Inleiding

Het heeft enige tijd geduurd vooraleer het precieze onderwerp van deze eindverhandeling vastlag. De geografische afbakening zorgde voor weinig problemen. Om persoonlijke redenen lag de keuze voor de regio Essen-Kalmthout voor de hand. Ook wat betreft het historische kader stelden zich weinig moeilijkheden. De gebeurtenissen uit de zeventiende en de achttiende eeuw zouden immers voldoende materiaal leveren voor een nieuw onderzoek. Uiteindelijk heeft de grote interesse voor geografie, en meer nog voor cartografie, zeker een doorslaggevende rol gespeeld bij de keuze van het oorspronkelijke onderwerp. De volgende maanden zouden we ons werk volledig richten op de evolutie van het landschap in de heerlijkheid Essen-Kalmthout.

Een eerste zoektocht naar bronnen bracht echter weinig resultaat. Via de lokale gemeentearchieven kwamen we terecht bij de abdij van Tongerlo. De archieven die we daar aantroffen waren indrukwekkend, maar nog steeds onvoldoende. Geleidelijk groeide de teleurstelling. Zonder bronnen immers geen verhandeling.

Net voor het begin van dit academiejaar hebben we dan beslist het onderwerp enigszins aan te passen. Door de overvloed aan documenten in verband met pachthoeven nam ook de belangstelling toe. Begin oktober werd het landschap dan ook opgegeven en kozen we definitief voor de abdijhoeven en hun pachters. Zowel het geografische als het historische kader bleven behouden.

Onmiddellijk gingen we op zoek naar meer specifieke gegevens in verband met ons onderwerp. Dit gebeurde aan de hand van bijkomende naslagwerken en bibliografieën. Voetnoten en bibliografische verwijzingen die we in de verschillende werken aantroffen, hielpen ons verder op weg[1].

Voor het bronnenonderzoek hebben we ons in de eerste plaats gebaseerd op het archief van de abdij van Tongerlo zelf. In een latere fase zijn we ook systematisch gaan zoeken in de gemeentearchieven van Kalmthout en Essen.

De centrale plaats in deze verhandeling wordt ingenomen door de abdijhoeven en hun pachters. We willen in de eerste plaats dan ook aangeven op welke manier de aanwezigheid van dergelijke uitbatingen van belang was voor de lokale gemeenschap. Speelden ze enkel een rol bij de ontginning van heidegronden, of waren ze een onmisbare factor in het
sociaal-economische leven van de heerlijkheid. Daarnaast zal ook de relatie met de abdij zelf geregeld aan bod komen.

Aangezien tijd en ruimte doorslaggevend zijn voor het optreden van bepaalde processen, zullen we in het eerste hoofdstuk dieper ingaan op de historische achtergronden van zowel de abdij van Tongerlo als de heerlijkheid Essen-Kalmthout. Evoluties en veranderingen waren immers voor een groot deel afhankelijk van de tijdgeest. Een bepaalde toestand was vaak het gevolg van een toevallige gebeurtenis van het moment. Denken we bijvoorbeeld aan de invloed van een oorlog of een epidemie op mens en maatschappij.

Een uitgebreide beschrijving van de abdijgoederen zelf volgt dan in hoofdstuk twee. Naast de landbouwuitbatingen zullen ook andere vormen van eigendom, zoals molens, moeren en dergelijke, aan bod komen. Het bezit van de abdij was immers veel uitgestrekter dan enkel de pachthoeven.

In hoofdstuk drie hebben we vooral aandacht voor de organisatie van de abdijbezittingen. De manier waarop de hoeven werden uitgebaat, zegt namelijk veel over de algemene organisatie van een domein. Zo was de pachtprijs bijvoorbeeld vaak een afspiegeling van de individuele waarde van een goed. Pachtvermindering en investeringen zeggen dan weer iets over de houding van de abdij tegenover haar pachters.  

Het laatste hoofdstuk geeft dan weer een microscopische beeld van de landbouw in Essen en Kalmthout. Aan de hand van boedelbeschrijvingen tonen we hoe het boerenbedrijf werkelijk functioneerde. De veestapel, de hoevengebouwen en de gewassen zijn enkele zaken die hierbij aan bod zullen komen. Daarnaast hebben we ook aandacht voor de verhouding tussen de grote abdijpachters en de gewone bevolking. Het laatste element dat we bestudeerden, was de schuldenberg van de pachters en de manier waarop de abdij daarmee omging. Door deze verschillende aspecten samen te brengen, moeten we tenslotte in staat zijn een algemene conclusie te formuleren met betrekking tot het abdijbezit in Essen en Kalmthout.

[1] Abbaye de Tongerlo, in: Monasticon belge. VIII.1. Province d’ Anvers, Liège, 1992, blz. 263-375.

L.H. COTTINEAU, Répertoire topo-bibliographique des abbayes et prieurés, Macon, 1939.

L. DE WACHTER, Repertorium van de Vlaamse gouwen en gemeenten, Antwerpen, 1943.

L. GENICOT, Vingt ans de recherche historique en Belgique, 1969-1988, Bruxelles, 1990.

H. PIRENNE, Bibliographique de l’histoire de Belgique. Cataloque méthodique et chronologique des sources et des ouvrages principaux relatifs à l’histoire de tous les Pays-Bas jusqu’en 1598 et à l’histoire de Belgique jusqu’en 1914, Bruxelles, 1931.

J.A. VAN HOUTTE, Un quart de siècle de recherche historique en Belgique, 1944-1968, Louvain, 1970.