenis wordt eenzijdig teruggekeken als een periode van armoede en sociale strubbelingen van de ‘kleine’ Vlaming. Het is een tijd zonder helden. Met een nostalgische blik wordt een Vlaanderen getoond dat zich rond de preekstoel schaart, dat volks, kleinschalig, eenvoudig en onbedorven is, maar dat ook armoedig, vuil en sociaal achtergesteld is.

De Vlaamse televisie in de periode 1953-1973 presenteerde zijn kijkers een Vlaams verleden met verschillende gezichten. Het was een historisch drieluik van glorie, verzet en armoede dat gekoppeld werd aan Middeleeuwen, Nieuwe en Nieuwste Tijd. De omroep zag zijn zelfverklaarde rol als uitdrager van de Vlaamse en culturele identiteit onlosmakelijk verbonden met het opbouwen van een historische identiteit. De getoonde historische triptiek moest de Vlaming binden aan dit verleden en hem vanuit dit historisch besef bewust maken van het aloude gevecht dat men in de jaren 1950 en 1960 nog lang niet beslecht zag: dat van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd.

[467] Naar Bourdieu: “Deze structuren zijn een beetje zoals de zwaartekracht. Het zijn dingen die niemand ziet, maar die je wel aanwezig moet veronderstellen om te begrijpen wat er gebeurt.” (Bourdieu, P. Over televisie, Boom-Amsterdam, p.63).